________________
एवम्भूतस्य गच्छन्नश्वोऽपि गौः
कथं न राजशब्दवाच्यत्वमिति चेत् ? सत्यं प्रसिद्धार्थपुरस्कारेण प्रवृत्तस्यैवम्भूतनयस्य स्वार्थातिप्रसङ्गो न दूषणं, किन्तु तन्निवारकनयान्तरोपायकत्वेन भूषणमेव । एतदुपजीवी व्यवहारस्तु न व्युत्पत्तिनिमित्तमेव प्रवृत्तिनिमित्ततया कथयति, न वा तदुपलक्षितसामान्यमेव प्रवृत्तिनिमित्ततया वक्ति, अपि तु तल्लक्षित सामान्यमेव, अतो न गच्छत्यश्वे गोपदप्रवृत्ति: व्युत्पत्तिनिमित्तभूतगमनलक्षणस्य लक्षणस्य सत्त्वेऽपि गोत्वसामान्यस्याभावाद्, न वाऽगच्छति
ગાય બની જાય. અને આવું માનીએ તો ‘રાજનયુક્ત હોય તે રાજા' એવી વ્યુત્પત્તિમાં પણ અન્યજન કરતાં અતિશાયી પુણ્યથી પ્રયુક્ત રાજનને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનવું યોગ્ય છે, છત્ર-ચામરાદિને નહીં, કારણ કે નહીંતર તો છત્ર-ચામરાદિથી યુક્ત શ્રેષ્ઠી આદિ પણ રાજા બની જતા હોવાથી અતિપ્રસંગ થાય. જ્યારે અતિશાયી પુણ્ય માત્ર રાજાનું જ હોવાથી તત્વયુક્ત રાજન અતિપ્રસક્ત થતું નથી. પણ આવું રાજન તો છત્રચામરાદિ ન હોય ત્યારે પણ અબાધિત હોવાથી રાજશબ્દવાચ્યતા પણ શા માટે ન હોય? સમાધાન તમારી વાત સાચી છે. ગમન-રાજનાદિ વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત અતિપ્રસક્ત થાય જ છે. પણ પ્રસિદ્ધ અર્થને મુખ્ય કરનાર એવંભૂતનયને પોતાના અર્થનો આવો અતિપ્રસંગ એ દૂષણ નથી, પણ ભૂષણ છે. આશય એ છે કે ‘ગમન કરે તે ગાય' આ વ્યુત્પત્તિ પ્રસિદ્ધ છે. એમાં પણ ‘ગમન' તરીકે સામાન્ય ગમન જ પ્રસિદ્ધ છે, કોઈ વિશેષ પ્રકારનું ગમન કે જે અતિપ્રસક્ત ન હોય તે કાંઈ વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત તરીકે પ્રસિદ્ધ નથી. એટલે ભલે ને ગમન કરતા અશ્વાદિમાં અતિપ્રસક્ત હોય, તો પણ ગમન તરીકે પ્રસિદ્ધ એવું સામાન્ય ગમન જ ગાયના વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત તરીકે એવંભૂતનય સ્વીકારે છે. એ જ રીતે છત્ર ચામરાદિની શોભા જ રાજન તરીકે પ્રસિદ્ધ હોવાથી એને જ રાજન તરીકે એવંભૂતનયનો એ પ્રકા૨ સ્વીકારે છે. એટલે ગમન કરનાર અશ્વ એ એવંભૂતનયના આ પ્રકારના મતે ગાય છે જ. છત્રચામરાદિશોભાયુક્ત શ્રેષ્ઠી આદિ રાજા છે જ. આ નયના મતે આમાં અતિપ્રસંગ દોષ જેવું છે જ નહીં. ઊલટું, જે અન્ય નય ગમન કરતા અશ્વને ગાય તરીકે નકારે છે તેનું નિરાકરણ કરવાના ઉપાયરૂપ આ બાબત છે, માટે એ ભૂષણરૂપ છે. ‘હાજર સો હથિયાર...' આને આ નયનું વાક્ય માની શકાય... એટલે છત્ર-ચામરાદિશૂન્ય હોય ત્યારે રાજા આ નયે રાજશબ્દવાચ્ય નથી જ.
પણ આ એવંભૂતનયની છાયાવાળો વ્યવહારનય નથી માત્ર વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કહેતો કે નથી વ્યુત્પત્તિનિમિત્તથી ઉપલક્ષિત સામાન્યને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કહેતો. એટલે નથી ગમનકર્તૃ અશ્વને ગાય માનવાની આપત્તિ કે નથી છત્રચામરાદિરહિત
Jain Education International
-
९५
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
