________________
બત્રીશી-૧૯, લેખાંક-૧૧૧
૧૨૦૫ પ્રશ્ન : પણ મન જાગ્રત અવસ્થામાં હોય ને છતાં માનસ ઉપયોગ ન હોય આવું બને?
ઉત્તર : સામાન્યથી છદ્મસ્થ જીવોને એ શક્ય નથી જ. છતાં શ્રુતના આલંબન પછીના ચિંતનથી સંકલ્પ-વિકલ્પને રુંધવા દ્વારા સ્થિરતા થાય છે. આ ધ્યાન છે. એ વૈરાગ્યથી અને નિવૃત્તિપ્રાયઃ જીવન જીવવાથી આવે છે. આ ધ્યાનના વારંવારના અભ્યાસથી મનના ઉપયોગને અટકાવવાની-ખસેડવાની શક્તિ આવે છે. એના પરિણામે મન જાગ્રત હોવા છતાં જીવ મનશૂન્ય = મનના ઉપયોગ શૂન્ય = માનસઉપયોગશૂન્ય બને છે. (અન્યત્ર એવો ઉલ્લેખ આવે છે કે મનનો સંક્ષેપ કરતાં કરતાં મનને પરમાણુમાં લઈ જઈને પછી જીવ મનશૂન્ય બને છે.) આ રીતે મનશૂન્ય બનેલો છબસ્થ જીવ આત્માથી આત્માને જાણે છે. આમાં પૌગલિક એવા ઇન્દ્રિય કે મનનો કોઈ હિસ્સો ન હોવાથી, આ આત્માનું પુદ્ગલરહિતપણે થયેલું અનુભવાત્મક જ્ઞાન હોય છે. જેમ એક્સરે ફોટા વસ્ત્ર-ત્વચા છોડીને અંદરના ભાગના જ હોય છે એમ આત્મા ઔદારિકશરીરકર્મ વગેરે સહિત હોવા છતાં આ અનુભવજ્ઞાન, આત્મશક્તિની પ્રબળતાથી શુદ્ધ આત્માનું હોય છે.
આત્માની આત્મપ્રત્યક્ષથી જણાતી આ અપૌદ્ગલિક અવસ્થા અનુભવગમ્ય જ હોય છે, શબ્દગમ્ય હોતી નથી. કારણકે શબ્દગમ્ય તો બધી અવસ્થાઓ પુદ્ગલમય હોય છે. (એ જ રીતે અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન ગમ્ય પણ બધું જ પુદ્ગલમય હોય છે). માટે આ અનુભવ અવક્તવ્ય હોય છે. સમ્યત્વ પ્રાપ્તિ વખતે થતો આનંદ અપૂર્વ અને અવક્તવ્ય બતાવ્યો જ છે. આ આત્માનુભવ શ્રુત અને કેવલજ્ઞાનની વચ્ચે રહેલ પ્રાતિજજ્ઞાનરૂપ છે. એ ઇન્દ્રિયના વિષયરહિત અતીન્દ્રિય અનુભવરૂપ હોય છે. એ અભવ્યોને કે અચરમાવર્તિમાં રહેલા ભવ્યને સંભવતો નથી.
