________________
९८
पुरन्दरः । क्रियाऽनाविष्टं त्वर्थं शब्दानां वाच्यत्वेनासावुपेक्षते ।
'वंजण - अत्थ - तदुभए एवंभूओ विसेसेइ' इति नियुक्तिगाथादलव्याख्या चैवं ज्ञेयाव्यज्यतेऽर्थोऽनेनेति व्यञ्जनं वाचकः शब्दो घटादिस्तं चेष्टावता एतद्वाच्येनार्थेन विशिनष्टि-स एव घटशब्दो यश्चेष्टावन्तमर्थं प्रतिपादयति, नान्यं, इत्येवं शब्दमर्थेन नैयत्ये व्यवस्थापयतीत्यर्थः । तथा, अर्थमपि व्यञ्जनेन विशेषयति- चेष्टाऽपि सैव या घटशब्दवाच्यत्वेन प्रसिद्धा योषिन्मस्तकारूढस्य घटस्य जलाहरणादिक्रियारूपा, न तु स्थान- भरणक्रियात्मिका, इत्येवमर्थं शब्दे नैयत्ये स्थापयतीत्यर्थः । एवमुभयं विशेषयति = शब्दमर्थेन, अर्थस्तु शब्देन नैयत्ये स्थापयतीत्यर्थः । ततश्च शब्दवशादभिधेयं प्रतिपत्तव्यं, अभिधेयवशाच्च शब्दो वक्तव्य इति मन्यते इदमुक्तं भवति- प्रदीपशब्देन प्रकाशवानेवार्थोऽभिधीयते, अन्यथा संशयादयः प्रसज्येरन् । तथाहि - यदि दीपनक्रियाविकलोऽपि दीपस्तर्हि दीपशब्दे समुच्चारिते, 'किमनेन
'
ઇન્દનાદિના અનુભવકાળે જ દેવોનો રાજા પ્રવૃત્તિનિમિત્તભૂત ઇન્દનાદિ ક્રિયાથી યુક્ત હોવાના કારણે ‘ઇન્દ્ર’શબ્દવાચ્ય છે. તેથી ઇન્દનને અનુભવતો જ ઇન્દ્ર હોય છે, શકનક્રિયાપરિણત જ શક્ર છે, પૂર્ધારણમાં પ્રવૃત્ત જ પુરંદર છે. આ નય ક્રિયાશૂન્ય અર્થની શબ્દવાચ્ય તરીકે ઉપેક્ષા કરે છે.
नयविंशिका - १२
વંગળપ્રસ્થ તદ્રુમણ્ વંભૂગો વિષેસેડ્... નિર્યુક્તિગાથાના આ અંશની વ્યાખ્યા આવી જાણવી - વ્યંજન એટલે જેનાથી અર્થ વ્યક્ત થાય તેવો વાચક ‘ઘટ' વગેરે શબ્દ, આ ઘટાદિશબ્દને તેના વાચ્ય ચેષ્ટાવાન્ અર્થથી વિશિષ્ટ કરે છે એવંભૂતનય. એટલે કે ‘ઘટ' શબ્દ તે જ છે જે ચેષ્ટાવાન્ અર્થને જણાવે છે, અન્યને નહીં. આમ, એવંભૂતનય શબ્દની અર્થદ્વારા નિયત=નિયમવાળી ચોક્કસ વ્યવસ્થા કરે છે. એ જ રીતે આ નય અર્થને પણ શબ્દથી વિશિષ્ટ કરે છે. એટલે કે ચેષ્ટા પણ ખરેખર તો એ જ છે જે ઘટશબ્દવાચ્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ એવી, સ્ત્રીમસ્તકારૂઢ ઘડાની જળાહરણાદિ ક્રિયારૂપ હોય, નહીં કે સ્થાન-ભરણાદિ ક્રિયા... આમ અર્થની શબ્દથી નિયત વ્યવસ્થા કરે છે. એટલે કે શબ્દ-અર્થ... બન્નેને વિશેષિત કરે છે, એટલે કે શબ્દની અર્થદ્વારા અને અર્થની શબ્દદ્વારા નિયત વ્યવસ્થા કરે છે. તેથી શબ્દવશાદ્ અભિધેય માનવાનું અને અભિધેયવશાત્ શબ્દ માનવાનો. એટલે આવું રહસ્ય જાણવું - ‘પ્રદીપ’ શબ્દ દ્વારા પ્રકાશવાન્ પદાર્થ જ કહેવાય છે, નહીંતર સંશય વગેરે પડે. તે આ રીતે જો દીપનક્રિયા ન હોવા છતાં પણ ‘દીપ’ સંભવે, તો ‘દીપ'શબ્દ બોલવા પર ‘આના વડે દીપન=પ્રકાશવાન્ અર્થ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
-
www.jainelibrary.org
