________________
१८४
नयविंशिका-१४ सम्भवति यद्रव्यनिक्षेपतयोच्येत । परन्तु यो देशसङ्ग्राहिनैगमनयः पञ्चेन्द्रियभवादेरारभ्यैव नमस्कार स्वीकुरुते तस्य तत्पूर्वावस्था तत्कारणतया द्रव्यनमस्कारत्वेन प्राप्यते । एवं या देशसङ्ग्राहिनैगमनयदृष्टिः शिवकादारभ्य कपालपर्यन्तमेव घटं पश्यति तन्मतेन मृत्पिण्डो द्रव्यघट एव, घटकारणत्वात् । ततश्च कुतो भाष्यवचनविरोधगन्धोऽपि ?
ननु तथाप्यनुयोगद्वारसूत्रोक्तस्य निक्षेपचतुष्टयस्य सर्ववस्तुव्यापितानियमस्य तु भङ्ग एव, सर्वसङ्ग्राहिनैगमनयसम्मतस्य घटलक्षणस्य वस्तुनो द्रव्यनिक्षेपासम्भवादिति चेत् ? न, तत्सम्मतस्य घटस्य वस्तुत्वाभावात् । अयम्भाव :- द्रव्यपर्यायात्मनो वस्तुनो द्रव्यांशो नित्यो भवति, पर्यायांशश्चानित्य इति यो नयो घटादिकं नित्यमनुत्पन्नमेव गृह्णाति, स न सम्पूर्ण वस्तु गृह्णाति, किन्तु तस्य द्रव्यांशमेव । ततश्च सर्वसङ्ग्राहिनैगमनयविषयस्य नित्यस्यानुत्पन्नस्य घटादेर्नमस्कारादेर्वा न वस्तुत्वं, उत्पादव्ययशून्यत्वात्, नापि खपुष्पवदवस्तुत्वं, ध्रौव्ययुक्तत्वात्, किन्तु वस्त्वंशत्वमेव । अत एव नयलक्षणे वस्त्वंशग्राहित्वं कथ्यते, न तु वस्तुग्राहित्वम् । अनुयोगद्वारसूत्रे निक्षेपचतुष्टयस्य सर्वव्यापितानियमो यः कथितः स तु જ નમસ્કાર માને છે તેને તેની પૂર્વ અવસ્થા તેના કારણરૂપે માન્ય હોવાથી એ દ્રવ્ય નમસ્કારરૂપે પ્રાપ્ત થાય છે. એમ જે દેશસંગ્રાહીનૈગમનયર્દષ્ટિ શિવકથી માંડીને કપાલ સુધી ઘડો જુએ છે તેના મતે કૃતિંડ એ દ્રવ્યઘટ જ છે, કારણ કે ઘટનું કારણ છે. પછી ભાષ્યવચનનો વિરોધ હોવાની ગંધ પણ ક્યાં ?
શંકા - છતાં, અનુયોગદ્વારસૂત્રમાં કહેલ ચાર નિપાની સર્વવ્યાપિતાના નિયમનો ભંગ તો થશે જ ને, કારણ કે સર્વસંગ્રાહીનૈગમને માન્ય ઘટાત્મક વસ્તુનો દ્રવ્યનિક્ષેપ સંભવતો નથી.
સમાધાન - આ આપત્તિ નથી, કારણ કે એને સંમત ઘડો એ વસ્તુ નથી. કહેવાનો ભાવ એ છે કે - દ્રવ્ય-પર્યાયાત્મક વસ્તુનો દ્રવ્યાંશ નિત્ય હોય છે, પર્યાયાંશ અનિત્ય. એટલે જે નય ઘટાદિને નિત્ય-અનુત્પન માને છે તે નય સંપૂર્ણ વસ્તુને જોતો નથી પણ એના દ્રવ્યાંશને જ જુએ છે. એટલે સર્વગ્રાહી નૈગમનના વિષયભૂત નિત્ય અનુત્પન્ન ઘટ કે નમસ્કારાદિ વસ્તુ નથી, કારણ કે ઉત્પાદ-વ્યયશૂન્ય છે, વળી એ ખપુષ્પની જેમ અવસ્તુ પણ નથી, કારણ કે ધ્રૌવ્યયુક્ત છે. માટે એ વસ્તુઅંશ જ છે. માટે જ નયના લક્ષણમાં વસ્તુઅંશગ્રાહિત્ય કહ્યું છે, વસ્તુઝાહિત્વ નહીં. અનુયોગદ્વારસૂત્રમાં ચાર નિક્ષેપની સર્વવ્યાપિતાનો નિયમ જે કહ્યો છે તે વસ્તુઓ અંગે જ, નહીં કે વસ્તુઅંશ અંગે પણ, પછી એનો ભંગ થવાની વાત જ ક્યાં ? નહીંતર તો સર્વસંગ્રહનયના “સતું'
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
