________________
२७०
नयविंशिका-१५ मितिव्युत्पत्त्यनुसारेण 'असुरैश्वर्यापहरणं' व्युत्पत्तिनिमित्तम्। सिंहवाचकस्य तस्य 'हरति प्राणान् जन्तूनामि'तिव्युत्पत्त्यनुसारेण जन्तुप्राणहरणं व्युत्पत्तिनिमित्तं, यद्वा 'हरति-वाहनतया देशान्तरं प्रापयति स्वस्वामिनी चण्डिकामि 'तिव्युत्पत्त्यनुसारेण देशान्तरप्रापणं व्युत्पत्तिनिमित्तम् । इत्येवं व्युत्पत्तिनिमित्तभेदात् सर्वेऽपि 'हरि'शब्दा मिथो भिन्ना एवेति पदभेदादर्थभेदोऽपि स्फुट एव ।
__ अथैवं हरिश्च हरिश्च हरी इत्येकशेषविधानस्थले समासविध्यनुपपत्तिः, अर्थसारूप्याभावादिति चेत् ? न, पदसारूप्येणैवैकशेषविधानात्, समानवर्णानुपूर्वीकतया पदसारूप्यस्याक्षतत्वात् ।
न च घटपदादिव कुटपदादपि घटत्वेनैवार्थबोध इति घट-कुटपदयोः पर्यायत्वमेव युक्तमिति शङ्कनीयं, व्युत्पत्तिनिमित्तभूतघटन-कुटनादिविभिन्नक्रियापुरस्कारेणैव घटकुटादिपदेभ्योऽर्थबोधात् । 'हन्त ! एवं पारिभाषिकशब्दस्यानर्थकत्वमापन्नमिति चेत् ? आपन्नमेव, किं 'हन्ते 'तिपूत्कारेण ? तदुक्तं-तत्र पारिभाषिकी नार्थतत्त्वं ब्रवीतीति ।
અનુસારે જીવપ્રાણહરણ એ વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે અથવા, પોતાની સ્વામિની ચંડિકાને વાહનરૂપે દેશાન્તરમાં લઈ જાય તે હરિ આવી વ્યુત્પત્તિને અનુસરીને દેશન્તરપ્રાપણ એ વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે. આમ, વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત અલગ-અલગ હોવાથી બધા “હરિ' શબ્દો પરસ્પર પણ ભિન્ન જ છે, ને તેથી પદભેદે અર્થભેદ પણ સ્પષ્ટ જ છે.
શંકા - આવું હોય તો, રિશ્ર હરિશ હરી એવો એકશેષ સમાસ થઈ નહીં શકે, કારણ કે અર્થ તો જુદો છે, શબ્દ પણ જુદા જ છે.
સમાધાન - સમાસ થઈ શકશે, કારણ કે પદસારૂપ્ય હોય ત્યાં એકશેષ કરવો એવું વિધાન છે. પ્રસ્તુતમાં વ્યુત્પત્તિનિમિત્તભેદે પસારૂપ્ય ભલે નથી, પણ સમાનવર્ણાનુપૂર્વી હોવા રૂપે તો એ છે જ, પછી સમાસ થવામાં શું વાંધો ?
શંકા - “ઘટ' પદની જેમ “કુટ' પદથી પણ ઘડારૂપે જ બોધ થાય છે. માટે ‘ઘટ’ કુટ’ પદોને પર્યાયવાચી શબ્દ તરીકે માનવા જોઈએ.
સમાધાન - આવી શંકા ન કરવી, કારણ કે અમે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તભૂત ઘટન-કુટન વગેરે વિભિન્ન ક્રિયાને આગળ કરીને જ ઘટ-કુટ વગેરે પદોથી અર્થબોધ માનીએ છીએ.
શંકા - તો પછી પારિભાષિક શબ્દો કે જેની વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત કોઈ ક્રિયા હોતી નથી, એનાથી કોઈ જ અર્થબોધ ન થઈ શકવાના કારણે એ બધા હન્ત ! અર્થશૂન્ય બની જશે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
