________________
मरीचिरपि नैगमनयेन भावजिन एव
१७७
तथा भरतचक्रवर्तिना त्रिदंडिकवेशोऽपि मरीचिर्यदवन्द्यत तत्रापि नैगमनयमतेन भावजिन एव वन्दितः, नैगमनयदृष्ट्या मरीचेर्महावीरत्वात् । परन्तु व्यवहारनयमतेन तु द्रव्यजिन एव वन्दितः, मरीचेरमहावीरतया भावजिनत्वाभावात् । तदुक्तमावश्यकनिर्युक्तौ ण वि ते पारिवज्जं वंदामि अहं ण ते इह जम्मं । जं होहिसि तित्थयरो अपच्छिमो तेण वंदामि ॥४२८ ॥ तथा त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे दशमे पर्वणि प्रथमे सर्गेऽपि प्रोक्तं- पारिव्राज्यं न ते वन्द्यं भाव्यर्हन्निति वन्द्यसे ॥५४॥ अत्र 'यतस्त्वं भाव्यर्हन्, अतो वन्द्यसे' इत्यर्थस्य प्राप्यमाणत्वाद् मरीचेद्रव्यजिनत्वेन वन्द्यता ज्ञायत एव । तदुक्तं प्रतिमाशतकस्य द्वितीयस्य काव्यस्य वृत्तौ - पुरश्चकारश्च वंदननिमित्तं द्रव्यजिनपर्यायं, न त्वौदयिकभावम् ।
अथानुयोगद्वारादौ द्रव्यस्य एकभविक - बद्धायुष्क- अभिमुखनामगोत्रलक्षणं त्रैविध्यमुक्तम् । तत्रानुभविष्यमाणेन्द्रपर्यायो यः साधुजीवः स अबद्धायुष्कोऽपि जन्मदिनादारभ्य 'एकभविक इन्द्रः' उच्यते, यत्र भवे वर्तते स एवैको भव इन्द्रतयोत्पत्तेरन्तरेऽस्तीति कृत्वा ।
-
તથા ભરતચક્રવર્તીએ ત્રિદંડિકવેશમાં રહેલા પણ મરીચિને જે વાંધા, તેમાં પણ નૈગમનયમતે ભાવજિનને જ વાંઘા છે, કારણ કે નૈગમનયની દૃષ્ટિએ મરીચિ એ મહાવીર જ છે. પણ વ્યવહારનયમતે તો દ્રવ્યજિનને જ વાંધા છે, કારણ કે એ નયાનુસારે મરીચિ મહાવીરરૂપ ન હોવાથી ભાવિજન નથી. આવશ્યકનિર્યુક્તિ (૪૨૮)માં કહ્યું છે “હું તારા પરિવ્રાજકપણાંને વંદતો નથી, કે તારા આ જન્મને વંદતો નથી. પણ તું જે ચરમતીર્થંકર થવાનો છે, માટે વંદન કરું છું.'' ત્રિષષ્ટિશલકાપુરુષચરિત્રમાં દશમા પર્વના પ્રથમ સર્ગમાં પણ કહ્યું છે કે-તારું પરિવ્રાજકપણું વંદનીય નથી, પણ તું ભાવી તીર્થંકર છે, માટે વાંકું છું.।।૫૪॥ અહીં ‘તું ભાવી જિન છે, માટે વંદાય છે' આવો અર્થ મળતો હોવાથી મરીચિની દ્રવ્યજિન તરીકેની વંદનીયતા જણાય જ છે. પ્રતિમાશતકના બીજા કાવ્યની વૃત્તિમાં કહ્યું છે-વંદન કરવાના નિમિત્ત તરીકે દ્રવ્યજિનપર્યાયને આગળ કર્યો, પણ ઔદિયકભાવને નહીં.
શંકા - અનુયોગદ્વાર વગેરેમાં દ્રવ્યના એકભવિક, બદ્ઘાયુષ્ક અને અભિમુખનામગોત્ર એમ ત્રણ ભેદ કહ્યા છે. એમાં જે આગામી ભવમાં ઇન્દ્ર થનાર છે તે સાધુજીવ આગામી ભવનું એ આયુષ્ય હજુ બાંધ્યું નથી તો પણ જન્મદિવસથી જ લઈને એકભવિકઇન્દ્ર કહેવાય છે, કારણ કે જે ભવમાં રહ્યો છે એ એક જ ભવ હવે ઇન્દ્ર તરીકે ઉત્પન્ન થવામાં વચ્ચે રહેલો છે. પછી ઇન્દ્ર તરીકેનું આયુષ્ય જ્યારથી બંધાઈ જાય, તે પછી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
