________________
૧૨૦૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮
મુખ્યતયા અધ્યવસાયરૂપ હોવાથી નિશ્ચયપ્રધાન છે. અલબત્ શાસ્ત્રયોગના ફરી ફરી અભ્યાસથી અને એના પ્રભાવે અધ્યવસાયોની વધારે નિર્મળતા થવાથી વધતો જતો ક્ષયોપશમ જ્યારે શાસ્ત્રયોગ કરતાં ઉપરની ભૂમિકાએ પહોંચે છે ત્યારે સામર્થ્યયોગ સંભવે છે, પણ એ શાસ્ત્રીયવ્યવહારનો વિષય નથી, માટે એ શાસ્રપરિભાષિત સામર્થ્યયોગ નથી. આમ વિચારતાં જણાય છે.
આમ, પ્રથમ ઇચ્છાયોગ નિશ્ચય-વ્યવહાર ઉભયયોગરૂપ હોવા છતાં નિશ્ચયપ્રધાન છે. એના ઉત્તરકાળમાં વ્યવહારપ્રધાન શાસ્ત્રયોગ આવે છે, ને એના ઉત્તરકાળમાં નિશ્ચયપ્રધાન સામર્થ્યયોગ આવે છે.
વિચારણા નંબર-૩. પ્રાતિભજ્ઞાનને ‘અનુભવ' રૂપે પણ જ્ઞાનસારમાં કહેલ છે. આ અનુભવ શું છે ? એની કંઇક વિચારણા
જ્ઞાન એ આત્માનો ગુણ છે. છતાં કર્મઆવૃત આત્માને જ્ઞાન કરવા માટે ઇન્દ્રિયોની જરૂર પડે છે. આ ઇન્દ્રિયો પુદ્ગલની બનેલી હોવાથી એનાથી પુદ્ગલનું જ્ઞાન થાય છે. પુદ્ગલ સિવાયનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી. આ જ્ઞાનેન્દ્રિયો છે. એના દ્વારા જીવ પુદ્ગલના સંપર્કમાં આવે છે. આ સંપર્ક પુદ્ગલના ગુણો દ્વારા થાય છે. પુદ્ગલના સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપ એમ ચારગુણો છે. તે તે ગુણનું ગ્રહણ કરનાર એક એક ઇન્દ્રિય હોવાથી સ્પર્શનેન્દ્રિય વગેરે ચાર જ્ઞાનેન્દ્રિયો છે. વળી બીજા જીવોની સાથેના અનેક પ્રકારનો વ્યવહાર શબ્દ દ્વારા થાય છે. આ શબ્દ પણ પૌદ્ગલિક છે. એટલે એનો બોધ કરાવનાર શ્રોત્રેન્દ્રિય-જ્ઞાનેન્દ્રિય દ્વારા પણ પુદ્ગલનું જ જ્ઞાન થાય
છે.
આ પાંચે જ્ઞાનેન્દ્રિયો દ્વારા રૂપ-રસાદિનો અનુભવ થવા પર, અનાદિકાલીન સંસ્કારવશાત્ ‘આ સારું' ‘આ ખરાબ' વગેરે રૂપે ચિંતન-ઊહાપોહ-સંકલ્પ-વિકલ્પો ચાલે છે. મન નામની જ્ઞાનેન્દ્રિય
