________________
एककरणेन व्यवहारस्य द्रव्यार्थिकत्वमेव, न तु सङ्ग्रहत्वम्
२१७ किञ्च व्यवहारनयस्य द्रव्यार्थिकतया रूप-रसादयो न मुख्यतया विषय इति गौणीभूतानां तेषां सङ्ग्रहोऽपि न मुख्यः। किञ्च यान् रूपरसादीन् स सगृह्णाति, ते न कदाचिदपि पृथगुपलभ्यन्तेऽर्थात्ते मिथः कथञ्चिदभिन्ना एवेत्यतोऽपि तेषां सङ्ग्रहो न मुख्यः ।
नन्वपूर्वोऽयं न्यायो यदेकीकृतानां रूपादीनां गौणविषयतया नये समत्वं न संमतं, द्रव्यार्थिकत्वं तु संमतमेवेति चेत् ? न, न्यायस्यापूर्वत्वाभावात्। अयमाशयः-गुणनमनेककरणमिति यद्गुणपर्यायलक्षणं तत्रैकस्यैव घटस्य रूपघटो रसघट इत्यादिलक्षणमनेककरणं यतोऽभिप्रेतमतो द्रव्यलक्षणतयाऽपि तेषामेवैककरणं प्राप्यते। अतो गौणविषयाणामपि रूपादीनामेककरणेन नयस्य द्रव्यार्थिकत्वं संमतम्, परन्तु संग्रहत्वं त्वनेकेषां घटव्यक्तीनामेककरणादेव यतः संमतमतो रूपादीनामेककरणेऽपि न व्यवहारस्य संग्रहनयत्वं संमतमिति ।
___ अथ नैगमः स्वविषयतया मुख्यानामेव पिण्डादीनां सङ्ग्रहं करोतीति तस्य 'सङ्ग्रहः' इति नाम कर्तव्यमेवेति चेत् ? न, प्रवृत्तिनिमित्ताभावात् । किञ्च परः सङ्ग्रहो यथा
શંકા બરાબર નથી. નહીંતર તો કાદવમાં થતા કીડાને પણ પંકજ કહેવા પડે. વળી, વ્યવહારનય દ્રવ્યાર્થિક હોવાથી રૂપ-રસાદિ એના મુખ્ય વિષય નથી. એટલે ગૌણવિષય એવા રૂપાદિનો સંગ્રહ પણ મુખ્ય નથી. જે રૂપ-રસાદિનો એ સંગ્રહ કરે છે તે ક્યારેય પણ જુદા હોવા મળતા જ નથી, એટલે કે તે પરસ્પર કથંચિત્ અભિન્ન હોય જ છે, માટે પણ તેઓનો સંગ્રહ મુખ્ય નથી.
શંકા - તમારો આ અપૂર્વ ન્યાય છે કે એક કરાયેલા રૂપાદિ ગૌણ વિષય હોવાથી નય સંગ્રહનય તરીકે સંમત નથી, ને છતાં એ દ્રવ્યાર્થિક તરીકે તો સંમત છે જ.
સમાધાન - આ કોઈ અપૂર્વ ન્યાય નથી. આશય એ છે કે ગુણન = અનેકકરણ.... આવું ગુણ-પર્યાયનું જે લક્ષણ છે એમાં એક જ ઘડાને રૂપઘટ-રસ ઘટ વગેરે રૂપે અનેક કરવો એ અભિપ્રેત હોવાથી દ્રવ્યના લક્ષણ તરીકે જે એકકરણ અભિપ્રેત છે તે પણ રૂપાદિનું જ. તેથી ગૌણવિષયરૂપ એવા પણ રૂપાદિના એકકરણથી નય દ્રવ્યાર્થિક બની શકે છે. પણ સંગ્રહનય તો એ જ બની શકે છે જે અનેક ઘટવ્યક્તિઓને ઘડારૂપે એક કરનારો હોય. જ્યારે પ્રસ્તુતમાં વ્યવહારનય તો રૂપાદિને એક કરે છે, ઘટવ્યક્તિઓને નહીં, પછી એ સંગ્રહાયરૂપે શી રીતે બની શકે ?
શંકા - નૈગમનય પોતાના વિષય તરીકે મુખ્ય એવા જ પિંડ વગેરેનો સંગ્રહ કરે છે. તો એનું નામ તો “સંગ્રહનય’ રાખવું જોઈએ ને ?
સમાધાન - ના, કારણ કે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે નહીં. વળી, પર સંગ્રહનય જેમ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
