________________
બત્રીશી-૧૯, લેખાંક-૧૧૦
૧૧૯૭
વિધિવિકલતા એમાંથી ઘટતી આવે છે. ઇચ્છારૂપ આંતરસાધન આંતરસિદ્ધિનું કારણ છે ક્રિયારૂપ બાહ્યસાધન વ્યાવહારિક કારણ છે, આંતરસાધનને સાપેક્ષ છે. એ આંતરસિદ્ધિનું બહુધા અને પ્રધાન કારણ હોવા છતાં અનેકાંતિક છે. બાહ્ય અને આંતર બન્ને સાધનની હાજરી આંતરસિદ્ધિનું સૂચન કરે છે.
સામાન્યથી સર્વત્ર નિશ્ચયનયને માન્ય કાર્યસિદ્ધિ (=નિશ્ચયસિદ્ધિ) પ્રત્યે બે પ્રકારના કારણો હોય છે. નિશ્ચયનયને માન્ય કારણ (=નિશ્ચયકારણ) અને વ્યવહારનયને માન્ય કારણ (=વ્યવહારકારણ). સામાન્યથી વ્યવહારકારણ નિશ્ચયકારણનું સંપાદન કરીને નિશ્ચયકાર્યની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં મુખ્ય જેવું હોવા છતાં અનેકાંતિક હોય છે. જો એ નિશ્ચયકારણનું સંપાદન ન કરી શકે તો કાર્યસિદ્ધિ પણ થઈ શકતી નથી. નિશ્ચયકારણ, જો કોઈ પ્રતિબંધક ન હોય તો અવશ્ય વ્યવહારકારણોનું સંપાદન કરે છે ને પરિણામે કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. ક્યારેક પ્રતિબંધકની હાજરીમાં વ્યવહારકારણ સંપન્ન ન થાય તો પણ, એ વગર પણ નિશ્ચયકારણ કાર્ય કરી આપે છે. એટલે કે નિશ્ચયકારણ અવશ્ય કાર્યસાધક છે.
પણ વ્યવહા૨કા૨ણ છદ્મસ્થજીવને પણ પ્રત્યક્ષ હોય છે. નિશ્ચયકારણ અને નિશ્ચયકાર્યસિદ્ધિ પ્રત્યક્ષ હોતા નથી. એટલે વ્યવસ્થિત વ્યવહારકારણો જોવા મળે તો ત્યાં નિશ્ચયકારણો પણ વિદ્યમાન હશે એવો આરોપ અને આ વ્યવહાર-નિશ્ચય બંને કારણો વિદ્યમાન થયા એટલે નિશ્ચય કાર્ય પણ સિદ્ધ થયું હશે એવો આરોપ કરવામાં આવે છે.
મોક્ષની ઇચ્છા કે એના કારણભૂત યોગની (= જ્ઞાન-ક્રિયાની) ઇચ્છા એ આંતરિક પરિણામ છે. છદ્મસ્થનો વિષય નથી. માટે એ નિશ્ચયકારણ છે - નિશ્ચયનય માન્ય યોગ છે (નિશ્ચય યોગ છે).
