________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૮
૧૦૬૯ જીવ આ અનાદિકાલીન સંસ્કારના આધારે એ વિષયોને ઈષ્ટ કે અનિષ્ટ તરીકે કપ્યા કરે છે. એટલે કે “આ મને ઈષ્ટ છે'... કે “આ મને અનિષ્ટ છે' આવી ઇત્વ-અનિષ્ટત્વની કલ્પના કરાવે છે. શ્રી પ્રશમરતિ ગ્રન્થમાં જે કહ્યું છે કે “તે જ પદાર્થોનો દ્વેષ કરનાર અને (કલ્પના બદલાવાથી) તે જ પદાર્થોમાં લીન બનનાર (રાગ-આસક્તિ કરનાર) આ જીવનું નિશ્ચયથી તો કશું અનિષ્ટ કે ઈષ્ટ નથી તેની વારંવાર ભાવના કરવી એ વિવેક છે. અવિદ્યા જન્ય ઈષ્ટવ-અનિષ્ટત્વ કલ્પનાઓનો પ્રશમરતિ ગ્રન્થમાં કહેલી ભાવનારૂપ વિવેકથી પરિવાર કરી શુભ-અશુભ પદાર્થો અંગે તુલ્યતા = ચિત્તની સમાનવૃત્તિ = સમતા ભાવવી એ સમતા યોગ છે. આમાં સારું કે નરસું, નિન્દા કે પ્રશંસા, અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતા બધું સરખું જ લાગે છે. એટલે માધ્યચ્યભાવ - ઉપેક્ષા કેળવાય છે. આમ તો અધ્યાત્મયોગથી જ સમતાનો પ્રારંભ થઈ ગયો હોય છે. કારણકે તત્ત્વચિન્તનાદિ કાળે રાગ દ્વેષનો કંઈક પણ પરિહાર હોય છે. છતાં સાર્વદિક-સાર્વત્રિક નોંધપાત્ર સમતા અહીં જ કેળવાયેલી હોય છે.
આમાં અવિદ્યા કલ્પિત ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વનો જ પરિહાર જાણવો. શાસ્ત્રવચનાનુસારે ઊભા થતાં ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટત્વનો પરિહાર નથી સમજવાનો. એટલે, મધુર પેંડો કે લુખો રોટલો એ બન્નેમાં સ્વાદના કારણે ઈષ્ટત્વ-અનિષ્ટવરૂપે કોઈ ભેદ ન ભાસે. પણ ગોચરી સંબંધી દોષોની અપેક્ષાએ એક નિર્દોષ હોય, અન્ય દોષિત હોય તો ઈષ્ટવ-અનિષ્ટત્વ જરૂર ભાસે.
અહીં તુત્યતાધી: સમતા કહ્યું છે. યોગવિંશિકાની વૃત્તિમાં ગ્રન્થકારે અન્યતામાવને સમતા એમ કહ્યું છે, આમાં આ વિશેષતા જાણવી. “ભાવન” એ તો ભાવના કહેવાય. ખરેખર સમતા તો ભાવિતતાને કહેવાય. એટલે ઈષ્ટત-અનિષ્ટ–સંજ્ઞાનો પરિહાર કરી તુલ્યતાની ભાવના કરાતી હોય ત્યાં સુધી પ્રારંભિક સમતાયોગ
