________________
૧૧૯૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮ મોક્ષ એ ફળ છે... જ્ઞાન અને ક્રિયા એના સાધન છે, એ યોગ છે. એટલે યોગની ઇચ્છા (જ્ઞાન-ક્રિયાની ઇચ્છા) એ સાધનની ઇચ્છા છે. આ ઇચ્છામાં અને એના વિષયભૂત સાધનમાં સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ મોક્ષ આવનાર હોય તો આ સાધનની ઈચ્છા પણ પ્રસ્તુત “ઇચ્છા' તરીકે સંમત છે.
આવી ઇચ્છા સહિતની ને એ ઈચ્છાને અનુકૂળ જે ક્રિયાપ્રવૃત્તિ હોય તે ઇચ્છાયોગ છે.
આ અનુકૂળ પ્રવૃત્તિમાં જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને આવે છે. કારણકે મોક્ષના એ બંને કારણ છે. આ જ્ઞાન અને ક્રિયા સાંગોપાંગ = પરિપૂર્ણ ન હોવા છતાં = અપરિપૂર્ણ હોવા છતાં સાનુકૂળ છે અને ઉદ્દેશ્ય પરિપૂર્ણ છે માટે ઈચ્છાયોગ બને છે.
આંશિક વૈરાગ્ય વગર પ્રસ્તુત “ઇચ્છા સંભવતી નથી. એટલે ભવાભિનંદી જીવોને (= અભવ્યજીવોને તથા અચરમાવર્તવર્તી ભવ્યજીવોને) પ્રસ્તુત “ઇચ્છા' જ સંભવતી ન હોવાથી ઇચ્છાયોગ પણ સંભવતો નથી.
વૈરાગ્ય અને ઇચ્છા હોવા છતાં એને સાનુકૂળ પ્રવૃત્તિ ન હોય કે સાંસારિક વ્યવહાર-ક્રિયા હોય તો ત્યારે મુક્તિની ઇચ્છા કહેવાય... પણ ઇચ્છાયોગ ન કહેવાય. એટલે, માત્ર ઇચ્છાને, માત્ર જ્ઞાનને કે માત્ર વૈરાગ્યને ઇચ્છાયોગ કહી શકાતો નથી. એમ ઇચ્છા-જ્ઞાનવૈરાગ્ય સિવાયની માત્ર ધર્મક્રિયાને પણ ઇચ્છાયોગ કહી શકાતો નથી.
ઈચ્છાયોગમાં ઇચ્છા એ આંતરિક સાધન છે ને સાનુકૂળક્રિયા એ બાહ્ય સાધન છે. એમાં ઇચ્છા જેટલી પ્રબળ એટલી ઉત્તરકાળમાં બાહ્યસાધન રૂપ ક્રિયા પ્રધાન બને છે. અર્થાત્ એ વધુ વ્યવસ્થિત અને વધુ અનુકૂળ શાસ્ત્રાનુસારી બને છે. એટલે કે પ્રમાદજન્ય
