________________
१२३
नैगमनयस्योर्ध्वतासामान्यविषयकत्वम् सङ्ग्रहस्य विषयः। ऊर्ध्वतासामान्यं कस्य विषयः ? नैगमनयस्येति मे मतिः। ननु 'द्रव्याद् मिथश्च सर्वथा भिन्नाः सामान्यं विशेषाश्च नैगमस्य विषयः' इति श्रीविशेषावश्यकभाष्यादिषु ग्रन्थेषु प्रसिद्धम् । अत्र सामान्यमपि तिर्यक्सामान्यं, न तूर्ध्वतासामान्यं, नैगमतुल्यमतस्य षडूलुकस्य सत्ता-द्रव्यत्वाद्याख्यतिर्यक्सामान्यस्यैव संमतत्वात्, सामान्यग्राहिणो नैगमनयस्य तिर्यक्सामान्यग्राहिणि सङ्ग्रहेऽन्तर्भावस्यास्माकं नैकेषु शास्त्रेषु कथितत्वाच्च। ततश्चोर्ध्वतासामान्यं नैगमनयस्य विषय इत्युच्यमानं कथं शोभेतिति चेत् ? सत्यं, एतदस्मच्छास्त्रेषूक्तमिति तु मयाऽपि स्वीक्रियत एव, अत एव च पूर्वं मयाप्येतदुक्तमेव । तथापि 'ऊर्ध्वतासामान्यं कस्य विषयः ?' इति प्रश्नस्य त्वमेवोत्तरं वद । न कस्यापीति चेत् ? तत्किमूर्ध्वतासामान्य न वस्त्वंशो येन तद्ग्राहिणो नयस्यासम्भवः ? ततश्च यथा तिर्यक्सामान्यस्य वस्त्वंशतया तद्ग्राहिण्याः सङ्ग्रहनयदृष्टे : प्रसिद्धिस्तथोर्ध्वतासामान्यस्यापि वस्त्वंशतया तद्ग्राहिण्यापि कयाचिन्नयदृष्ट्या भवितव्यमेव, न ह्यूव॑तासामान्यलक्षणं वस्त्वंशं ग्रहीतुं यदि कश्चिदभिलषति प्रयतते च तदा तं निषेद्धं प्रतिबध्नातुं वा शक्रोऽप्युत्सहते । ततश्चोर्ध्वतासामान्यग्राहिणा
શંકા - દ્રવ્યથી સર્વથા ભિન્ન અને પરસ્પર પણ સર્વથા ભિન્ન એવા સામાન્ય અને વિશેષો નૈગમનના વિષય છે એવું શ્રી વિશેષાવશ્યકભાષ્ય વગેરે ઘણા ગ્રન્થોમાં પ્રસિદ્ધ છે. એમાં સામાન્ય પણ તિર્યસામાન્ય, નહીં કે ઊર્ધ્વતા સામાન્ય, કારણ કે (૧) નૈગમને તુલ્ય મત ધરાવનારા પડૂલુકને સત્તા-દ્રવ્યત્વ વગેરે તિર્યસામાન્ય જ સંમત છે. (૨) સામાન્યગ્રાહી નૈગમનયનો. તિર્યસામાન્યગ્રાહી સંગ્રહનયમાં અન્તર્ભાવ થાય છે એવું આપણા અનેક ગ્રન્થોમાં કહેલું છે. તો પછી “ઊર્ધ્વતા સામાન્ય એ નૈગમનયનો વિષય છે' એવું કહેવું એ શી રીતે શોભે ?
સમાધાન - સાચી વાત. આ વાત આપણા શાસ્ત્રોમાં કહી છે એ મને પણ સ્વીકાર્ય છે જ. એટલે જ પૂર્વે મેં એ કહેલ છે જ. છતાં પણ ઊર્ધ્વતા સામાન્ય કોનો વિષય છે ? એ તમે જ કહો.
શંકા - એ કોઈ પણ નયનો વિષય ન હોય તો શું વાંધો છે ?
સમાધાન - તો શું ઊર્ધ્વતા સામાન્ય વસ્તુના અંશરૂપ નથી ? કે જેથી એને ગ્રહણ કરનાર નયનો સંભવ નથી ? એટલે જેમ તિર્યકસામાન્ય વસ્તુના અંશરૂપ હોવાથી તેને ગ્રહણ કરનાર સંગ્રહનયષ્ટિ પ્રસિદ્ધ છે તેમ ઊર્ધ્વતા સામાન્ય પણ વસ્તુના અંશરૂપ હોવાથી તેને ગ્રહણ કરનારી કોઈ નયદષ્ટિ હોવી જ જોઈએ. આ ઊર્ધ્વતા સામાન્યરૂપ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
