________________
२३६
नयविंशिका - १५
'परितो गमनं सर्वतो व्याप्तिः पर्यायः' इति तु नयसंलग्नपर्यायशब्दस्येति व्युत्पत्तिभेदेनार्थभेदात् । अत एव क्वचिद्द्रव्यमपि भावनिक्षेपतयोच्यत एव । शास्त्रेषु भावेन्द्रतया प्रसिद्धः शक्रपुरंदरादिपर्यायवचनाभिधेय इन्दनादिक्रियानुभूतियुक्तः शचीपतिर्द्रव्यमेव, इन्दनाद्याधारत्वात् । अत एव भावनिक्षेपलक्षणे भावो विवक्षितक्रियानुभूतियुक्तो हि वै समाख्यातः । सर्वज्ञैरिन्द्रादिवदिहेन्दनादिक्रियानुभवात् ॥ इत्येवं क्रियानुभूतियुक्तत्वमुक्तमेव ।
ननु शब्दादिनयानामपि भावनिक्षेपसहत्वं शास्त्रेषु कथितमेवेति विवक्षितक्रियानुभूतियुक्तं द्रव्यं भावनिक्षेपतया गृह्णानानां तेषां द्रव्यनिक्षेपत्वं प्रसज्येदिति चेत् ? न तादृग्द्रव्यस्य य ऐश्वर्यादिपर्यायस्तस्यैव तैर्भावनिक्षेपतया ग्रहणात् । एवमेव यो नय इन्द्रे उपयुक्तमात्मानं भावेन्द्रतया गृह्णाति तस्य द्रव्यार्थिकनयत्वमेव, भावेन्द्रतया जीवद्रव्यस्यैव ग्रहणात्, यश्चेन्द्रोपयोगमेवागमतो भावेन्द्रतया गृह्णाति तस्य पर्यायार्थिकनयत्वमेव, इन्द्रोपयोगस्य पर्यायत्वात् । अत एव नैगमादिनयानां भावनिक्षेपसहत्वमात्रेण यद् द्रव्यार्थिकत्वहानिप्रसञ्जनं, पर्यायार्थिकत्वापत्तिप्रसञ्जनं च तत्तुच्छमेव ज्ञेयं, भावनिक्षेपतया द्रव्यस्यैव ग्राहकाणां तेषां द्रव्यार्थिकनयत्वस्य આવી નિક્ષેપસંબંધી ‘ભાવ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. ‘પરિતઃ ચારે બાજુથી વ્યાપ્તિ એ પર્યાય છે' આવી નયસંબંધી ‘પર્યાય' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. એટલે વ્યુત્પત્તિભેદ હોવાથી આ બન્ને શબ્દોના અર્થનો ભેદ છે. એટલે જ ક્યારેક દ્રવ્ય પણ ભાવનિક્ષેપરૂપે કહેવાય જ છે. શાસ્ત્રોમાં ભાવેન્દ્રરૂપે પ્રસિદ્ધ, શક્ર-પુરંદર વગેરે પર્યાયવાચી શબ્દોથી વાચ્ય, ઇન્દનાદિક્રિયાની અનુભૂતિથી યુક્ત એવો શચીપતિ દ્રવ્ય જ છે, કારણ કે ઇન્દનાદિનો આધાર છે. એટલા માટે જ ભાવનિક્ષેપના લક્ષણમાં ‘ભાવ એ સર્વજ્ઞો વડે વિવક્ષિતક્રિયાની અનુભૂતિથી યુક્ત કહેવાયેલો છે. જેમકે ઇન્દનક્રિયાનો અનુભવ હોવાથી ઇન્દ્ર એ ભાવઇન્દ્ર છે' આ પ્રમાણે ક્રિયાનુભૂતિયુક્તપણું કહેલ છે.
શંકા - ‘શબ્દાદિનયો પણ ભાવનિક્ષેપને માને છે' એવું શાસ્ત્રોમાં કહ્યું જ છે. એટલે વિવક્ષિતક્રિયાનુભૂતિયુક્ત દ્રવ્યને ભાવનિક્ષેપ તરીકે ગ્રહણ કરતા તેઓ દ્રવ્યાર્થિકનય જ બની જશે.
સમાધાન (પૂર્વપક્ષ) - નહીં બને. કારણ કે તેવા દ્રવ્યના ઐશ્વર્યાદિપર્યાયને જ તેઓ ભાવનિક્ષેપ તરીકે જોશે. એ જ રીતે જે નય ઇન્દ્રના ઉપયોગવાળા આત્માને જ ભાવેન્દ્ર તરીકે જુએ છે તે દ્રવ્યાર્થિકનય જ છે, કારણ કે ભાવેન્દ્ર તરીકે જીવદ્રવ્યને જુએ છે. પણ જે નય ઇન્દ્રના ઉપયોગને જ આગમથી ભાવેન્દ્ર તરીકે જુએ છે તે તો પર્યાયાર્થિક જ છે, કારણ કે ઇન્દ્રોપયોગ પર્યાય છે. એટલે જ નૈગમાદિનયોમાં ભાવનિક્ષેપ
Jain Education International
M
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
