________________
एककरणमपि द्रव्यलक्षणम्
२०१
न च यथा ध्रौव्यांशो द्रव्यलक्षणं तथैवैककरणमपि द्रव्यलक्षणम् । इदमुक्तं भवति'परिगमणं पज्जाओ अणेगकरणं गुणत्ति एगट्ठ'त्तिवचनात् पर्यायस्यानेककरणं लक्षणतया ज्ञायते । ततश्च द्रव्यस्यैककरणं लक्षणमर्थतः प्राप्यते। ततश्च सङ्ग्रहनयो यस्मात् सर्वान् घटान् घटतयैककरोति तस्मात्सोऽपि प्रबलतरो द्रव्यार्थिक इति वाच्यं, नैगमस्यापि पिण्डादिविशेषाणामेककरणात् तल्लक्षणप्राप्तेः । न च तथापि “जीवाजीवप्रभेदा यदन्तीनास्तदस्ति सत् । एकं यथा स्वनिर्धासि ज्ञानं जीवः स्वपर्ययैः ॥३१॥ इति लघीयस्त्रयवचनात् 'यथैव ज्ञानस्यात्मनिर्भासभेदा नैकत्वं बाधन्ते, जीवस्याजीवस्य वा कस्यचित् स्वगुणपर्यायाः, तथैव सत्वस्य भेदा जीवाजीवादयः ॥३१॥" इति तद्वृत्तिवचनाच्च 'परः सङ्ग्रहनयः सत्त्वेन जीवाजीवादीन् सर्वानेकीकरोती'ति ज्ञायते । नैगमस्तु यदैकं जीवं जानाति तदा तस्यादिनैगमभेदोऽपि तस्यैवैकस्याधिकृतस्य जीवस्याकालभाविनीः सर्वा अवस्था जीवतयैकीकरोति, नापरेषां जीवानामजीवानां वेत्येकीकरणं द्रव्यलक्षणं सङ्ग्रहस्य यथा सर्वव्यापकं न तथा नैगमस्येति सङ्ग्रह एव द्रव्यार्थिकेषु प्रथम उपन्यस्य इति ।
પૂર્વપક્ષ - જેમ ધ્રૌવ્યાંશ એ દ્રવ્યલક્ષણ છે એમ એકીકરણ પણ દ્રવ્યલક્ષણ છે જ. અહીં એ કહેવું છે કે - “પરિગમન-પર્યાય-અનેકકરણ એ ગુણ.. આ બધું એકાર્થક છે' આવા વચનથી જણાય છે કે અનેકકરણ એ પર્યાયનું લક્ષણ છે. એટલે અર્થપત્તિથી એ પણ જણાય છે કે એકકરણ એ દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. એટલે, બધા ઘડાઓને ઘડા તરીકે એક કરી નાખનાર સંગ્રહનય પ્રબળતર દ્રવ્યાર્થિક છે જ. (પછી એ કેમ પ્રથમ નહીં ?)
ઉત્તરપક્ષ - એમ તો નૈગમનય પણ પિંડાદિ વિશેષોને ઘડા તરીકે એક કરી જ દે છે. માટે એકકરણ લક્ષણ પણ એમાં સંગત છે જ.
પૂર્વપક્ષ - લધીયઐયગ્રન્થમાં આમ જણાવેલું છે કે – જીવ-અજીવના બધા ભેદો જેમાં અન્તર્લીન થઈ ગયા છે તે “સતુ” એક છે. જેમ સ્વનિર્માસિ જ્ઞાન એક છે. સ્વપર્યાયો વડે જીવ એક છે, તેમ. એની વૃત્તિમાં આવું કહ્યું છે કે - જેમ જ્ઞાનના આત્મનિર્ભાસ ભેદો, જ્ઞાનના એકત્વને બાધ પહોંચાડતા નથી. અથવા જેમ જીવ કે અજીવ કોઈ વસ્તુના અનેક ગુણપર્યાયો એ વસ્તુના એકત્વને બાધિત કરતા નથી, એ જ રીતે સત્ત્વના જીવ-અજીવ વગેરે ભેદો એના એકત્વને બાધિત કરતા નથી. આ વચનોથી જણાય છે કે પરસંગ્રહનય “સત્' રૂપે જીવ-અજીવ વગેરે બધાને એક કરે છે. જ્યારે નગમનય તો જ્યારે એક જીવને જાણે છે ત્યારે તેનો આદિનૈગમભેદ પણ તે એક અધિકૃત જીવની જ ત્રિકાળભાવી સર્વ અવસ્થાઓને (પર્યાયોને) જીવરૂપે એક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
