________________
‘વૃષ્ણો ભ્રમર: ' વચનવિમર્શઃ
६५
'कृष्णो भ्रमरः' इति वचनेनोद्भूतकृष्णस्यैव विधानं, उद्भूतशुक्लादीनामेव च निषेध:, 'भ्रमरो नैव शुक्लः' इति वचनेन चोद्भूतशुक्लवर्णस्यैव निषेधः, ततश्च काऽनुपपत्तिः ? का वोक्तनियमभङ्गापत्तिः ?
ननु 'भ्रमरो बादरस्कन्धतया पञ्चवर्णो भवति' इति जानान आगमज्ञो यदि 'कृष्णो भ्रमरः ' इति वक्ति, तदा तस्य तद्वाक्यस्यासत्यत्वापत्तिरिति चेत् ? न, लोकव्यवहारानुकूलविवक्षाप्रयुक्तत्वेन भावसत्यत्वात् । आगमानुसन्धानवेलायां तु स 'पञ्चवर्णो भ्रमरः' इत्येव वक्ति, तदपि वाक्यं सत्यमेव केवलं निश्चयतः, न तु व्यवहारतः, लोकव्यवहाराननुकूलत्वात् । परंतु यदि कश्चित् 'पीतो भ्रमरः' इत्येवं वक्ति, तदा तद्वाक्यं न व्यवहारतो भावसत्यं, भ्रमर उद्भूतपीतवर्णाभावेन लोकव्यवहाराननुकूलत्वात्, नापि निश्चयतः, विद्यमानानामपि शुक्लवर्णादीनां एकविशेषविधिनिषेधौ... इत्यादिन्यायेन निषेधकत्वादित्यसत्यमेव तद् ज्ञेयम् ।
જ. તેથી ‘કૃષ્ણોભ્રમરઃ' એવા વચનથી ઉદ્ભુતકૃષ્ણનું જ વિધાન થાય છે, અને ઉદ્ભૂતશુક્લાદિનો જ નિષેધ થાય છે. એમ, ‘ભમરો સફેદ નથી જ હોતો' એવા વચનથી ઉદ્ભૂતશુક્લનો જ નિષેધ થાય છે. પછી શું અસંગતિ છે ? કે શું કહેલા નિયમનો ભંગ થવાની આપત્તિ છે ?
શંકા - ‘ભમરો બાદરસ્કંધરૂપ હોવાથી પાંચેવર્ણવાળો હોય છે' આ વાત આગમનો જાણકાર જાણતો હોય છે. એટલે એ જો ‘કૃષ્ણો ભ્રમરઃ' એમ બોલે તો એનું એ વાક્ય અસત્ય બની જશે.
સમાધાન ના, કારણ કે લોકવ્યવહારને અનુકૂળ વિવક્ષાથી બોલાયેલ હોવાથી આ વાક્ય ભાવસત્યરૂપ છે અને જ્યારે આગમનું અનુસન્માન હોય છે ત્યારે તો એ પણ ‘પંચવર્ણો ભ્રમરઃ' એમ જ કહે છે. એ વાક્ય પણ સત્ય જ છે, હા, નિશ્ચયથી, નહીં કે વ્યવહારથી, કારણ કે લોકવ્યવહારને અનુસરનાર નથી. પરંતુ જો કોઈ ‘પીતો ભ્રમર:' એમ કહે તો એ વાક્ય વ્યવહારથી ભાવસત્ય નથી, કારણ કે ભમરામાં ઉદ્ભૂત પીળો વર્ણ ન હોવાથી આવો વાક્યપ્રયોગ લોકવ્યવહારને અનુકૂળ નથી (અર્થાત્ એ લોકને નજરમાં રાખીને બોલાયેલ નથી). વળી એ નિશ્ચયથી પણ ભાવસત્ય નથી, કારણ કે વિદ્યમાન એવા પણ શુક્લાદિ વર્ણનો, એ ‘એકવિશેષના વિધિ-નિષેધ તદન્યના નિષેધવિધિમાં પરિણમે છે' એ ન્યાયે નિષેધ કરનાર હોવાથી આગમને નજરમાં રાખીને પણ બોલાયેલ નથી. માટે એ અસત્ય જ જાણવો.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
