________________
नयेषु बह्वल्पविषयत्वम् दीपनः प्रकाशवानर्थोऽभिहितः, किं वाऽप्रकाशकोऽप्यन्धोपलादिः?' इति संशयः। 'अन्धोपलादिरेव तेनाभिहितो न दीपः' इति विपर्ययः । तथा दीप इत्युक्तेऽप्यन्धोपलादौ, अन्धोपलादौ चोक्ते दीपे प्रत्ययात् पदार्थानामेकत्वं सांकर्यं वा स्यात् । तस्माच्छब्दवशादेवाभिधेयं, अभिधेयवशाच्च शब्द इति ।
अयमपि भावनिक्षेपमेव स्वीकुरुते । तथा प्रस्थक-वसति दृष्टान्तयोरस्यापि शब्दनयतुल्य एवाभिप्रायो ज्ञेयः ॥१२॥ तदेवं निरूपिता नैगमादयः सप्तापि नयाः । कः पुनरत्र बहुविषयः कश्चाल्पविषय इत्यादि विवेचयितुमाह
पूर्वः पूर्वो विशालार्थः परः परोऽल्पगोचरः । चत्वारोऽर्थनया आद्याः शब्दनयास्त्रयः परे ॥१३॥
सुगमान्वया सुगमार्था च। अत्र प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारस्य सप्तमे परिच्छेदेऽयमधिकारः । पूर्वः पूर्वो नयः प्रचुरगोचरः परः परस्तु परिमितविषय इति ॥४६॥
કહેવાયો કે અપ્રકાશક પથ્થરવગેરે? એવો સંશય પડે. અથવા “એણે પથ્થરને જ જણાવ્યો છે, નહીં કે દીવાને એવો વિપર્યય થઈ શકે. તથા “દીપ'શબ્દથી પથ્થર અને પથ્થર’ શબ્દથી દીવો જણાય એવું પણ બનવાથી દીવો-પથ્થર વગેરે બધા પદાર્થો એક થઈ જાય કે એ બધાનું સાંકર્ય થાય. આવા બધા દોષ નિવારવા માટે, શબ્દવશ અભિધેય હોય છે ને અભિધેયવશ શબ્દ હોય છે એવું માનવું જ જોઈએ.
આ એવંભૂતનય પણ ભાવનિક્ષેપને જ માન્ય કરે છે. તથા, પ્રસ્થક અને વસતિ દૃષ્ટાન્તમાં આનો પણ શબ્દનય જેવો જ અભિપ્રાય છે. ૧૨ા આ રીતે તૈગમ વગેરે સાતેય નય જણાવ્યા. આમાં કયો નય બહુવિષયવાળો છે અને કયો નય અલ્પવિષયવાળો છે ? વગેરેનું વિવેચન કરવા માટે કહે છે -
ગાથાર્થ - નૈગમાદિ સાત નયોમાં પૂર્વ-પૂર્વનો નય વિશાળ અર્થવાળો છે, અને એની અપેક્ષાએ પછી પછીનો નય અલ્પવિષયવાળો છે. પ્રથમ ચાર નયો = નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર અને ઋજુસૂત્રનય) અર્થનય છે અને પછીના ત્રણ નયો (= શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂતનય) શબ્દનય છે.
વિવેચન - આનો અન્વય અને અર્થ સુગમ છે. આ બાબતમાં પ્રમાણનયતત્તાલોકાલંકાર ગ્રન્થના સાતમા પરિચ્છેદમાં આવો અધિકાર છે-પૂર્વ-પૂર્વનય પ્રચુર વિષયવાળો છે, જ્યારે પછી-પછીનો નય પરિમિત વિષયવાળો છે. /૪૬/ સંગ્રહનયનો વિષય માત્ર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
