________________
प्रमाण-नययोर्लक्षणे 'घटः सन्' इतिवाक्यस्य निरवधारणतयेतरांशाप्रतिक्षेपित्वेन नयत्वम् । 'सर्वं वाक्यं सावधारणं भवति' इति न्यायेनैवकारस्याध्याहर्तव्ये स्वपर्यायापेक्षाऽपि तत्राभ्युपगन्तव्यैव, तदपेक्षयाऽसत्त्वलक्षणस्येतरांशस्य प्रतिक्षेपेऽपि न दुर्नयत्वमिति तु स्पष्टमेव ।
सप्तभङ्गात्मकं महावाक्यमेव प्रमाणमिति तु महोपाध्यायाः । ततश्च तन्मते 'स्याद् ज्ञानादिलक्षणो जीवः' इत्यपि सुनयवाक्यमेव, न तु प्रमाणवाक्यं, एकभङ्गरूपत्वात् । प्रमाणवाक्यता तत्राप्युत्थाप्याकाङ्क्षाक्रमेण भङ्गषट्कसंयोजनयैव । लक्ष्यलक्षणादिव्यवहारोऽपि नयवाक्यैरेव सिध्यतीत्यभ्युपगमः । तथा वाक्यस्य सावधारणत्वमात्रेण नैकान्तवादात्मकत्वमेव, न वा निषिद्धत्वमेव, न वा दुर्नयत्वमेव, प्रमाणापेक्षत्वेनैकान्तवादात्मकत्वादेर्निषेधेन नयत्वसम्भवादिति ।
इत्थञ्च महोपाध्यायानां मते सप्तभङ्गात्मकं वाक्यं प्रमाणं, तदन्तर्भूतं तदहिभूतं वा
ભવતિ' એ ન્યાયે જો જકારનો અધ્યાહાર કરવાનો હોય તો સ્વપર્યાયની અપેક્ષા પણ ત્યાં માનવી જ પડે છે. અને એ સ્વપર્યાયની અપેક્ષાએ અસત્ત્વાત્મક ઈતરાંશનો પ્રતિક્ષેપ થાય તો પણ દુર્નયપણું નથી એ તો સ્પષ્ટ છે જ. (તે પણ એટલા માટે કે સ્વપર્યાયની અપેક્ષાએ તો સત્ત્વ જ છે, અસત્ત્વ નથી જ.)
સપ્તભંગાત્મક મહાવાક્ય જ પ્રમાણ છે' એવો મહોપાધ્યાયજીનો મત છે. એટલે એમના મતે “સ્યાદ્ જ્ઞાનાદિલક્ષણો જીવઃ' એવું વાક્ય પણ સુનયવાક્ય જ છે, પ્રમાણવાક્ય નથી, કારણ કે એકભંગરૂપ છે. એ પ્રમાણવાક્ય તો જ બને જો બાકીના છ ભંગોની આકાંક્ષાઓ ઊઠાવી ઊઠાવી એ છ ભંગોને જોડવામાં આવે.
(શંકા - પણ તો પછી “સ્યાદ્ જ્ઞાનાદિ લક્ષણો જીવઃ' એવા વાક્યને લક્ષણવાક્ય નહીં કહી શકાય, કારણ કે એ પ્રમાણવાક્ય નથી.)
સમાધાન - લક્ષ્ય-લક્ષણ વગેરેનો વ્યવહાર પણ નયવાક્યોથી જ પ્રવર્તે છે એવું અમે માનતા હોવાથી આ કોઈ પ્રશ્ન નથી. તથા વાક્ય સાધારણ હોવા માત્રથી એકાન્તવાદરૂપ જ બની જાય એવું નથી, કે એ નિષિદ્ધ જ બની જાય કે એ દુર્નય જ બની જાય એવું પણ નથી, કારણ કે સાવધારણ હોવા છતાં એ જ પ્રમાણને સાપેક્ષ હોય તો એકાન્તવાદનો નિષેધ હોવાથી નય બની શકે છે.
આમ મહોપાધ્યાયજીના મતે સપ્તભંગાત્મક વાક્ય પ્રમાણ છે. તેમાં અન્તભૂત કે બહિર્ભત અન્યતરભંગવાક્ય નય છે, અને એ જ પ્રમાણનિરપેક્ષ હોય તો દુર્નય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
