________________
૧૧૯૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮ સામર્થ્યયોગ : સામર્થ્ય એ યોગના સંદર્ભમાં “પરાકાષ્ઠા અર્થમાં વપરાતો શબ્દ છે. “સંગ” એ સામર્થ્યને સંધનાર છે. માટે વચનાનુષ્ઠાનમાં શાસ્ત્રવચનોનો સંગ હોવાથી સામર્થ્ય પ્રગટી શકતું નથી. પણ ફરી ફરી વચનાનુષ્ઠાનને આદરવાથી સ્વભાવરૂપ બની જાય ને તેથી અસંગઅનુષ્ઠાન આવે... એ પછી સામર્થ્ય આવે છે. સામર્થ્ય એ “યોગ” છે, જ્ઞાન નથી. વીર્યંતરાયના વિશિષ્ટક્ષયોપશમથી સહકૃત મોહનીયના વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમરૂપ છે, અલબત્ એ પણ જ્ઞાનાવરણીયકર્મના વિશિષ્ટક્ષયોપશમથી સહકૃત કે એને અવિનાભાવી તો હોય જ છે. આ વિશિષ્ટ ક્ષયોપશમથી થયેલું વિશિષ્ટજ્ઞાન પ્રાતિજજ્ઞાન” કહેવાય છે. તે
ગ્રંથકારે શ્રેણિમાં થતા સામર્થ્યયોગને જ સામર્થ્યયોગ તરીકે કહેલો છે. એટલે એ પૂર્વે ઈચ્છા કે શાસ્ત્રયોગ જ માનવાનો રહે, સામર્થ્યયોગ નહીં. પણ કોઈપણ બાબતમાં યથાવિહિતના ફરી ફરી અભ્યાસ સાથે ઊંડા ચિંતન-મનનથી જે પ્રતિભા ઉત્પન્ન થાય છે... આત્માની શાંત-નિર્મલ અવસ્થાવાળી આવી પ્રતિભા પ્રાતિજજ્ઞાનના બીજકરૂપ જ્ઞાન છે. આવા પ્રતિભાશાળી જીવો, પછી પોતાની સૂઝબૂઝથી જે નિર્ણય લઈને પ્રવૃત્તિ કરે છે એને કયો યોગ કહેવો? એમાં પ્રમાદ ન હોવાથી એ ઇચ્છાયોગ નથી... વળી શાસ્ત્રાનુસરણ ન હોવાથી શાસ્ત્રયોગ પણ નથી. માટે આજે પણ જો એક બીજી વિવક્ષા કરીને સામર્થ્યયોગ કહીએ તો સાધનાકાળમાં રહેલા છદ્મસ્થપ્રભુ, જિનકલ્પી, પ્રતિમાપારી, કલ્પાતીત... અપ્રમાદતત્પર અને રાગ-દ્વેષની અતિમંદતાવાળા આ બધા સાધકો કે જેમને શાસ્ત્રનું નિયંત્રણ હોતું નથી એમને સામર્થ્યયોગ હોય. આ શાસ્ત્રવિહિત ન હોવાથી ઉત્સર્ગ નથી. વળી પરિસ્થિતિવશાત્ શક્તિની ન્યૂનતાના કારણે કરાઈ રહ્યું છે - એવું ન હોવાથી આ અપવાદ પણ નથી. તેથી આમાં ઉત્સર્ગ-અપવાદ... એવા ભેદ હોતા નથી, પણ
