________________
एवंभूतनयं प्रति समभिरूढस्य वक्तव्यता
तथा हस्ति - दन्तिनोरेकार्थत्वे हस्त-दन्तयोरप्येकार्थत्वापत्तिः स्फुटैवेति पदभेदादर्थभेदकल्पनमेव श्रेय इति समभिरूढनयः ।
अथैवंभूतनयावसरः। स समभिरूढनयं वक्ति - व्युत्पत्तिनिमित्तभूतघटनक्रियापुरस्कारेणैव घटपदाद् घटबोधो भवतीति तु भवतैव कथितम् । ततश्च घटनाव्यापृतो घटः कथं घटः स्यात् ? पटादिष्विव तत्रापि घटनाभावात् । अतो घटनकाल एव घटः, कुटनकाल एव कुट इत्यादिकं बलादपि मन्तव्यमेव ।
एवमुत्तरोत्तरैर्नयैः पूर्वपूर्वेषु नयेषु शिक्षितेष्वधुना पूर्व: पूर्वो नयः स्वोत्तरनयं कथं शिक्षते तत्प्रदर्शनावसरः ।
२७१
तत्र समभिरूढनय एवम्भूतनयं वक्ति यदा त्वं जलाहरणार्थी, तदा किं करोषि ? 'किं करोमि ? घटमादाय जलाहरणलक्षणं मत्प्रयोजनं साधयामि ।' ननु जलाहरणात् प्राग् को घटः ? तव मतेन घटनकाल एव तस्य घटत्वात् । ततश्च जलाहरणार्थी त्वं
સમાધાન બની જ જશે, એમાં હન્ત ! એમ ચીસ પાડવાની શી જરૂર છે? તત્ત્વાર્થભાષ્યમાં કહ્યું જ છે કે પારિભાષિકી સંજ્ઞા અર્થતત્ત્વને જણાવતી નથી. વળી હસ્તી અને દન્તી... આ બન્ને જો એકાર્થક હોય તો હસ્ત इन् दन्त + ૐન્... આમ થવાથી હસ્ત અને દંત પણ એક જ અર્થરૂપ બની જવાની આપત્તિ સ્પષ્ટ જ છે. માટે પદભેદે અર્થભેદ માનવો જ કલ્યાણકર છે, એમ સમભિરૂઢનય કહે છે.
હવે, એવંભૂતનયનો અવસર છે-એ સમભિરૂઢનયને સમજાવે છે-વ્યુત્પત્તિનિમિત્તભૂત ઘટનક્રિયાને આગળ કરીને જ ‘ઘટ’ શબ્દથી ઘડાનો બોધ થાય છે, એવું તો તમે જ કહ્યું છે. તો પછી ઘટનમાં જ્યારે વ્યાવૃત ન હોય ત્યારે એને ઘડો શી રીતે કહેવાય ? કારણ કે પટાદિની જેમ એમાં પણ ઘટન નથી જ. તેથી ઘટનકાળે જ ઘટ, કુટનકાળે જ કુટ... વગેરે બળાત્કારે પણ માનવું જ પડે છે.
આમ, ઉત્તરોત્તર નયો વડે પૂર્વ-પૂર્વના નયોને સમજાવ્યે છતે, હવે પૂર્વ-પૂર્વનો નય પોત-પોતાની વાત ઉત્તર-ઉત્તરનયને શી રીતે સમજાવે છે ? તે જણાવવાનો અવસર છે. એમાં, સમભિરૂઢનય એવંભૂતનયને કહે છે જ્યારે તું જળાહરણાર્થી હોય છે ત્યારે શું કરે છે ? “શું કરું છું ? ઘડો લઈને મારું જળાહરણરૂપ પ્રયોજન સાધુ છું.” અરે ! જળાહરણ પૂર્વે તો કોણ ઘડો છે ? તારા મતે તો ધટનકાળે જ એ ઘટ છે. એટલે જળાહરણાર્થી તું પટાદ અઘટને જેમ લેતો નથી એમ ઘડો પણ તારે ન જ લેવો જોઈએ, કારણ કે એમાં પણ અઘટત્વ સમાન જ છે. અને તેથી જળાહરણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
+
www.jainelibrary.org
