________________
साङ्ख्यदर्शनं नैगममूलमेव
३०३
तदिच्छनीयमेव स्यात् । सा चोपपत्तिरेवं ज्ञेया नैगमनयः पिण्ड - शिवकादिसन्तान भाविनीः सर्वा अवस्था यद्धतया स्वीकुर्वते, स तत्सन्तानभाव्येव घटः, न त्वन्यसन्तानभाव्यपि, तत्पिण्डादिषु तद्घटस्यैव तादात्म्यात्। ततश्च यावन्ति पिण्ड - शिवकादिसन्तानानि तावन्तो घटास्तस्य संमताः । एवमेव नाना आत्मानोऽपि तस्य संमता एवेति साङ्ख्यदर्शनसम्मत आत्मनानात्वांशेऽपि नैगमप्रकृतिकत्वमुपपन्नमेव । ततश्च साङ्ख्यदर्शनस्य नैगममूलत्वे काऽनुपपत्तिः ? सूक्ष्मधिया विचारणीयमेतद् बहुश्रुतैः ।
किञ्च वनगमनप्रयोजनीभूतदारुं-छिद्यमानदार्वादीनां नैगमस्य प्रस्थकत्वं यत्संमतं, तदविशेषेणैव यत्, तेन नैगमनयः प्रस्थकयोग्यतामेव प्रस्थकतयाऽभ्युपगच्छतीति निश्चीयते, तासु सर्वास्ववस्थासु योग्यताया एवाविशेषेणावस्थितत्वात् । आदिनैगमस्तु तद्द्रव्यस्याकालभाविनीषु सर्वास्ववस्थासु तां योग्यतामविशेषेणावस्थितां मन्यते । तस्यां च योग्यतायां नैगमनयसंमतो न कोऽपि विशेषः कदाचिदपि सञ्जायते, अविशेषेण प्रस्थकसम्मतेर्व्याघातप्रसङ्गात्, ओघसमुचितयोग्यतालक्षणौ योग्यताविशेषौ तु व्यवहारनयसम्मतावेव । सा योग्यतैव च नैगमनयस्य સાંખ્યમાં સર્વાંશે નૈગમપ્રકૃતિકતા સંભવી શકવાથી એ ઇચ્છનીય જ બની રહે. એ સંગતિ આ રીતે થઈ શકે છે - નૈગમનય પિંડ-શિવકાદિપરંપરામાં થતી બધી અવસ્થાઓને ઘડા તરીકે જે જુએ છે તે, તે પરંપરાના ઘડા તરીકે જ, નહીં કે અન્ય પરંપરામાં થનારા અન્ય ઘડા તરીકે પણ, કારણ કે અન્ય પરંપરાના ઘડાનું તે પિંડાદિમાં તાદાત્મ્ય હોતું નથી. એટલે પિંડ-શિવક વગેરેની જેટલી પરંપરાઓ હોય એટલા ઘડા એને માન્ય છે, એ જ રીતે અનેક આત્માઓ પણ એને માન્ય જ છે. એટલે સાંખ્યમાન્ય આત્મનાનાત્વ અંશમાં પણ નૈગમનયપ્રકૃતિકત્વ સંગત જ છે. તો સાંખ્યદર્શન નૈગમમૂલક હોવામાં શું અસંગતિ છે ? બહુશ્રુતોએ આ વાત સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારવા યોગ્ય છે.
વળી, વનગમનનું પ્રયોજન જે કાષ્ઠ, છિદ્યમાન જે કાષ્ઠ... એ બધા નૈગમનયને પ્રસ્થકરૂપે જે માન્ય છે તે સમાન રીતે જ, એમાં કોઈ વિશેષતા નથી. આનાથી સ્પષ્ટ છે કે નૈગમનય પ્રસ્થકની યોગ્યતાને જ પ્રસ્થક તરીકે જુએ છે. કારણ કે એ બધી અવસ્થાઓમાં યોગ્યતા જ સમાન રીતે રહી છે. આદિનૈગમ તો એ દ્રવ્યની ત્રિકાળભાવિની બધી જ અવસ્થાઓમાં એ યોગ્યતાને અવિશેષપણે (સર્વથા સમાનરૂપે) રહેલી જુએ છે. એ યોગ્યતામાં નૈગમનયને માન્ય હોય એવો કોઈપણ ફેરફાર ક્યારેય પણ થતો નથી, કારણ કે જો એ થાય તો સમાન રીતે પ્રસ્થકનું દર્શન થઈ ન શકે. યોગ્યતાના ઓઘશક્તિ અને સમુચિત શક્તિ આવા જે બે ભેદ છે તે તો વ્યવહારનયમાન્ય જ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
