________________
२४४
नयविंशिका-१५
घटादौ चाभावः, अत एव न निरपेक्षं शुद्धं द्रव्यत्वं कथ्यते, अपि त्वादिष्टद्रव्यत्वमेव । न च- यथाऽल्पकालोऽपि घट आदिष्टद्रव्यं, तथा तदपेक्षयाऽल्पतरकालीनमपि किञ्चिदादिष्टद्रव्यं भवत्येव । एवं तदल्पतरकालीनवस्त्वपेक्षयाऽपि यदल्पतरकालीनं तदप्यादिष्टद्रव्यं सम्भवत्येव । एवंक्रमेण यत्सर्वाल्पतमकालीनं क्षणिकं वस्तु तस्याप्यादिष्टद्रव्यत्वे को बाधः ? इति वाच्यं, यतस्तस्य क्षणिकतया काऽवान्तरावस्था यामपेक्ष्यादिष्टद्रव्यत्वं कथ्येत। किञ्च तथापि तस्यादिष्टद्रव्यत्वकल्पनायां घटतुल्यत्वमेव स्यादिति तद्ग्राहिणो बोधस्यापि व्यवहारनय एवान्तर्भावादृजुसूत्रस्य निर्विषयत्वापत्तिरिति चेत् ? सत्यं, घटादीनां तु यावानवस्थानकालस्तावत्कालं घटादितयोत्पादविनाशाभावाद् ध्रुवत्वं सम्भवत्यपि, क्षणिकस्य तु क्षणमात्रस्थायित्वाद् न ध्रुवत्वसम्भव इति ध्रौव्यांशलक्षणं द्रव्यं पुरस्कृत्य 'क्षणिकद्रव्य'मिति कथने वदतो व्याघातदोष आपतेदेव । परन्तु ध्रौव्यांशो नैक एव द्रव्यस्य लक्षणं, आधारांशस्यापि तल्लक्षणत्वादिति गुणानां क्षणिकाधारतया घटादिकं गृह्णत ऋजुसूत्रस्य क्षणिकद्रव्यं विषय इति कथने को वदतो व्याघात:? यतश्च स आदिष्टद्रव्यं न गृह्णाति, अतस्तस्य न व्यवहारेऽन्तर्भावो न वा व्यवहारवद् द्रव्यार्थिकत्वमेव, यतश्च स आधारांशमपि गृह्णाति, अतस्तस्य न शब्दादिष्वन्तर्भावो न वा पर्यायार्थिकत्वमेवेति तस्य स्वतन्त्रनयत्वं द्रव्य
શંકા - જેમ અલ્પકાલીન એવો પણ ઘટ આદિષ્ટદ્રવ્ય છે એમ, એની અપેક્ષાએ પણ અલ્પતરકાલીન એવી કોઈક વસ્તુ આદિદ્રવ્ય બનશે જ. વળી એ અલ્પતરકાલીન વસ્તુની અપેક્ષાએ પણ જે વધારે અલ્પતરકાલીન વસ્તુ હશે એ પણ આદિષ્ટદ્રવ્ય હોવી તો સંભવે જ છે. આ જ ક્રમે જે સર્વઅલ્પતમકાલીન ક્ષણિક વસ્તુ, તે પણ આદિષ્ટદ્રવ્ય डोपामi | qiuो छ ?
સમાધાન (પૂર્વપક્ષ) - એમાં વાંધો એ છે કે એ ક્ષણિક હોવાથી એની કોઈ અવાન્તર અવસ્થા છે જ નહીં જેની અપેક્ષાએ એને આદિષ્ટ દ્રવ્ય કહી શકાય અને છતાં એને આદિષ્ટદ્રવ્ય કહેવામાં તો એ ઘટતુલ્ય જ બની જવાથી એનો ગ્રાહક બોધ વ્યવહારમાં જ અંતર્ભાવ પામી જવાથી ઋજુસૂત્રનો કોઈ વિષય જ નહીં રહે.
ઉત્તરપક્ષ - તમારી વાત સાચી છે. ઘટાદિનો તો જેટલો અવસ્થાનકાળ હોય એટલો કાળ ઘટાદિરૂપે ઉત્પાદ-વિનાશ ન હોવાથી ધૃવત્વ સંભવે પણ છે. ક્ષણિક તો ક્ષણમાત્ર સ્થાયી હોવાથી ધૃવત્વ સંભવતું નથી જ. એટલે ધ્રૌવ્યાંશરૂપ દ્રવ્યને નજરમાં રાખીને “ક્ષણિક દ્રવ્ય' કહેવામાં વદતો વ્યાઘાત દોષ છે જ. પરંતુ દ્રવ્યનું ધ્રૌવ્યાંશ એ જ એક સ્વરૂપ છે, એવું નથી. આધારાંશ પણ એનું લક્ષણ છે જ. એટલે ગુણોના ક્ષણિક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
