________________
બત્રીશી-૧૮, લેખાંક-૧૦૦
૧૦૯૩ તરીકે ચારિત્ર અને તત્ત્વસંવેદન કહ્યા છે. ચારિત્રીના તત્ત્વચિંતનાદિ જ મોક્ષકારણભૂત ચારિત્ર-તત્ત્વસંવેદનમાં અન્તભૂત થાય છે, અપુનબંધકાદિને તો ચારિત્ર કે તત્ત્વસંવેદન એ બેમાંથી એકેય સંભવિત ન હોવાથી એનો ધર્મવ્યાપાર ચારિત્ર-તત્ત્વસંવેદન સ્વરૂપ બનતા નથી. અર્થાત્ આ બેમાં અન્તભૂત થતા નથી. માટે ચારિત્રીના તત્ત્વચિંતનાદિ જ “યોગ છે, અન્યના નહીં, એમ નિશ્ચયનય કહે છે. અપુનર્બન્ધક તથા અવિરત સમ્યક્તીના તત્ત્વચિન્તનાદિ આ ચારિત્રતત્ત્વસંવેદનના બીજરૂપ હોવાથી “યોગબીજ છે, એમ નિશ્ચયનય કહે છે. વ્યવહારનય તો આ યોગબીજને પણ ઉપચારથી “યોગ” રૂપે સ્વીકારે છે. માટે એના મતે અપુનર્બન્ધક વગેરે બધા યોગના સ્વામી છે.
એટલે કે અપુનબંધકજીવ તથા અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિ જીવને આ અધ્યાત્મ અને ભાવનારૂપ યોગ વ્યવહારથી તાત્ત્વિક હોય છે. જ્યારે સબંધક, દ્વિબંધક વગેરે જીવોના તે અશુદ્ધપરિણામના કારણે નિશ્ચય કે વ્યવહારથી યોગ રૂપ નથી, પણ યોગાભાસ છે એ જાણવું.
અહીં આશય એ છે કે અપુનર્બન્ધકાદિના તત્ત્વચિંતનાદિ યોગના કારણભૂત છે, માટે કાર્યભૂત યોગનો એમાં ઉપચાર કરીને જો એને “યોગ” કહેવાય છે, તો પછી એ “તાત્ત્વિક યોગ શી રીતે કહેવાય ? આવી સંભવિત શંકાને નિર્મૂળ કરવા માટે કારણ પણ કથંચિત્ કાર્યરૂપ હોય છે એ વાત અહીં હેતુ તરીકે જાણવી. ઉપાદાન કારણને કથંચિત્ કાર્યરૂપે કહેવામાં કશો વાંધો હોતો નથી. તંતુ કથંચિત્ “પટ' રૂપ છે જ, મૃત્પિડ (= માટીનો પિંડો) કથંચિત્ “ઘટ' રૂપ છે જ, કારણકે તંતુ અને મૃત્પિડ જ પટ અને ઘટ રૂપે પરિણમતા હોય છે. તંતુને “પટ' રૂપે કહેવા એ કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર હોવાથી ઉપચરિત હોવા છતાં, દ્રવ્યાર્થિકનયે તો એ વસ્તુતઃ “પટ' છે જ. માટે એ નયે એ “તાત્ત્વિક પટ’ પણ છે જ. આ જ રીતે
