________________
ऋजुसूत्रस्याप्युपचारः संमतः
२९३ कारणे कार्योपचारोऽपि नैव संमत इति ज्ञायत इति वाच्यं, तस्या असंमतेः प्रस्थकत्वनिषेधार्थत्वात्। अयम्भावः-तत्र कस्य नयस्य कः प्रस्थकः कश्चाप्रस्थक इत्यस्याधिकारः, न तु प्रस्थकनिक्षेपाधिकारः। 'कार्याकरणकाले च प्रस्थकं नाङ्गीकुरुते' इति यदुक्तं तेनाप्येतन्निश्चीयत एव, कार्यकरणकाले सङ्ग्रहनयेनाङ्गीक्रियमाणस्य मेयारूढस्य प्रस्थकस्य प्रस्थकत्वात्। ततश्च नैगमस्य वनगमनप्रयोजनीभूतदादिकं सर्वं मुख्यो प्रस्थक एव, व्यवहारस्य त्वाकुट्टितनामैव प्रस्थकः, सङ्ग्रहस्य तु स न प्रस्थकः, मेयारूढ एव प्रस्थकः इत्यर्थः प्राप्यते। परन्तु प्रस्थकनिक्षेपाधिकारेऽपि यदि तस्य दार्वादेः कारणे कार्योपचारेणापि प्रस्थकपदव्यपदेश्यत्वं सङ्ग्रहो नैव मन्येत, तदा तस्य प्रस्थकनिक्षेपत्वाभावाद् द्रव्यप्रस्थकत्वाभावः सङ्ग्रहस्यापद्येतैव। (३)ग्रन्थेषु मुख्यतया शब्दादीनां कथितस्य शुद्धत्वविशेषणस्य ऋजुसूत्रस्यापि कथनापत्तिः, उपचारानङ्गीकारस्यैव शुद्धत्वेनाभिप्रेतत्वात् । न च तत्कथितं, तत्राशुद्धत्वस्य कथितत्वात् - तथाहि-सम्मतौ(१-५)व्याख्यायां-अस्य तात्पर्यार्थ:-पर्यायनयस्य प्रकृतिराद्या ऋजुसूत्रः, स त्वशुद्धा शब्दः शुद्धा, शुद्धतरा समभिरूढः, अत्यन्ततः शुद्धात्वेवम्भूत इति । જણાય છે કે સંગ્રહનયને કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર પણ માન્ય નથી.
સમાધાન - એ અમાન્યતા પ્રસ્થકત્વના નિષેધ માટે જ છે. કહેવાનો ભાવ એ છે કે - ત્યાં પ્રસ્થકના નિક્ષેપાઓનો અધિકાર નથી... પણ કયા નયને શું પ્રસ્થક છે ને શું અપ્રસ્થક છે ? એ જણાવવાનો અધિકાર છે. “કાર્યકિરણકાળે એ પ્રસ્થકને સ્વીકારતો નથી” એવું જે કહ્યું છે તેનાથી પણ આ જ વાત નિશ્ચિત થાય છે. કારણ કે કાર્યકરણકાળે સંગ્રહાયે માનેલ મેયારૂઢ પ્રસ્થક એ પ્રસ્થક છે. એટલે નિગમને વનગમનપ્રયોજનીભૂત દારુ વગેરે બધું જ મુખ્ય પ્રસ્થક છે, વ્યવહારનયને નામાંકિત પ્રસ્થક એ પ્રસ્થક છે અને સંગ્રહનયને એ પણ પ્રસ્થક નથી, માત્ર મેયારૂઢ પ્રશ્યક એ પ્રચક છે એવો અર્થ મળે છે. પણ પ્રસ્થાના નિક્ષેપ કરવાના અવસરે પણ જો તે કાષ્ઠ વગેરેને કારણમાં કાર્યોપચાર દ્વારા પ્રસ્થકપદવાઓ માનવાના ન હોય તો એ પ્રસ્થકના નિક્ષેપારૂપે જ ન મળવાથી સંગ્રહનયમતે દ્રવ્યનિક્ષેપનો અભાવ થઈ જ જાય. (૩) ગ્રન્થોમાં મુખ્યતયા શબ્દાદિનયોને જ જે શુદ્ધ કહ્યા છે, ત્યાં ઋજુસૂત્રને પણ શુદ્ધ કહેવો પડે, કારણ કે ઉપચારનો અસ્વીકાર શુદ્ધિ તરીકે અહીં અભિપ્રેત છે. પણ એ કહેલ નથી, અશુદ્ધ જ કહેલ છે. જેમકે સમ્મતિ.(૧-૫)ની વ્યાખ્યામાં - આનો તાત્પર્યાર્થ આ છે - પર્યાયાર્થિકનયની પ્રથમ પ્રકૃતિ ઋજુસૂત્ર છે, તે અશુદ્ધ છે, શબ્દનય શુદ્ધ છે, સમભિરૂઢ શુદ્ધતર છે, એવંભૂત અત્યંત શુદ્ધ છે.
2).
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
