________________
समभिरूद्वैवम्भूतयोर्लक्षणे तदुभयं एवंभूओ विसेसेइ इति नियुक्तिकारः, 'व्यञ्जनार्थयोरेवम्भूतः' इति तत्त्वार्थभाष्यम् । एवञ्च व्युत्पत्त्यर्थान्वयनियतार्थबोधकत्वाभ्युपगन्तृत्वमेवम्भूतत्वमिति लक्षणं प्राप्यते, तत्र नियमः कालतो देशतश्च ज्ञेयस्तेन न समभिरूढेऽतिव्याप्तिः, तेन कालतो नियमस्यानभ्युपगतत्वात्, यत्र व्युत्पत्त्यर्थान्वयस्तत्र तदनन्वयकालेऽपि वस्त्वभ्युपगमात्, अपवरककोणस्थितस्यापि घटत्वेन स्वीकारात् । ततश्च व्युत्पत्त्यर्थान्वयनियतार्थबोधकत्वाभ्युपगन्तृत्वं समभिरूढत्वं, नियमश्च देशमात्रतो न तु कालतोऽपीति समभिरूढलक्षणं प्राप्तम् ।
अत एव समभिरूढनय इन्दनादिक्रियायां सत्यामसत्यां च देवराजादेरर्थस्येन्द्रादिपदव्यपदेशमभिप्रैति, पशुविशेषस्य गमनक्रियायां सत्यामसत्यां च गोव्यपदेशवत्, तथारूढे: सद्भावात् । एवम्भूतः पुनरिन्दनादिक्रियापरिणतमर्थं तत्क्रियाकाल एवेन्द्रादिपदव्यपदेश
આ-વ્યંજન એટલે શબ્દ, શબ્દથી અર્થને વિશેષિત કરે તે વ્યંજનાથવિશેષણ. આ વાત નિર્યુક્તિકારે વંગ-ગલ્થ-તડુમાં પલંપૂરો વિલેસ આ રીતે કહી છે અને તત્ત્વાર્થભાષ્યકારે
વ્યગ્નનાર્થયોરેવમૂત: એ પ્રમાણે કહી છે. એટલે “શબ્દ વ્યુત્પત્તિઅર્થના અન્વય સાથે નિયમ ધરાવનાર અર્થનો બોધક હોય છે આવો અભ્યપગમ એ એવંભૂતનય છે - એવું લક્ષણ મળે છે. આમાં નિયમ કાળથી અને દેશથી જાણવો. [એટલે કે જ્યારે અને જ્યાં (જે પદાર્થમાં) વ્યુત્પત્તિઅર્થ રહેલો હોય ત્યારે અને ત્યાં જ તે તે શબ્દની વાચ્યાર્થતા રહેલી છે એવો નિયમ જાણવો.] તેથી સમભિરૂઢનયમાં આ લક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ થતી નથી, કારણ કે એણે કાળથી નિયમ માન્યો નથી. તે પણ એટલા માટે કે જે પદાર્થમાં વ્યુત્પત્તિઅર્થ રહેલો હોય તે પદાર્થને, જ્યારે એ વ્યુત્પત્તિઅર્થ ન રહેલો હોય ત્યારે પણ તે શબ્દના વાર્થ તરીકે એ સ્વીકારે છે. ઓરડાના ખૂણામાં અધોમુખ રહેલા ઘડાને પણ એ “ઘટ” તરીકે સ્વીકારે જ છે. એટલે સમભિરૂઢનયનું લક્ષણ આવું જાણવું. - શબ્દ વ્યુત્પત્તિઅર્થના અન્વયસાથે માત્ર દેશથી જ નિયમ ધરાવનાર અર્થનો બોધક હોય છે આવી માન્યતા એ સમભિરૂઢ નય છે.
એટલે જ સમભિરૂઢનય ઇન્દનાદિક્રિયા હોય કે ન હોય, દેવરાજાદિ પદાર્થનો ઇન્દ્ર તરીકે ઉલ્લેખ સ્વીકારે છે, કારણ કે એવી રૂઢિ છે. જેમકે ગમન ક્રિયા હોય કે ન હોય, એક ચોક્કસ પશુનો ગો = ગાય તરીકે ઉલ્લેખ થાય છે. [વો તૂટેર્વતીયá.. એટલે વ્યુત્પત્તિઅર્થનો યોગ ન હોય ત્યારે પણ રૂઢિ જો છે તો તે તે વ્યપદેશ થાય જ છે.] એવંભૂતનય તો ઇન્દનાદિ ક્રિયાથી પરિણત અર્થને એ ક્રિયાકાળે જ ઈન્દ્રાદિવ્ય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
