________________
पिण्डादिषु घटादेः कथञ्चिदस्तित्वसिद्धिः
उत्पादायोगात्, अन्यथा खपुष्पस्याप्युत्पादप्रसङ्गात् । किञ्च घटोऽपि यत् पिण्डादिष्वेवोत्पद्यते, न सिकतादिषु तत्र कारणं वाच्यम् । ननु प्रागभाव एव तत्र कारणं, यत्र प्रागभावस्तत्र स उत्पद्यते, यत्र नास्ति प्रागभावस्तत्र प्रयत्नसहस्रेणापि स नोत्पद्यत इति चेत् ? अथ स प्रागभावः सर्वथाऽभावरूपस्तुच्छ एव कथञ्चिद्भावरूपो वा ? न प्रथमविकल्प:, खपुष्पवदकिञ्चित्करत्वापत्तेः । अथ द्वितीयो विकल्पस्तत्र स घटप्रागभावः कथञ्चिद्घटभावरूपो वा तद्भिन्नपटकटाद्यन्यतमभावरूपो वा ? चरमे विनिगमकाभावात्प्रथमस्यैव विकल्पस्य श्रेयस्त्वात् सिद्धं पिण्डादिषु घटादेः कथञ्चिदस्तित्वमिति । एवञ्च नैगमः सत्कार्यवादी, आविर्भावतिरोभावावेव मन्यते, न तूत्पादविनाशौ । व्यवहारस्त्वसत्कार्यवादी, नाविर्भावतिरोभावमात्रं मन्यते, अपि तूत्पाद - विनाशौ मन्यते । एतद्विषयो विस्तरोऽग्रेऽपि (पृ.३०९) द्रष्टव्यः । પણ તે જો કરાય છે, તો પછી એને ફરી ફરી કર્યા જ કરો... ક્યારેય વિરામ જ નહીં આવે.
અહીં નૈગમ કહે છે જે સત્ હોય એ જ ઉત્પન્ન થાય છે, અસત્નો ઉત્પાદ થઈ શકતો નથી, નહીંતર તો ખપુષ્પ પણ ઉત્પન્ન થવું જોઈએ. વળી ઘડો પણ પિંડાદિમાં જ જે ઉત્પન્ન થાય છે, સિકતા(રેતીકણો)આદિમાં નહીં, તેનું કારણ વિચારવું જોઈએ. “અરે ! પ્રાગભાવ જ એનું કારણ છે. જ્યાં પ્રાગભાવ હોય ત્યાં ઉત્પન્ન થાય, જ્યાં ન હોય ત્યાં હજાર પ્રયત્ને પણ ન થાય.” આવી વિચારણા ન કરવી, કારણ કે એ પ્રાગભાવ સર્વથા અભાવરૂપ તુચ્છ છે કે કંઈક પણ ભાવરૂપ છે ? આમાં પ્રથમ વિકલ્પ કહી શકાતો નથી. કારણ કે તો પછી એ ખપુષ્પની જેમ અકિંચિત્કર બની જશે. તેથી જો બીજો વિકલ્પ લેશો તો એ ઘટપ્રાગભાવ કથંચિત્ ઘટભાવરૂપ છે કે તદ્ભિન્ન પટ-કટાદિઅન્યતમભાવરૂપ છે? આમાં ચરમવિકલ્પમાં વિનિગમક ન રહેવાથી (પટભાવરૂપકે કટભાવરૂપ ? એનો નિર્ણય કરાવનાર યુક્તિ ન રહેવાથી) પ્રથમ વિકલ્પ જ ઉચિત છે. (અર્થાત્ પિંડાદિમાં રહેલ ઘટપ્રાગભાવ કથંચિત્ ઘટભાવરૂપ છે.)
એટલે પિંડાદિમાં કથંચિત્ ઘટાદિ રહ્યા જ છે એ સિદ્ધ થઈ ગયું. આમ નૈગમનય સત્કાર્યવાદી છે, આવિર્ભાવ-તિરોભાવ જ માને છે. (એટલે કે વ્યવહારમાં તો એ પણ બોલે છે કે ઘડો ઉત્પન્ન થયો વગેરે. આનો અર્થ ઘડો આવિર્ભાવ પામ્યો... વગેરે જ કરવો એમ એ કહે છે. એટલે કે આવિર્ભાવ-તિરોભાવ કથન પણ વ્યવહારનયની વાસનાનો પ્રભાવ છે. બાકી એની સ્વતંત્રદૃષ્ટિ તો પિંડાદિમાં પણ ઘટના જ દર્શન કરનારી છે, એટલે કે ત્યારે પણ ઘડો તો આવિર્ભૂત જ છે.) ઉત્પાદ-વિનાશ તો એ માનતો જ નથી. જ્યારે
Jain Education International
२६५
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
