________________
બત્રીશી-૧૯, લેખાંક-૧૧૧
૧૨૦૩ આ બધાને ખૂબ બળ પૂરું પાડે છે અને તેથી ઉગ્રપ્રવૃત્તિઓ, ઉગ્ર વિષય-કષાયની પરિણતિઓ વિકસે છે, રાગદ્વેષની ઉગ્ર પરિણતિઓ થાય છે. મન વગર માત્ર જ્ઞાનેન્દ્રિયોથી સંકલ્પ-વિકલ્પો કે રાગદ્વેષની પરિણતિઓ ઉગ્ર બની શકતી નથી. રાગદ્વેષની પરિણતિઓના કારણે કર્મબંધ અને સંસારભ્રમણ થાય છે. આમ પાંચે ઈન્દ્રિયો પર રાજા મન છે. રૂપ-રસાદિનો બોધ કરાવનારી આ છએ પ્રકારની શક્તિઓ મૂળભૂત રીતે આત્માની હોવા છતાં દ્રવ્ય ઇન્દ્રિયોરૂપી પુદ્ગલથી વણાયેલી હોવાથી પુદ્ગલ સિવાયનું જ્ઞાન કરાવી શકતી નથી. ફક્ત આત્માનો શાસ્ત્રદ્વારા શબ્દથી બોધ થઈ શકે છે. મન દ્વારા એનું ચિંતન થઈ શકે છે. પણ એ પણ પુદ્ગલસંલગ્ન વાતો દ્વારા જ. અર્થાત્ પુગલના ગુણોના નિષેધ રૂપે જ. જેમકે પુદ્ગલ રૂપી છે તો આત્મા અરૂપી છે. એમ સ્પર્શશુન્ય, રસશૂન્ય, ગંધશૂન્ય છે... વગેરે વગેરે.
આત્માને પુગલગુણોના નિષેધ દ્વારા નહીં, પણ સ્વગુણો દ્વારા હકારાત્મકરૂપે જાણવો હોય તો આ પાંચ ઇન્દ્રિયો અને મન દ્વારા જાણી શકાતો નથી, પણ એ ખુદના આત્મા દ્વારા જ જાણી શકે છે. અર્થાત્ આત્મા, આત્માથી આત્માને જાણે છે. જેમ અવધિજ્ઞાન આત્માથી, ઉપયોગ મૂકવા રૂપે મનનો સહકાર પામીને પુદ્ગલોને જુએ છે, જાણે છે, એમ આત્મા, આત્માથી આત્માને અવ્યક્તરૂપે જુએ છે, અવ્યક્ત રૂપે જાણે છે. આત્માનાં આ જ્ઞાન, દર્શન પુગલસંલગ્ન નથી અને ઇન્દ્રિય-મનથી થયા હોતા નથી.
અહીં આશય એ છે કે છદ્મસ્થના ચારે જ્ઞાનમાં ઉપયોગ મન દ્વારા મૂકાય છે. વળી મન પૌદ્ગલિક છે. એટલે પૌગલિક મનના સહારે મૂકાયેલા ઉપયોગથી પૌદ્ગલિક વિષયો જ જણાય છે. બીજા અરૂપી દ્રવ્યોને છબ0 સામાન્ય ગુણોથી ઉપલક રીતે જાણી શકે છે. એ જ રીતે આત્માના પણ સામાન્ય સ્વરૂપને ઉપલકથી જાણે છે.
