________________
११५
नयस्य शुद्धत्वादौ विविधा: परिभाषा:
नयरहस्ये निक्षेपविचारणायां- 'अविशुद्धानां नैगमभेदानां नामाद्यभ्युपगमप्रवणत्वेऽपि विशुद्धनैगमभेदस्य द्रव्यविशेषणतया पर्यायाभ्युपगमान्न तत्र भावनिक्षेपानुपपत्तिः' इति यदुक्तं तत्र नामादिनिक्षेपत्रयाभ्युपगन्तृत्वमशुद्धिः, भावनिक्षेपाभ्युपगन्तृत्वं च विशुद्धिरिति विवक्षा निश्चीयते । अत एव तत्र 'शब्दादीनां पर्यायार्थिकनयानां तु नैगमवदविशुद्ध्यभावान्न नामाद्यभ्युपगन्तृत्व' मित्यप्युक्तम् ।
तथा नयोपदेशे नयानां शुद्ध्यशुद्धी न बह्वल्पविषयभावेन, किन्तु तर्कसहासहत्वभावेन कथिता । अध्यात्ममतपरीक्षायां तु (श्लोक-६७ वृत्तौ) - स्यादेतत्-ऋजुसूत्रशब्दनयाश्च शुद्धा इतरे त्वशुद्धा इति नियमः कथं मुख्यामुख्यार्थकत्वं विना ? इति, मैवं, व्यापकाव्यापकविषयत्वादिनैव शुद्धाशुद्धभेदव्यवस्थानाद्, अन्यथाऽतिप्रसङ्गादिति ॥ इत्येवं व्यापकाव्यापकविषयभावेनैव ते कथिते इति ।
तथा दिगंबराचार्यश्रीदेवसेनकृतायामालापपद्धतौ - 'शुद्धसद्भूतव्यवहारो यथा शुद्धगुणशुद्धगुणिनोः शुद्धपर्यायशुद्धपर्यायिणोर्भेदकथनम् । अशुद्धसद्भूतव्यवहारो यथाऽशुद्धगुणाशुद्ध--
નયરહસ્યગ્રન્થમાં નિક્ષેપની વિચારણા દરમ્યાન “નૈગમનયના અવિશુદ્ધ પ્રકારો નામાદિ નિક્ષેપાઓને સ્વીકારતા હોવા છતાં વિશુદ્ધપ્રકાર તો દ્રવ્યના વિશેષણ તરીકે પર્યાયને જોનારો હોવાથી ભાવનિક્ષેપસ્વીકાર અસંગત નથી” આવું જ કહ્યું છે તેના પરથી નામાદિ ત્રણ નિપાઓ માનવા એ અશુદ્ધિ છે અને ભાવનિક્ષેપ માનવો એ શુદ્ધિ છે એવી વિવક્ષા નિશ્ચિત થાય છે. એટલે જ એ અધિકારમાં “શબ્દાદિ પર્યાયાર્થિક નયો નિગમની જેમ અવિશુદ્ધ હોવા સંભવતા ન હોવાના કારણે નામાદિનિક્ષેપાઓને સ્વીકારતા નથી' એમ કહ્યું છે.
તથા, નયોપદેશગ્નમાં નયોમાં શુદ્ધિ અશુદ્ધિ વિષયની બહુતા કે અલ્પતાના આધારે નહીં, પણ તર્કસહત્વ-અસહત્વના આધારે કહેલ છે એ આપણે જોઈ ગયા છીએ. જ્યારે અધ્યાત્મમત પરીક્ષામાં (૬૭મા શ્લોકની વૃત્તિમાં) વ્યાપક-અવ્યાપક વિષયના આધારે જ તે કહેલ છે. તે આ રીતે - શંકા - ‘ઋજુસૂત્ર અને શબ્દનયો શુદ્ધ છે અને અન્ય નયો અશુદ્ધ છે’ આ નિયમ મુખ્ય-અમુખ્ય (= ઉપચરિત) અર્થ વિના શી રીતે ઘટશે ? સમાધાન - આવી શંકા ન કરવી, કારણ કે વ્યાપક-અવ્યાપક વિષયના આધારે જ શુદ્ધઅશુદ્ધનયની વ્યવસ્થા સંભવે છે, નહીંતર અતિપ્રસંગ થશે.
તથા, દિગંબરાચાર્ય શ્રી દેવસેને રચેલા આલાપપદ્ધતિગ્રન્થમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે - શુદ્ધગુણ-શુદ્ધગુણી વચ્ચે ભેદકથન કરવું.. એમ શુદ્ધ પર્યાય-શુદ્ધ પર્યાયવાનું વચ્ચે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
