________________
૧૦૫૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮
નહોતો. ક્યારેક પ્રવર્ધમાન, ક્યારેક હીયમાન... ક્યારેક અવસ્થિત... જ્યારે ભાવનાયોગમાં ચિત્તવૃત્તિનિરોધ અને તત્ત્વચિંતન આ બન્ને પ્રવર્ધમાન હોય છે.
ભાવનાના પાંચ પ્રકાર છે. જેને ભાવિત કરવાનું હોય એને ભાવ્યમાન કહેવાય. એના જ્ઞાન-દર્શન વગેરે પાંચ ભેદ છે, માટે ભાવનાના પણ જ્ઞાનભાવના, દર્શનભાવના, ચારિત્રભાવના, તપભાવના અને વૈરાગ્યભાવના એમ પાંચ ભેદ છે. આ ભાવનાઓથી એવા સંસ્કાર ઊભા થાય છે જે ભાવ્યની શીઘઉપસ્થિતિ કરી આપે છે, કારણ કે ભાવના જ પટુતર ભાવનાની જનક હોવાનો નિયમ છે.
આશય એ છે કે અનાદિકાળથી જીવ અજ્ઞાનાદિજન્ય પ્રવૃત્તિઓ કરી કરીને અજ્ઞાનાદિના જ અતિગાઢ સંસ્કારવાળો હોય છે. એ સંસ્કારોને ખસેડીને જ્ઞાનાદિના સંસ્કારોથી આત્માને ભાવિત કરવાનો હોય છે. એ માટે આવશ્યક-ભાષ્યવગેરેમાં જ્ઞાનાદિની ભાવનાઓ દર્શાવી છે. પહેલાં જીવ કંઇક ભાવના કરે છે. એનાથી આત્મામાં અલ્પાંશે સંસ્કાર નિર્માણ પામે છે. આ સંસ્કાર મંદ હોય છે. એટલે સામાન્ય ઉદ્બોધક મળે તો તો પ્રાયઃ જાગૃત થઈ શકતા નથી. અતિપ્રબળ ઉદ્બોધક મળે તો જ જાગૃત થઈ શકે છે, પણ જીવ વળી ભાવના કરે છે. સંસ્કારશૂન્ય આત્માએ કરેલી ભાવના કરતાં કંઈક પણ સંસ્કારયુક્ત આત્માએ કરેલી આ ભાવના પટુ હોય છે. એટલે એનાથી કંઈક પણ અમંદ સંસ્કાર ઊભા થાય છે. પ્રબળ ઉદ્બોધક પણ એને જાગૃત કરી શકે છે. વળી આત્મા ભાવના કરે છે. અનંદસંસ્કારવાળા આત્માએ કરેલી આ ભાવના પટુતર હોય છે. એનાથી દૃઢ સંસ્કાર ઊભા થાય છે. સામાન્ય ઉદ્બોધક મળે તો પણ એ જાગૃત થઈ જાય છે. આ રીતે જાગૃત થવાથી એના વિષયની શીઘ્ર ઉપસ્થિતિ થાય છે. આમ ભાવના-મંદસંસ્કાર-પટ્ટુભાવના
