________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૯૯
૧૦૮૧ સમિતિ-ગુપ્તિ... આ બધું પરસ્પર અન્તર્ભાવ પામે છે. એ યથાસ્થાન વિચારી લેવું.
મન-વચન-કાયાની વધુ ને વધુ પ્રવૃત્તિઓમાં વધુ ને વધુ સૂક્ષ્મતાથી સમિતિ-ગુપ્તિનો વ્યાપ વધતો જવો એ સમિતિ-ગુપ્તિનો વિસ્તાર છે. વ્યવહારનય અપુનર્બન્ધક અવસ્થાથી યોગ માને છે. એટલે અપુનર્બન્ધક, અવિરત સમ્યક્તી, દેશવિરત ને સર્વવિરત... આ ક્રમે આ વિસ્તાર વધતો જાય છે. સર્વવિરતને પણ જેમ જેમ સંયમપર્યાયસંયમસ્થાન નિર્મળ થતાં જાય છે, તેમ તેમ આ વિસ્તાર વધતો જાય છે. આ જ ઉત્તમ યોગ છે, કારણ કે જીવને પ્રબળતાપૂર્વક મોક્ષ તરફ લઈ જાય છે. જે આની બહાર હોય એવો કોઈ યોગ હોતો નથી.
શંકા - અધ્યાત્મયોગના વારંવાર અભ્યાસથી ભાવનાયોગ પમાય છે. એટલે જણાય છે કે અધ્યાત્મ એ વાસ્તવિક યોગ નથી, પણ ભાવનાયોગના ઉપાયભૂત-કારણભૂત છે.
સમાધાન - એમ તો ભાવનાયોગ વગેરેના પણ ફરી ફરી અભ્યાસથી પાછળ પાછળના ધ્યાનયોગ વગેરે આવે છે. એટલે કે ભાવના, ધ્યાન અને સમતા યોગ પણ ક્રમશઃ ધ્યાન, સમતા અને વૃત્તિસંક્ષય યોગના ઉપાયભૂત જ ઠરવાથી માત્ર છેલ્લો વૃત્તિસંક્ષય યોગ જ “યોગ” તરીકે બચશે, બાકીના બધા યોગોપાય બની જશે. માટે તમારી શંકા બરાબર નથી. એટલે શાસ્ત્રીય મર્યાદા એ છે કે અપુનબંધક અને અવિરતસમ્યક્તી જીવોને યોગની પૂર્વસેવારૂપ ઉપાય હોય છે, ને પાંચમા ગુણઠાણાથી માંડીને જે તત્ત્વચિંતન વગેરે હોય છે તે સાનુબંધ યોગ પ્રવૃત્તિ = યોગવ્યાપારરૂપ જ હોય છે. શ્રુત-શીલમય સંપૂર્ણ યોગમાર્ગ હોવા છતાં યોગ ન કહેવામાં શાસ્ત્રીય મર્યાદા નથી.
