________________
पर्यायापेक्षया द्रव्यस्य प्राधान्यम्
११७
पर्यायाणां वक्ष्यमाणाधेयत्वादिनैव गौणत्वं न तु वस्त्वंशतयेति विशेषयतीति समासार्थः । विस्तरार्थस्त्वयं
सतोऽर्थस्य द्रव्यपर्यायमयत्वं प्रसिद्धम् । तत्रापि द्रव्यस्य पर्यायाधारतया, पर्यायोपादानकारणतया, त्रैकालिकतयैकतया च प्राधान्यं पर्यायाणां तु द्रव्याधेयतया, द्रव्यकार्यतया, अनित्यतयाऽनेकतया च न तथात्वम् । अत एव द्रव्यस्य पर्यायापेक्षयाऽभ्यर्हिततया द्रव्यगुण- पर्याया इत्यत्रेतरेतरद्वन्द्वसमासे द्रव्यपदस्य पूर्वनिपातः । अत एव च द्रव्य-गुणपर्यायप्रतिपादनप्रधानस्यानुयोगस्य द्रव्यानुयोग इति संज्ञा शास्त्रेषु प्रसिद्धा, न तु गुणानुयोग इति पर्यायानुयोग इति वा ।
નનુ ‘ઉત્પાર-વ્યય- ध्रौव्ययुक्तं सत्' (तत्त्वार्थसूत्र - ५ - २९) इत्यत्र सतोऽर्थस्य द्रव्यांशं ध्रौव्यशब्दः प्रतिपादयति, पर्यायांशं चोत्पाद-व्ययशब्दौ प्रतिपादयतः । तदुक्तमुत्तराध्ययननिर्युक्ति - ( ३० ) बृहद्वृत्तौ वादिवेतालैः श्रीशान्त्याचार्यैः उत्पत्तिविगमावत्र मतं पर्यायवादिनः । द्रव्यार्थिकस्य तु ध्रौव्यं, मातृकाख्यपदत्रये ॥ ६ ॥ इति, ततश्च भवदुक्तरीत्या यदि द्रव्यस्यैव पर्यायापेक्षया प्राधान्यं, तर्हि उत्पाद - व्यय - ध्रौव्येष्वपि ध्रौव्यस्यैव प्राधान्येनाभ्यर्हिततया सूत्रकारैः
કોઈપણ સસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયમય હોય છે એ વાત શ્રી જૈનશાસનમાં પ્રસિદ્ધ છે. એટલે કે વસ્તુના બે અંશ છે દ્રવ્ય અને પર્યાય... આમાં પણ દ્રવ્ય એ પ્રધાન છે, કારણ કે એ પર્યાયોનો આધાર છે, પર્યાયોનું ઉપાદાનકારણ છે, વૈકાલિક છે અને એક છે. પર્યાયો તો ગૌણ છે, કારણ કે દ્રવ્યમાં આધેય છે, દ્રવ્યના કાર્ય છે, અનિત્ય છે અને અનેક છે. એટલે દ્રવ્ય પર્યાયની અપેક્ષાએ અભ્યર્ધિત હોવાથી દ્રવ્ય-મુળ-પર્યાયા: આવા ઇતરેતરદ્વન્દ્વસમાસમાં દ્રવ્યપદનો પૂર્વનિપાત છે. વળી એટલે જ, દ્રવ્ય-ગુણપર્યાયનું જેમાં પ્રધાનતયા પ્રતિપાદન છે એ અનુયોગની ‘દ્રવ્યાનુયોગ' એવી સંજ્ઞા શાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ છે, નહીં કે ગુણાનુયોગ અથવા પર્યાયાનુયોગ એવી...
શંકા - ઉત્પાદ્-વ્યય-ધ્રૌવ્યયુક્ત સત્ આ સૂત્રમાં વસ્તુના દ્રવ્યાંશને ધ્રૌવ્ય શબ્દ જણાવે છે અને પર્યાયાંશને ઉત્પાત-વ્યય શબ્દો જણાવે છે. ઉત્તરાધ્યયનનિર્યુક્તિ(૩૦) ની બૃહવૃત્તિમાં વાદીવેતાલશ્રીશાન્તિસૂરિમહારાજે કહ્યું છે કે અહીં માતૃકાષ્ય ત્રિપદીમાં પર્યાયવાદીઓને ઉત્પત્તિ અને વિગમ માન્ય છે. દ્રવ્યાર્થિકને ધ્રૌવ્ય માન્ય છે. IIF॥ એટલે તમારા કથન મુજબ જો દ્રવ્ય જ પર્યાયની અપેક્ષાએ પ્રધાન હોય તો ઉત્પાદ-વ્યયધ્રૌવ્યમાં પણ ધ્રૌવ્ય જ પ્રધાન બનવાથી અભ્યતિ હોવાના કારણે સૂત્રકારે ધ્રૌવ્યોત્સાવ્યયયુક્ત સત્ એવું જ સૂત્ર કેમ ન બનાવ્યું ?
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
