________________
९४
नयविंशिका-१२
भाजमभिमन्यते । एवं सभायामुपविष्टश्छत्रचामरादिचिह्नः शोभमान एवास्य मतेन राजा, न तु छत्रचामरादिशोभाविरहकाले, तदा राजपदव्युत्पत्तिनिमित्ताभावाद् राजपदवाच्यत्वाभावात् । अयम्भावः समभिरूढनयो हि व्युत्पत्तिनिमित्तोपलक्षितं सामान्यं शब्दानां प्रवृत्तिनिमित्ततया वक्ति । ततश्च यत्र यदा कदाचिदपि व्युत्पत्तिनिमित्तभूतेन्दनादिक्रिया वर्तते, तत्र वर्तमानं वासवत्वादिलक्षणं यत् सामान्यं तस्यैवेन्द्रादिशब्दप्रवृत्तौ निमित्तत्वं, तस्य चेन्दनादिक्रियाशून्यकालेऽपि वासवादौ सत्त्वादिन्द्रादिव्यपदेशः सम्मतः । एवम्भूतस्तु न व्युत्पत्तिनिमित्तोपलक्षितं सामान्यं शब्दानां प्रवृत्तिनिमित्ततया कथयति, अपि तु व्युत्पत्तिनिमित्तमेव, अत इन्दनादिक्रियापरिणतमर्थं तत्क्रियाकाल एवेन्द्रादिव्यपदेशभाजमभिमन्यते । तथैव च छत्रचामरादिभी राजनकाल एव राजशब्दवाच्यत्वमभिदधति।।
नन्वतन्मते व्युत्पत्तिनिमित्तमेव प्रवृत्तिनिमित्तमिति केनचिद्रूपेण तदनतिप्रसक्तं वाच्यं, अन्यथा 'गच्छतीति गौः' इति व्युत्पत्त्या गच्छन्नश्वादिरपि गौः स्यात् । तथा च छत्रचामरादिविरहकाले तत्प्रयुक्तराजनाभावेऽपीतरातिशायिपुण्यादिप्रयुक्तराजनस्यानतिप्रसक्तस्याव्याहतत्वात्
પદેશવાળો માને છે. એમ રાજસભામાં જે બેસેલ હોય-છત્ર-ચામરાદિ ચિહ્નોથી શોભતા હોય એ જ આના મતે રાજા છે, નહીં કે છત્ર-ચામરાદિશોભા ન હોય ત્યારે પણ. કારણ કે એ વખતે “રાજા” શબ્દના વ્યુત્પત્તિનિમિત્તનો(રાજનનો=શોભાનો) અભાવ હોવાથી એનામાં “રાજા' પદની વાચ્યતા હોતી નથી. આશય એ છે કે સમભિરૂઢ નય વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને જ નહીં, પણ એનાથી ઉપલક્ષિત સામાન્યને શબ્દોના પ્રવૃત્તિનિમિત્ત તરીકે કહે છે. એટલે જે પદાર્થમાં ક્યારેક પણ વ્યુત્પત્તિનિમિત્તભૂત ઇન્દનાદિ ક્રિયા રહેલી હોય તે પદાર્થમાં રહેલ વાસવવાદિરૂપ જે સામાન્ય તે જ ઇન્દ્રાદિ શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે ને એ તો ઇન્દનાદિથી શૂન્યકાળ પણ વાસવાદિમાં રહેલ હોવાથી ઇન્દ્ર એવો ઉલ્લેખ સમભિરૂઢનયને માન્ય છે. પણ એવંભૂતનય કાંઈ આ રીતે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તથી ઉપલક્ષિત સામાન્ય પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનતો નથી, કિન્તુ વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને જ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માને છે. એટલે, ઇન્દનાદિ ક્રિયાથી પરિણત વસ્તુને એ ક્રિયાકાળે જ ઇન્દ્રવ્યપદેશવાળી માને છે. એમ છત્ર-ચામરાદિથી રાજન(= શોભા)હોય ત્યારે જ રાજ' શબ્દની વાચ્યતા સ્વીકારે છે.
શંકા - આ નયના મતે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત એ જ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે. એટલે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને એવા કોઈક સ્વરૂપે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનવું જોઈએ કે જેથી અતિપ્રસંગ ન થાય. નહીંતર તો “ગમન કરે તે ગાય' એવી વ્યુત્પત્તિથી ગમન કરનાર અશ્વ પણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
