________________
२९४
ततश्च ऋजुसूत्रेण कृतस्योपचारनिषेधस्य व्यवहारसंमतोपचारबहुलत्वमात्रनिषेधपरत्व स्थितम् । तस्मादुपादानकारणे कार्योपचार ऋजुसूत्रस्य संमत एवेति द्रव्यनिक्षेपोऽपि संमत एवेति सिद्धम् । शब्दादयस्तु नयाः शुद्धत्वादुपचारमात्रस्य यतो निषेद्धारः, अतः कारणे कार्योपचारमप्यनङ्गीकुर्वतां तेषां द्रव्यनिक्षेपस्याभाव एव ।
न चात्रैव ग्रन्थे भवतैकभविकादिसाधुगतस्य कस्यचिद्योग्यताविशेषलक्षणस्य पर्यायस्य द्रव्यनिक्षेपत्वमुक्तम् (पृ.२३१)। एतत्पर्यायस्तु पर्यायार्थिकानामेव विषयः, न तु द्रव्यार्थिकानामिति सिद्धा शब्दादीनामपि द्रव्यनिक्षेपसंमतिरिति वाच्यं, अभिप्रायापरिज्ञानात् । द्रव्यार्थिकनयशब्दगतो द्रव्यशब्दो द्रव्यनिक्षेपगतश्च द्रव्यशब्द इत्येतौ द्वौ द्रव्यशब्दौ भिन्नार्थकौ, तथा पर्यायार्थिकनयशब्दगतो पर्यायशब्दो भावनिक्षेपशब्दगतश्च भावशब्द इत्येतौ द्वौ शब्दावपि भिन्नार्थकावित्येतद्व्युत्पादनाभिप्रायेणैव तस्य पर्यायस्य तत्र द्रव्यनिक्षेपत्वेन कथितत्वान्न दोषः । यद्वाऽनुयोगद्वारग्रन्थे एवमधिकार:- (सू. ४९१ ) इयाणिं को णओ कं संखं इच्छति तत्थ णेगम-संगह-ववहारा तिविहं संखं इच्छंति, तं जहा -एक्कभवियं बद्धाउयं अभिमुहनामगोत्तं
આ બધી આપત્તિઓ ન આવે એ માટે માનવું જ પડે છે કે - ઋજુસૂત્રે જે ઉપચારનો નિષેધ કરેલો છે તે માત્ર વ્યવહારમાન્ય ઉપચાર બહુલતાનો નિષેધ કરવાના તાત્પર્યમાં જ છે. એટલે ઉપાદાન કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર ઋજુસૂત્રને માન્ય છે ને તેથી દ્રવ્યનિક્ષેપ પણ માન્ય છે એ નિશ્ચિત થાય છે. શબ્દાદિનયો શુદ્ધ હોવાથી ઉપચારમાત્રનો નિષેધ કરનારા છે: માટે કારણમાં કાર્યોપચારને પણ નહીં સ્વીકારનારા તેઓના મતે દ્રવ્યનિક્ષેપનો અભાવ જ છે.
नयविंशिका - १६
શંકા આ જ ગ્રન્થમાં તમે એકભવિક સાધુમાં રહેલ કોઈક યોગ્યતાવિશેષરૂપ પર્યાયને દ્રવ્યનિક્ષેપ તરીકે કહેલ છે (પૃ. ૨૩૧). આ પર્યાય તો પર્યાયાર્થિકનો જ વિષય છે, નહીં કે દ્રવ્યાર્થિકનયોનો... માટે શબ્દાદિનયોને દ્રવ્યનિક્ષેપ માન્ય છે એ સિદ્ધ થઈ ગયું. સમાધાન અભિપ્રાયને ન જાણી શકવાથી તમે આવી શંકા કરો છો. આશય એ છે કે ‘દ્રવ્યાર્થિકનય' આવા શબ્દમાં રહેલ દ્રવ્યશબ્દ અને ‘દ્રવ્યનિક્ષેપ' શબ્દમાં રહેલ દ્રવ્યશબ્દ... આ બન્ને દ્રવ્યશબ્દો જુદો-જુદો અર્થ ધરાવે છે... એમ ‘પર્યાયાર્થિકનય’ શબ્દમાં રહેલ ‘પર્યાય' શબ્દ અને ‘ભાવનિક્ષેપ' શબ્દમાં રહેલ ‘ભાવ' શબ્દ...આ બન્નેનો અર્થ જુદો જુદો છે-આ વાતને સિદ્ધ કરવાના અભિપ્રાયથી જ તે પર્યાયને ત્યાં દ્રવ્યનિક્ષેપ તરીકે કહેલ છે, માટે કોઈ દોષ નથી. અથવા, અનુયોગદ્વારમાં આવો અધિકાર છે – હવે, કયો નય કયા શંખને માને છે ? (એ વિચારાય છે) તેમાં નૈગમ-સંગ્રહ-વ્યવહાર
Jain Education International
-
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
