________________
૧૧૮૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે-૮ કરીશું...
પ્રસ્તુત બત્રીશીમાં યોગના ઇચ્છા, શાસ્ત્ર અને સામર્થ્ય એમ ત્રણ ભેદ તથા યમના ઈચ્છા, પ્રવૃત્તિ, સ્થિર અને સિદ્ધિ એમ ચાર ભેદ આપ્યા. અન્યત્ર આ ચાર ભેદ પણ યોગના જ બતાવ્યા છે એટલે યોગના આ ત્રણ અને ચાર ભેદની પરસ્પર વિચારણા કરીએ.
પ્રીતિપૂર્વક યોગીકથાના શ્રવણથી પોતાને પણ યોગ સાધવાની ઇચ્છા પ્રગટ થાય છે. જે પ્રબળ બનતાં પ્રણિધાન આશય કેળવાય છે. છતાં, જ્યાં સુધી ઓછીવત્તી પણ ક્રિયા કરવામાં નથી આવતી ત્યાં સુધી યોગ નથી કહેવાતો. પણ આ ઈચ્છા અને પ્રણિધાનના પ્રભાવે પ્રતિબંધક કર્મોનો કંઈક પણ ક્ષયોપશમ થાય છે. પણ એ એટલો પ્રબળ નથી હોતો કે જે યથાવિહિત (= શાસ્ત્રમાં જે રીતે કહેલ હોય એ બધી વિધિપૂર્વક) પાલન કરાવે. માત્ર જેટલા ઉલ્લાસ-રુચિ હોય એને અનુસરીને અનુષ્ઠાન થાય છે. જેટલો પ્રમાદ હોય એ મુજબ વિધિની વિકલતા રહે છે. આ યથાઉલ્લાસ થતું અનુષ્ઠાન એ ઇચ્છાયોગ છે. એમાં ઉપશમપ્રધાનતા હોતી નથી. છતાં આ ઈચ્છાયોગમાં પ્રણિધાન વગેરે આશયો યથાયોગ્ય માત્રામાં ભળેલા હોવાથી પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ થાય છે. પુષ્ટિ = પુણ્યોપચય.. એ કાલાન્તરે વધુ ને વધુ સારી કારણસામગ્રી લાવી આપે છે. વળી શુદ્ધિથી રાગ-દ્વેષ અને વીર્યમંદતા ઘસાતા જાય છે. ઉપશમ વધતો જાય છે. એટલે રાગાદિના કારણે અનુષ્ઠાનમાં આવતી સાતિચારતા મલિનતા દૂર થતી જાય છે. આમ પુષ્ટિ-શુદ્ધિના પ્રભાવે યથાવિહિત પાલનની ભૂમિકા ઊભી થાય છે.
અથવા, એમ પણ કહી શકાય કે, ઇચ્છાયોગાત્મક અનુષ્ઠાનને વારંવાર કરતા રહેવાથી તેમજ પ્રણિધાનને દઢ કરતા રહેવાથી જીવ, પ્રવૃત્તિ આશય કેળવવા તરફ તેમજ ઇચ્છાયોગમાંથી પ્રવૃત્તિયોગ તરફ આગળ વધતો રહે છે. એમ કરતાં કરતાં પ્રવૃત્તિ આશય કેળવાય
