Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstrasAlA. zrIpaJcAstikAyasalayasAraH / iMdasadavaMdiyANaM tiaNahidamadhuravisadAyakANaM / aMtAtIdguNANaM Namo jiNANaM jidbhavANaM // 1 // saMskRtachAyA. indrazatavanditebhyastribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH / antAtItaguNebhyo namo jinebhyo jitabhavebhyaH / / 1 / / * padArtha-[jinebhyo namaH] sarvajJa vItarAgako namaskAra hohu / anAdi caturgati saMsArake kAraNa, rAgadvepamohajanita aneka duHkhoMko upajAnevAle jo karmarUpI zatru tinako jItanahAre hoya~ so hI jina hai. tisa hI jinapadako namaskAra karanA yogya hai. anya koI bhI deva vaMdanIka nahIM haiM. kyoMki anya devoMkA svarUpa rAgadveparUpa hotA hai, aura jinapada vItarAga hai, isa kAraNa kuMdakuMdAcAryane inako hI namaskAra kiyA. ye hI parama maMgalasvarUpa haiN| kese haiM sarvajJa vItarAgadeva ? [indrazatavanditebhyaH] sau indroMkara vaMdanIka haiM; arthAt bhavanavAsI devoMke 40 indra, vyaMtara devoMke 32, kalpavAsI devoMke 24, jyotipI devoMke 2, manuSyoMkA 1, aura tiryaMcoMkA 1, isa prakAra sau Indra anAdikAlase vartate haiM, sarvajJa vItarAga deva bhI anAdi kAlase haiM, isa kAraNa 100 indroMkara nitya hI baMdanIya haiM, arthAt devAdhideva trailokyanAtha haiM / phira kaise haiM ? [tribhuvanahitamadhuravizadavAkyebhyaH] tIna lokake jIvoMke hitakaranevAle madhura (miSTa-priya),aura vizada kahiye nirmala haiM vAkya jinake aise haiM / arthAt svargaloka madhyaloka adholokavartI jo samasta jIva haiM, tinako akhaMDita nirmala AtmatattvakI prAptikeliye aneka prakArake upAya batAte hai, isa kAraNa hitarUpa haiM. tathA ve hI vacana miSTa haiM, kyoMki jo paramArthI rasika jana haiM, tinake (1) "bhavaNAlayacAlIsA viMtaradevANa hoti battIsA // kappAmaracaTavIsA caMdo sUro Naro tirao // 1 // " /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhanako harate haiM, isa kAraNa atizaya miSTa (priya) haiM, aura ve hI bacana nirmala haiM, kyoMki jina vacanoMmeM saMzaya, vimoha vibhrama, ye tIna doSa vA pUrvApara virodharUpI doSa nahiM lagate haiM; isakAraNa nirmala haiM / ye hI (jinendra bhagavAnke anekAntarUpa) vacana samasta vastuvoMve svarUpako yathArtha dikhAte haiM; isakAraNa pramANabhUta haiM; aura jo anubhavI purupa haiM, ve hI ina vacanoMko aMgIkAra karaneke pAtra haiN| phira kaise haiM jina ? [antAtItaguNebhyaH] kahire antarahita haiM guNe jinake, arthAt kSetrakara tathA kAlakara jinakI maryAdA (anta) nahIM aise parama caitanya zaktirUpa samasta vastuvoMko prakAza karanevAle anantajJAna ananta darza nAdi guNoMkA anta (pAra) nahIM hai / phira kaise haiM jina ? [jitabhavebhyaH] jItA hai paMcaparAvartanarUpa anAdi saMsAra jinhoMne, arthAt-jo kucha karanA thA so karaliyA, saMsArase mukta (pRthak ) huye aura jo puruSa kRtakRtya dazAko (mokSAvasthAko) prApta nahiM huye una puruSoMko zaraNarUpa haiM. aise jo jina haiM, tinako namaskAra hohu // ___ Age AcAryavara jinAgamako namaskAra karake paMcAstikAyarUpa samayasAra graMthake kaha. nekI prati karate haiN| samaNamuhuragAha caduggadiNivAraNaM saNivvANaM / eso paNamiya sirasA samayabhiyaM suNaha vocchAmi // 2 // saMskRtachAyA. zramaNamukhodgatArtha caturgatinivAraNaM sanirvANaM / epa praNamya zirasA samayamimaM zRNuta vakSyAmi / / 2 // padArtha-[ahaM imaM samayaM vakSyAmi ] maiM kuMdakuMdAcArya jo hUM so isa paMcAstikAyarUpa samayasAra nAmaka granthako kahUMgA. [epa zRNuta] isako tuma suno. kyA karake kahUMgA? [zramaNamukhodgatArtha zirasA praNamya ] zramaNa kahiye sarvajJa vItarAgadeva munike mukhase utpanna huye padArthasamUhasahita vacana, tinako mastakase praNAma karake kahUMgA, kyoMki sarvajJake vacana hI pramANabhUta haiM, isa kAraNa inake hI Agamako namaskAra karanA yogya hai, aura inakA hI kathana yogya hai / kaisA hai bhagavatpraNIta Agama ? [caturgatinivAraNaM] naraka, tiryaca, manuSya, deva, ina cAra gatiyoMko nivAraNa karanevAlA hai, arthAt saMsArake duHkhoMkA vinAza karanevAlA hai| phira kaisA hai Agama ?-[sanirvANaM] mokSaphalakara sahita hai; arthAt zuddhAtmatattvakI prAptirUpa mokSapadakA paraMparAyakAraNarUpa hai. isa prakAra bhagavatpraNIta Agamako namaskAra karake paMcAstikAya nAmaka samayasArako kahUMgA. ___ Agama do prakArakA hai:-eka arthasamayarUpa hai, eka zabdasamayarUpa hai. zabdasamayarUpa jo Agama hai so aneka zabdasamayakara kahA jAtA hai. arthasamaya vaha hai jo bhagavatpraNIta hai /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / Age zabda, jJAna, artha, ina tInoM bhedoMse samayazabdakA artha aura lokAlokakA bheda kahate haiM: samacAu caNhaM samatti jiNuttahiM paNNataM / so ceva yadi loolato alio aloo khaM // 3 // saMskRtachAyA. samavAyo vA paMcAnAM samaya iti jinottamaH prajJaptaM / / sa eva ca bhavati lokastato'mito'lokaH khaM // 3 // padArtha-paMcAstikAyakA jo [samavAyaH] samUha so samaya hai. [iti] isa kAra [jinottamaiH ] sarvajJa vItarAga deva karake [prajJaptaM ] kahA gayA hai, arthAt , samaya zabda tIna prakAra hai:-jaise zabdasamaya, jJAnasamaya, aura arthasamaya. ina tInoM bhedoMse jo na paMcAstikAyakI rAgadveparahita yathArtha akSara, pada vAkyakI racanA so dravyazrutarUpa zabdasamaya hai; aura usa hI zabdazrutakA mithyAtvabhAvake naSTa honese jo yathArtha jJAna hoya yo bhAvazrutarUpa jJAnasamaya hai; aura jo samyagjJAnakedvArA padArtha jAne jAte haiM, unakA sAma arthasamaya kahA jAtA hai. [sa eva ca] vaha hI arthasamaya paMcAstikAyarUpa sabakA saba [lokaH bhavati ] loka nAmase kahA jAtA hai. [tataH] tisa lokase bhinna [ amitaH] paryAdArahita ananta [khaM] AkAza hai so [alokaH ] aloka hai / bhAvArtha-arthasamaya loka alokake bhedase do prakAra hai. jahAM paMcAstikAyakA samUha hai vaha to loka hai, aura jahAM akelA AkAza hI hai usakA nAma aloka hai / ___ yahAM koI prazna kareM ki, padrvyAtmaka loka kahA gayA hai so yahAM paMcAstikAyakI loka saMjJA kyoM kahI ? tisakA samAdhAnaH yahAM (isa granthameM) mukhyatAse paMcAstikAyakA kathana hai. kAladravyakA kathana gauNa hai. isa kAraNa lokasaMjJA paMcAstikAyakI hI kahI hai / kAlakA kathana nahIM kiyA hai. usameM mukhya gANakA bheda hai. padrvyAtmaka loka yaha bhI kathana pramANa hai, parantu yahAMpara vivakSA nahIM hai / Age paMcAstikAyake vizeSa nAma aura sAmAnya vizeSa astitva aura kAyako kahate haiM: jIvA puggalakAyA dhamAdhamA taheva aayaa| atthitahi ya NiyadA aNaNasaiyA aNumahaMtA // 4 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyA dharmAdhauM tathaiva AkAzam / astitve ca niyatA ananyamayA aNumahAntaH / / 4 / / padArtha-[jIvAH] ananta jIvadravya, [pudgalakAyAH] ananta pudgaladravya, [ dhammodhA] eka dharmadravya, eka adharmadravya, [tathaiva] taise hI [AkAzaM] eka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AkAzadravya, ina dravyoMke vizeSa nAma sArthaka paMcAstikAya jAnanA. [astitve ca] aura paMcAstikAya apane sAmAnya vizeSa astitvameM [niyatAH] nizcita haiM, aura [ananyamayAH ] apanI sattAse bhinna nahIM haiM / arthAt-jo utpAdavyayadhrauvyarUpa haiM so sattA hai, aura jo sattA hai so hI astitva kahA jAtA hai / vaha astitva sAmAnyavizeSAtmaka hai| ye paMcAstikAya apane apane astitvameM hai. astitva hai so abhedarUpa hai. aisA nahIM hai, jaiseMki kisI vartanameM koI vastu ho, kintu jaise ghaTapaTarUpa hotA hai, vA agni upNatA eka hai| jinendra bhagavAnne do naya batAye haiM:eka dravyArthikanaya, aura dUsarA paryAyArthikanaya hai / ina do nayoMke Azraya hI kathana hai / yadi inameMse eka naya na ho to tattva kahe nahiM jAya~, isa kAraNa astitva guNa honeke kAraNa dravyArthikanayase dravyameM abheda hai. paryAyAthikanayase bheda hai. jaise guNa guNImeM hotA hai. isa kAraNa astitva viSai to ye paMcAstikAya vastuse abhinnahI haiN| phira paMcAstikAya kaise haiM ki, [aNumahAntaH] nirvibhAga mUrtIka amUrtIka pradezana kara baDe hai, aneka pradezI haiN| bhAvArtha-ye jo pahile pAMca dravya astitvarUpa kahe ve kAyavanta bhI haiM, kyoMki ye saba hI aneka pradezI haiM / eka jIvadravya, aura dharma, adharmadravya ye tInoM hI asaMkhyAta pradezI haiM / AkAza anaMta pradezI hai / vahu pradezIko kAya kahA gayA hai / isa kAraNa ye 4 dravya to akhaNDa kAyavanta haiM / pudgaladravya yadyapi paramANurUpa eka pradezI hai, tathApi milana zakti hai, isa kAraNa kAya kahiye hai. vyaNuka skandhase lekara ananta paramANuskaMdha paryanta vyaktirUpa pudgala kAyavanta kahA jAtA hai, isa kAraNa pudgalasahita ye pAMcoM hI astikAya jAnane / kAladravya (kAlANu) eka pradezI hai, zaktivyaktikI(?) apekSAse kAlANuvoMmeM milana zakti nahIM hai, isa kAraNa kAladravya kAyavanta nahIM hai / Age paMcAstikAyake astitvakA svarUpa dikhAte haiM, aura kAya kisa prakArase hai so bhI dikhAyA jAtA hai: jesiM atthisahAo guNehiM saha panja ehiM vivihehiM / je hoMti atthikAyA NippaNNaM jehiM tailukaM // 5 // saMskRtachAyA. yepAmastisvabhAvaH guNaiH saha paryAyairvividhaiH / te bhavantyaritakAyAH nippannaM yaistrailokyam / / 5 / / padArtha-[yepAM] jina paMcAstikAyoMkA [vividhaiH] nAnA prakArake [guNaH] sahabhRtaguNa aura [paryAyaH] vyatirekarUpa aneka paryAyoMke [saha] sahita [astisvabhAvaH] astitvasvabhAva hai [te] ve hI paMcAstikAya [astikAyAH] astikAyavAle
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / bhavanti ] hai / kaise haiM ve paMcAstikAya ? [yai] jinakedvArA [trailokyaM ] tIna loka [niSpannaM] utpanna huye haiN| bhAvArtha-ina paMcAstikAyaniko nAnAprakArake guNaparyAyake svarUpase bheda nahIM hai, ekatA hai / padArthoMmeM aneka avasthArUpa jo pariNamana hai, ve paryAyeM kahalAtI haiM. aura padArthameM sadA avinAzI sAtha rahate haiM, ve guNa kahe jAte haiM / isa kAraNa eka vastu eka paryAyakara upajatI hai, aura eka paryAyakara naSTa hotI hai, aura guNoMkara dhrauvya hai. yaha utpAdavyayadhrauvyarUpa vastukA astitvasvarUpa jAnanA, aura jo guNaparyAyoMse sarvathA prakAra vastukI pRthakatA hI dikhAI jAya to anya hI vinazai, aura anya hI upajai, aura anya hI dhruva rahai. isa prakAra honese vastukA abhAva hojAtA hai. isa kAraNa kathaMcit sAdhanikA mAtra bheda hai. svarUpase to abhedahI hai / isa prakAra paMcAstikAyakA astitva hai / ina pAMcoM dravyoMko kAyatva kaise hai, so kahate haiM ki, jIva, pudgala, dharma, adharma, aura AkAza ye pAMca padArtha aMzarUpa aneka pradezoMko liye huye haiN| ve ___ pradeza paraspara aMza kalpanAkI apekSA jude jude haiM. isa kAraNa inakA bhI nAma paryAya hai, arthAt una pAMcoM dravyoMkI una pradezoMse svarUpameM ekatA hai, bheda nahIM hai akhaMDa hai, isa kAraNa ina pAMcoM dravyoMko kAyavaMta kahA gayA hai / ___ yahAM koI prazna karai ki, pudgala paramANu to apradeza haiM, niraMza haiM, inako kAyatva kaise hoya ! tisakA uttara yaha hai kiH-pudgala paramANuvoMmeM milanazakti hai, skandharUpa hote haiM isa kAraNa sakAya haiM. isa jagaha koI yaha AzaMkA mata karo ki, pudgala dravya mUrtIka hai, isameM aMzakalpanA vanatI hai; aura jo jIva, dharma, adharma, AkAza ye 4 dravya haiM so amUrtIka haiM, aura akhaMDa haiM; inameM aMzakathana vanatA nahIM, pudgala meM hI banatA hai| mUrtIka padArthako kAyakI siddhi hoya hai, isa kAraNa ina cAroMko aMzakalpanA mata kaho, kyoMki amUrta akhaMDa vastumeM bhI pratyakSa aMzakathana dekhanemeM AtA hai: yaha ghaTAkAza hai, yaha ghaTAkAza nahIM hai, isa prakAra AkAzameM bhI aMzakathana hotA hai / isa kAraNa kAladravyake vinA anya pAMca dravyoMko aMzakathana aura kAyatvakathana kiyA gayA hai. ina paMcAstikAyoMse hI tIna lokakI racanA huI hai. ina hI pAMcoM dravyoMke utpAdavyayadhrauvyarUpa bhAva trailokyakI racanArUpa haiN| dharma,adharma, AkAzakA pariNamana Urdhvaloka, adholoka,madhyaloka, isa prakAra tIna bheda liye huye haiN| isa kAraNa ina tInoM dravyoMmeM kAyakathana, aMzakathana hai; aura jIvadravya bhI daNDa kaMpATa pratara pUrNa avasthAvoMmeM lokapramANa hotA hai. isa kAraNa jIvameM bhI sakAya vA aMzakathana hai / pudgaladravyameM milanazakti hai, isa kAraNa vyaktarUpamahAskandhakI apekSAse Urdhvaloka, adholoka, madhyaloka ina tIno lokarUpa pariNamatA hai. isa kAraNa aMzakathana pudgalameM bhI siddha hotA hai / ina paMcAstikAyoMkedvArA lokakI siddhi, isI prakAra hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age paMcAstikAya aura kAlako dravyasaMjJA kahate haiM: te ceva atthikAyA te kAliyabhAvapariNadA nnicaa| .. gacchaMti daviyabhAvaM pariyaNaliMgasaMjuttA // 6 // saMskRtachAyA. tecaivAstikAyAH traikAlikabhAvapariNatA nityAH / . gacchanti dravyabhAvaM parivartanaliGgasaMyuktAH // 6 // padArtha-[parivarttanaliGgasaMyuktAH] pudgalAdi dravyoMkA pariNamana so hI hai liGga (cihna) jisakA aisA jo kAla, tisakara saMyukta [te eva] ve hI [astikAyAH] paMcAstikAya [dravyabhAvaM] dravyake svarUpako [gacchanti ] [prApta hote haiM. arthAt pudgalAdi dravyoMke pariNamanase kAladravyakA astitva pragaTa hotA hai / pudgala paramANu eka pradezase pradezAntarameM jaba jAtA hai, taba usakA nAma sUkSmakAlakI paryAya avibhAgI hotA hai. samayakAla paryAya hai / usI samaya paryAyakedvArA kAladravya jAnA gayA hai. isa kAraNa pudgalAdikake pariNamanase kAladravyakA astitva dekhanemeM AtA hai| kAlakI paryAyako jAnaneke liye bahiraMga nimitta pudgalakA pariNAma hai / isI akAya kAladravyasahita ukta paMcAstikAya hI Sadravya kahalAte haiM / jo apane guNa paryAyoMkara pariNamA hai, pariNamatA hai, aura pariNamaigA usakA nAma dravya hai / ye SaDdravya kaise haiM ki,-[traikAlikabhAvapariNatAH] atIta, anAgata, vartamAna kAla saMbaMdhI jo bhAva kahiye guNaparyAya haiM unase pariNaye haiM. phira kaise haiM ye SaDdravya ?- [nityAH] nitya avinAzIrUpa haiM / bhAvArtha-yadyapi paryAyArthika nayakI apekSAse trikAlapariNAmIkara vinAzIka haiM, parantu dravyArthika nayakI apekSA TaMkotkIrNarUpa (TAMkIse ukere huyekI samAna jaisekA taisA) sadA avinAzI haiM / Age yadyapi padravya paraspara atyanta milehuye haiM, tathApi apane svarUpako choDate nahIM aisA kathana karate haiM: , aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsamaNNamaNNasta / melaMtA vi ya NicaM sagaM sabhAvaM Na vijahaMti // 7 // saMskRtachAyA. * anyo'nyaM pravizanti dadanyavakAzamanyo'nyasya / milantyapi ca nityaM svakaM svabhAvaM na vijahanti / / 7 // padArtha- [anyo'nyaM pravizanti ] chahoM dravya parampara sambandha karate haiM, arthAt eka dUsarese milate haiM, aura [anyo'nyaM] parampara eka dUsareko [avakAzaM ] sthAnadAna [dadanti ) dete haiM. koI bhI dravya kisI dravyako bhI bAdhA nahIM detA [api ca ] aura [nityaM] sadAkAla [milanti ] milate rahate haiM. arthAt parampara eka kSetrAvagAharUpa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / milate haiM, tathApi [svakaM ] AtmIka zaktirUpa [svabhAvaM] pariNAmoMko [na vijahanti] nahIM choDate haiN| bhAvArtha-yadyapi chahoM dravya eka kSetrameM rahate haiM, tathApi apanI 2 sattAko koI bhI dravya choDatA nahIM hai| isa kAraNa ye dravya milakara eka nahIM ho jAte. saba apane 2 svabhAvako liye pRthak 2 avinAzI rahate haiN| yadyapi vyavahAranayase baMdhakI apekSAse jIva pudgala eka hai, tathApi nizcayanayakara apane svarUpako choDate nahIM hai| ____ Age sattAkA svarUpa kahate haiM: sattA savvapayatthA savissarUvA annNtpjjaayaa| bhaMguppAdadhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA // 8 // saMskRtachAyA. sattA sarvapadasthA savizvarUpA anantaparyAyA // bhaGgotpAdadhrauvyAtmikA sapratipakSA bhavatyekA / / 8 / / padArtha- [sattA] astitvasvarUpa [ekA] eka [bhavati ] hai. phira kaisI hai ? [sarvapadasthA] samasta padArthoMmeM sthita hai [ savizvarUpA] nAnAprakArake svarUpoMse saMyukta hai [anantaparyAyA] ananta haiM pariNAma jisavipai aisI hai [ bhaGgotpAdadhrauvyAtmikA ] utpAdavyayadhrauvya svarUpa hai [sapratipakSA] pratipakSasaMyukta hai / ___ bhAvArtha-jo astitva hai, so hI sattA hai. jo sattA liye hai, vahI vastu hai. vastu nitya anitya svarUpa hai / yadi vastuko sarvathA nitya hI mAnA jAya to sattAkA nAza hojAya; kyoMki nitya vastumeM kSaNavartI paryAyake abhAvase pariNAmakA abhAva hotA hai. pariNAmake abhAvase vastukA abhAva hotA hai / jaise mRtpiMDAdika pAyoMke nAza honese mRttikAkA nAza hotA hai / kadAcit vastuko kSaNika hI mAnA jAya to yaha vantu vahI hai jo maine pahile dekhI thI. isa prakArake jJAnakA nAza honese vastukA abhAva ho jAyagA. isa kAraNa yaha vastu jo hai, so maine pahile dekhI thI, aise jJAnake nimitta vastuko dhrauvya (nitya ) mAnanA yogya hai / jaise vAlaka yuvA vRddhAvasthA viSai puruSa vahI nitya rahatA hai. usI prakAra aneka paryAyoMmeM dravya nitya hai / isa kAraNa vastu nitya anitya svarUpa hai, aura isIse yaha bAta siddha huI ki, vastu jo hai so utpAdavyayadhrauvyasvarUpa hai. paryAyoMkI anityatAkI apekSAse utpAdavyayarUpa hai, aura guNoMkI nityatA honekI apekSA dhauvya hai. isa prakAra tIna avasthAko liye vastu sattAmAtra hotA hai / sattA utpAdavyayadhauvyamvarUpa hai / yadyapi nitya anityakA bheda hai, tathApi kathaMcitprakAra sattAkI apekSAse ekatA hai / sattA vahI hai jo nityAnityAtmaka hai / utpAdavyayadhrauvyAtmaka jo hai, so sakala vistAraliye padArthoMmeM sAmAnya kathanake karanese sattA eka hai, samasta padArthoM meM rahatI hai. kyoMki 'padArtha hai' aisA jo kathana hai, aura padArtha hai' aisI jo jAnanekI pratIti hai so utpAdavyaya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm 1 dhauvyasvarUpa hai; usIse sattA hai / yadi sattA nahi hoya to padArthoMkA abhAva hojAya, kyoMki sattA mUla hai, aura jitanA kucha samasta vastukA vistAra svarUpa hai, so bhI sattAse garbhita hai | aura anaMta paryAyoMke jitane bheda haiM, utane saba ina utpAdavyayadhauvya svarUpa bhedoM se jAne jAte haiM / yaha hI sAmAnya svarUpa sattA vizeSatAkI apekSAse pratipakSa liye hai / isa kAraNa sattA do prakArakI hai. arthAt mahAsattA aura avAntara sattA / jo sattA utpAdavyayadhauvyarUpa trilakSaNasaMyukta hai, aura eka hai, tathA samasta padArthoMmeM rahatI hai, samastarUpa hai, aura anantaparyAyAtmaka hai so to mahAsattA hai. aura jo isakI hI pratipakSiNI hai, so avAntarasattA hai / so yaha mahAsattA kI apekSAse asattA hai / utpAdAdi tIna lakSaNagarbhita nahIM hai, aneka hai. eka padArtha meM rahatI hai, eka svarUpa hai; eka paryAyAtmaka hai. isa prakAra pratipakSiNI avAntarasattA jAnanI / ina donoM meM se jo samasta padArthoMmeM sAmAnyarUpase vyApa rahI hai, vaha to mahAsattA hai / aura jo dUsarI hai so apane eka eka padArthake svarUpaviSai nizcinta vizeSarUpa varte hai. isa kAraNa use avAntarasattA kahate haiM / mahAsattA avAntara sattAkI apekSAse asattA hai. avAntara sattA mahAsattA kI apekSAse asattA hai. isI prakAra sattAkI asattA hai. utpAdAdi tIna lakSaNasaMyukta jo sattA hai, vaha hI tIna lakSaNasaMyukta nahIM hai | kyoMki jisa svarUpase utpAda hai, usakara utpAda hI hai; jisa svarUkara vyaya hai, usakara vyayahI hai; jisa svarUpakara dhauvyatA hai, usakara dhauvya hI hai. kAraNa utpAdavyayaprauvya jo vastuke svarUpa haiM, unameM eka eka svarUpako utpAdAdi tIna lakSaNa nahIM hote. isI kAraNa tIna lakSaNarUpa sattAke tIna lakSaNa nahIM haiM; aura usa hI mahAsattAko anekatA hai.. kyoMki nija nija padArthoM meM jo sattA hai usase padArthoMkA nizcaya hotA hai / isa kAraNa sarvapadArthavyApinI mahAsattA nija 2 eka padArthakI apekSA se eka eka padArthaviSai tiSThe hai, aisI hai / aura jo vaha mahAsattA sakalasvarUpa hai, so hI ekarUpa haiM, kyoMki apane apane padArthoMmeM nizcita eka hI svarUpa hai / isa kAraNa sakala svarUpa sattAko ekarUpa kahA jAtA hai, aura jo vaha mahAsattA anaMtaparyyAyAtmaka hai, usIko eka paryAyasvarUpa kahate hai; kyoMki apane 2 paryAyoMkI apekSAse dravyoMkI ananta sattA haiM / eka dravyake nizcita paryAyakI apekSAse ekaparyAyarUpa kahA jAtA hai. isakAraNa anantaparyAyasvarUpa sattAko eka paryAyasvarUpa kahate haiM / yaha jo sattAkA svarUpa kahA, tisameM kucha virodha nahIM haiM. kyoMki bhagavAnkA upadeza sAmAnyavizeSarUpa do nayoMke AdhIna hai. isakAraNa mahAsattA aura avAntara sattAvoM meM koI virodha nahIM hai // Age sattA aura dravyameM abheda dikhAte haiM, - isa daviyadi gacchadi tAI tAI sabhAva pajayAI jaM / daviyaM taM bhaNNaMne aNNaNNabhadraM tu sattAdo // 9 //
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. dravati gacchati tAMstAn sadbhAvaparyAyAn yat / dravyaM tat bhaNanti ananyabhUtaM tu sattAtaH // 9 // padArtha-[yat ] jo sattAmAtravastu [tAntAn ] una una apane [sadbhAvaparyAyAn] guNaparyAyasvabhAvanako [dravati gacchati ] prApta hotI hai arthAt ekatAkara vyApta hotI hai [tat] so [dravyaM] dravyanAma [ bhaNanti ] AcAryagaNa kahate haiM / arthAtdravya usako kahate haiM ki jo apane sAmAnyasvarUpakarake guNaparyAyoMse tanmaya hokara pariName / [tu] hi phira vaha dravya nizcayase [sattAtaH] guNaparyAyAtmakasattAse [ananyabhUtaM] judA nahIM hai| ___ bhAvArtha-yadyapi kathaMcitprakAra lakSyalakSaNa bhedase sattAse dravyakA bheda hai tathApi sattA aura dravyakA paraspara abheda hai / lakSya vaha hotA hai ki jo vastu jAnI jAya. lakSaNa vaha hotA hai ki jisakedvArA vastu jAnI jAya. dravya lakSya hai. sattA lakSaNa hai / lakSaNase lakSya jAnA jAtA hai / jaise uSNatAlakSaNase lakSyasvarUpa agni jAnI jAtI hai / taise hI sattA lakSaNakedvArA dravyalakSya lakhiye hai arthAt jAnA jAtA hai / isa kAraNa pahile jo sattAke lakSaNa astitvasvarUpa, nAstitvasvarUpa, tInalakSaNasvarUpa, tInalakSaNasvarUpase rahita, ekasvarUpa aura anekasvarUpa, sakalapadArthavyApI aura eka padArthavyApI, sakalarUpa aura ekarUpa, anantaparyAyarUpa aura ekaparyAyarUpa isa prakAra kahe the, so sava hI pRthak nahIM haiM, eka svarUpa hI haiM / yadyapi vastusvarUpako dikhAnekeliye sattA aura dravyameM bheda kahate haiM. tathApi vastusvarUpase vicAra kiyA jAya to koI bheda nahIM hai / jaise upNatA aura agni abhedarUpa haiN|' Age dravyake tIna prakAra lakSaNa dikhAte haiM, vvaM sallakhaNiyaM uppAdvvayadhruvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU // 10 // saMskRtachAyA. 'dravyaM sallakSaNakaM utpAdavyayadhruvatvasaMyuktaM / guNaparyAyAzrayaM vA yattadbhaNanti sarvajJAH // 10 // padArtha- [ yat ] jo [ sallakSaNakaM ] sattA hai lakSaNa jisakA aisA hai [ tat ] tisa vastuko [ sarvajJAH ] sarvajJa vItarAgadeva haiM te [ dravyaM ] dravya [ bhaNanti ] kahate haiM [ vA] athavA [ utpAdavyayadhruvatvasaMyuktaM] utpAdavyayadhrauvyasaMyukta dravyakA lakSaNa kahate haiN| [vA ] athavA [guNaparyAyAzrayaM ] guNaparyAyakA jo AdhAra hai, usako dravyakA lakSaNa kahate haiN|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArtha-dravyake tIna prakArake lakSaNa haiM. eka to dravyakA sattAlakSaNa hai. dUsarA utpAdavyayadhrauvyasaMyuktalakSaNa hai. tIsarA guNaparyAyazrita lakSaNa hai. ina tInoM hI lakSaNoMmeM pahile 2 lakSaNa sAmAnya haiM agale 2 vizeSa haiM, so dikhAyA jAtA hai. jo prathama hI satlakSaNa kahA, vaha to sAmanya kathanakI apekSA dravyakA lakSaNa jAnanA / dravya anekAnta svarUpa hai. dravyakA sarvathAprakAra sattA hI lakSaNa hai. isa prakAra kahanese lakSya lakSaNameM bheda nahiM hotA. isa kAraNa dravyakA lakSaNa utpAdavyayadhrauvya bhI jAnanA / eka vastumeM avirodhI jo kramavartI paryAya haiM, unameM pUrva bhAvoMkA vinAza hotA hai, agale bhAvoMkA utpAda hotA hai, isa prakAra utpAdavyayake hotehuye bhI dravya apane nijasvarUpako nahiM choDatA hai, vahI dhrauvya hai / ye utpAdavyayadhrauvya hI dravyake lakSaNa haiM / ye tInoM bhAva sAmAnya kathanakI apekSA dravyase bhinna nahIM hai| vizeSa kathanakI apekSA dravyase bheda dikhAyA jAtA hai / eka hI samayameM ye tInoM bhAva hote haiM, dravyake svAbhAvika lakSaNa haiM. utpAdavyayadhrauvya dravyakA vizeSa lakSaNa hai. isa prakAra sarvathA kahA nahiM jAtA, isa kAraNa guNa paryAya bhI dravyakA lakSaNa hai. kAraNa ki-dravya anekAntasvarUpa hai. anekAnta taba hI hotA hai-jaba ki dravya anantaguNaparyAya hoMya / isakAraNa guNa aura paryAya dravyake svarUpako vizeSa dikhAte haiM / jo dravyase sahabhUtatAkara avinAzI haiM ve to guNa haiM, jo kramavartI karakeM vinAzIka haiM te paryAya haiM / ye dravyoMmeM guNa aura paryAya kathaMcit prakArase abheda haiM aura kathaMcitprakAra bhedaliye haiM. saMjJAdi bhedakara tau bheda hai, vastutaH abheda hai| yaha jo pahile hI tIna prakAra dravyake lakSaNa kahe, tinameMse jo eka hI koI lakSaNa kahA jAya to zeSaka do lakSaNa bhI usameM garmita ho jAte haiN| yadi dravyakA lakSaNa sat kahA jAya to utpAdavyaya dhauvya aura guNaparyAyavAn donoM hI lakSaNa garmita hote haiM. kyoMki jo 'sat' hai so nitya anityasvarUpa hai. nitya svabhAvameM dhrauvyatA AtI hai. anitya svabhAvameM utpAda aura vyaya AtA haiM / isa prakAra utpAdavyayadhrauvya satlakSaNake kahanese Ate haiM aura guNaparyAya lakSaNa bhI AtA hai. guNake kahate dhrauvyatA AtI hai aura paryAyake kahate utpAdavyaya Ate haiM / aura isI prakAra utpAdavyayadhrauvya lakSaNa kahanese satlakSaNa AtA hai. guNaparyAya lakSaNa bhI AtA hai. aura guNaparyAyadravyakA lakSaNa kahate satlakSaNa AtA hai aura utpAdavyayadhrauvya lakSaNa bhI AtA hai. kyoMki-dravya nitya anityasvarUpa hai. lakSaNa nitya anitya svarUpako sUcana karatA hai. isa kAraNa ina tInoM hI lakSaNoMme sAmAnya vizepatAkarake to bheda hai. vAstavameM kucha bhI bheda nahIM hai / Age dravyArthika paryAyArthika nayoMke bhedakara dravyake lakSaNakA bheda dikhAte haiM / uppattIva viNAso davvassa ya Natthi asthi sambhAvo / vigamuppAdadhuvattaM karaMti tasseca pajjAyAH // 11 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. utpattirvA vinAzo dravyasya ca nAstyasti sadbhAvaH / vigamotpAdadhruvatvaM kurvanti tasyaiva paryAyAH // 11 // padArtha-[ dravyasya ] anAdinidhana trikAla avinAzI guNaparyAyasvarUpadravyakA [ utpatti ] upajanA [ vA ] athavA [vinAzaH ] vinasanA [ nAsti ] nahIM hai. [ca ] aura [ sadbhAvaH ] sattAmAtrasvarUpa [ asti ] hai [ tasya eva ] tisa hI dravyake [paryAyAH] nitya anitya pariNAma [vigamotpAdadhruvatvaM ] utpAdavyayadhrauvyako [kurvanti ] karate haiM / bhAvArtha-anAdi anaMta avinAzI TaMkotkIrNa guNaparyAyasvarUpa jo dravya hai, so upajatA vinazatA nahIM hai parantu usI dravyameM kaieka pariNAma avinAzI haiM. kaIeka pariNAma vinAzIka haiM / jo guNarUpa sahabhAvI haiM ve to avinAzI haiM aura jo paryAyarUpa kramavartI haiM te vinAzIka haiM / isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki dravyArthikanayase to dravya dhauvya svarUpa hai aura paryAyArthikanayase upajai aura vinazai bhI hai / isa prakAra dravyArthika paryAyArthika do nayoMke bhedase dravyasvarUpa nirAbAdha sadhai hai| aisA hI anekAntarUpa dravyakA svarUpa mAnanA yogya hai| ___ AgeM yadyapi dravyArthika paryAyArthika nayoMke bhedase dravyameM bheda hai tathApi abheda dikhAte haiM, pajayavijudaM vvaM vvavijuttA ya pajayA nasthi / doNhaM aNaNNabhUdaM bhAvaM samaNA parUviMti // 12 // saMskRtachAyA. paryayaviyutaM dravyaM dravyaviyuktAzca paryAyA na santi / dUyorananyabhUtaM bhAvaM zramaNA prarUpayanti // 12 // padArtha-[paryayaviyutaM ] paryAyarahita [ dravyaM na ] dravya ( padArtha) nahIM hai [ca] aura [ dravyaviyuktAH ] dravyarahita [ paryAyAH] paryAya [ na santi ] nahIM haiM [ zramaNAH] mahAmuni je haiM te [ dvayoH] dravya aura paryAyakA [ananyabhUtaM bhAvaM] abhedasvarUpa [prarUpayanti ] kahate haiN| __ bhAvArtha-jaiseM gorasa apane dUdha dahI ghI Adika paryAyoMse judA nahIM hai, tisI prakAra hI dravya apanI paryAyoMse judA (pRthak) nahIM hai aura paryAya bhI dravyase jude nahIM hai. isI prakAra dravya aura paryAyakI ekatA hai. yadyapi kathaMcit prakAra kathanakI apekSA samajhAnekeliye bheda haiM tathApi vastumvarUpake vicArate bheda nahIM hai. kyoMki dravya aura paryAyakA paraspara eka astitva hai. jo dravya na hoya to paryAyakA abhAva ho jAya aura paryAya nahiM hoya to dravyakA abhAva ho jAya / jisa prakAra dugdhAdi paryAyake abhAvase gaurasakA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm abhAva hai aura gaurasake abhAvase dugdhAdi paryAyoMkA abhAva hotA hai. isIprakAra ina donoM dravyaparyAyoMmeMse ekakA abhAva honese donoMkA abhAva hotA hai. isakAraNa ina donoMmeM ekatA ( abheda ) mAnanI yogya hai| Age dravya aura guNameM abheda dikhAte haiN| vveNa viNA Na guNA guNehiM davvaM viNA Na sNbhvdi| avvadiritto bhAvo vvaguNANaM havadi tamA // 13 // saMskRtachAyA. dravyena vinA na guNA guNairdravyaM vinA na sambhavati / avyatirikto bhAvo dravyaguNAnAM bhavati tasmAt / / 13 // . padArtha-[dravyena vinA ] sattAmAtra vastuke vinA [guNAH] vastuko janAnevAle sahabhUtalakSaNarUpa guNa [na sambhavati ] nahIM hote [guNaiH vinA ] guNoMke vinA [dravyaM] dravya [na sambhavati ] nahIM hotA. [ tasmAt ] tisa kAraNase [dravyaguNAnAM ] dravya aura guNoMkA [avyatiriktaH ] judA nahIM hai aisA [ bhAvaH ] svarUpa [ bhavati ] hotA hai| __bhAvArtha-dravya aura guNoMkI ekatA ( abhinnatA ) hai arthAt pudgaladravyase jude sparza rasa gandha varNa nahIM pAye jAte. so dRSTAnta vizeSatAkara dikhAyA jAtA hai / jaise eka Ama ( Amraphala ) dravya hai aura usameM sparza rasa gandha varNa guNa haiM. jo Agraphala na hoya to jo sparzAdi guNa haiM, unakA abhAva ho jAya. kyoMki AzrayavinA guNa kahAMse hoya ? aura jo sparzAdi guNa nahIM hoya to AmakA ( AmraphalakA ) abhAva hoya kyoMki guNake vinA AmakA astitva kahAM? apane guNoMkara hI AmakA astitva hai| isI prakAra .. dravya aura guNakI ekatA ( abhedatA) jAnanI. yadyapi kisI hI eka prakArase kathanakI apekSA dravya aura guNameM bheda bhI hai, tathApi vastusvarUpakara to abheda hI hai // ___ AgeM jisakedvArA dravyakA svarUpa nirAbAdha sadhatA hai, aisI syAtpadagarbhita jo saptabhaGgivANI hai, usakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| . siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattiyaM / vvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi // 14 // saMskRtachAyA. syAdasti nAstyubhayamavaktavyaM punazca tatritayaM / dravyaM khalu saptabhaGgamAdezavazena sambhavati // 14 // padArtha- khalu] nizcayase [ dravyaM ] anekAntasvarUpa padArtha [Adezavazena ] vivakSAke vazaseM [ saptabhaGgaM] sAtaprakArase [ sambhavati ] hotA hai| ve sAta prakAra kauna kaunase haiM so kahate haiM,-[ syAt asti ] kisa hI eka prakAra astirUpa hai. [ syAt
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / nAsti ] kisa hI eka prakAra nAstirUpa hai. [ ubhayaM ] kisa hI eka prakAra astinAsti rUpa hai. [ avaktavyaM ] kisa hI eka prakAra vacanagocara nahIM hai. [ punazca ] phira bhI [tata tritayaM ] ve hI Adike tInoM bhaMga avaktavyase kahiye haiM. prathama hI-[syAt asti avaktavyaM] kisa hI eka prakAra dravya astirUpa avaktavya hai. dUsarA bhaMga- syAt nAsti avaktavyaM] kisa hI eka prakAra dravya nAstirUpa avaktavya hai aura tIsarA bhaMga-[ syAt asti nAsti avaktavyaM] kisa hI eka prakAra dravya asti nAstirUpa avaktavya hai / ye saptabhaGga dravyakA svarUpa dikhAnekeliye vItarAgadevane kahe haiM / yahI kathana vizepatAkara dikhAyA jAtA hai| 1. svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva isa apane catuSTayakI apekSA to dravya astisvarUpa hai arthAt ApasA hai / / - 2. paradravya parakSetra parakAla aura parabhAva isa paracatuSTayakI apekSA dravya nAsti svarUpa hai arthAt parasadRza nahIM hai| .. 3. uparyukta svacatuSTaya paracatuSTayakI apekSA dravya kramase tIna kAlameM apane bhAvanikara astinAstisvarUpa hai. arthAt ApasA hai parasadRza nahIM hai| ___1. aura svacatuSTayakI apekSA dravya eka hI kAla vacanagocara nahIM hai, isa kAraNa avaktavya hai. arthAt kahanemeM nahIM aataa| 5. aura vahI svacatuSTayakI apekSA aura eka hI kAla svaparacatuSTayakI apekSAse dravya astisvarUpa kahiye tathApi avaktavya hai| 6. aura vahI dravya paracatuSTayakI apekSA aura eka hI kAla svaparacatuSTayakI apekSA nAsti svarUpa hai, tathApi kahA jAtA nahIM / 7. aura vahI dravya svacatuSTayakI apekSA aura paracatuSTayakI apekSA aura eka hI vAra svaparacatuSTayakI apekSA astinAstisvarUpa hai tathApi avaktavya hai| ina saptabhaGgoMkA vizeSa svarUpa jinAgamase ( anyAnya jainazAstroMse ) jAna lenA. hamase alpajJoMkI buddhimeM vizeSa kucha AtA nahIM hai / kucha saMkSepa mAtra kahate haiM / jaiseM ki-eka hI puruSa putrakI apekSA pitA kahAtA hai aura vahI puruSa apane pitAkI apekSA putra kahalAtA hai aura vahI puruSa mAmAkI apekSA bhANajA kahalAtA hai aura bhANajekI apekSA mAmA kahalAtA hai. strIkI apekSA bharatAra (pati ) kahalAtA hai. vahanakI apekSA bhAI bhI kahalAtA hai. tathA vahI puruSa apane vairIkI apekSA zatru kahalAtA hai aura ipTakI apekSA mitra bhI kahalAtA hai. ityAdi aneka nAtoMse eka hI purupa kathaMcit anekaprakAra kahA jAtA hai. usahI prakAra eka dravya saptabhaGgakedvArA sAdhA jAtA hai /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhAvassa Natthi NAso Natthi abhAvassa ceva uppaado| guNapajayesu bhAvA uppAdavae pakuvvaMti // 15 // saMskRtachAyA.. . bhAvasya nAsti nAzo nAsti abhAvasya caiva utpAdaH / guNaparyAyepu bhAvA utpAdavyayAn prakurvanti // 15 // padArtha-[bhAvasya ] satrUpa padArthakA [ nAzaH ] nAza [ nAsti ] nahIM hai [ ca eva ] aura nizcayase [ abhAvasya ] avastukA [ utpAdaH ] upajanA [ nAsti ] nahIM hai / yadi aisA hai to vastuke utpAdavyaya kisaprakAra hote haiM ? so dikhAyA jAtA hai. [bhAvAH] jo padArtha haiM te [guNaparyAyeSu] guNaparyAyoMmeM hI [utpAdavyayAn] utpAda aura vyaya [prakurvanti ] karate haiN| bhAvArtha-jo vastu hai usakA to nAza nahIM hai aura jo vastu nahIM hai, usakA utpAda (upajanA) nahIM hai / isakAraNa dravyArthikanayase na to dravya upajai hai aura na vinazai hai / aura jo trikAla avinAzI dravyake utpAdavyaya hote haiM, ve paryAyArthika nayakI vivakSAkara guNaparyAyoMmeM jAnane / jaiseM gorasa apane dravyatvakara upajatA vinazatA nahIM hai-anyadravyarUpa hokara nahiM paraNamatA hai ApasarIkhA hI hai, parantu usI gaurasameM dadhi, mAkhana, ghRtAdi, paryAya upajai vinazai haiM, ve apane sparza rasa gandha varNa guNoMke pariNamanase eka avasthAse dUsarI avasthAmeM ho jAte haiM. isI prakAra dravya apane svarUpase anyadravyarUpa hokarake nahiM pariNamatA hai. sadA ApasarIkhA hai. apane 2 guNa pariNAmanaseM eka avasthAse dUsarI avasthAmeM ho jAtA hai, isa kAraNa upajate vinazate kahe jAte haiN| Age padrvyoMke guNaparyAya kahate haiM / bhAvA jIvAdIyA jIvaguNA cedaNA ya uvogo| suraNaraNArayatiriyA jIvassa ya pajjayA bahugA (?) // 16 // . saMskRtachAyA. bhAvA jIvAdyA jIvaguNAzcetanA copayogaH / suranaranArakatiryaJco jIvasya ca paryAyAH bahavaH // 16 // padArtha- [bhAvAH] padArtha [jIvAdyAH] jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla ye chai jAnane / ina paT dravyoMke jo guNa paryAya haiM, ve siddhAntoMmeM prasiddha haiM, tathApi inameM jIvanAmA padArtha pradhAna hai / usakA svarUpa jAnanekeliye asAdhAraNa lakSaNa kahA jAtA hai. [jIvaguNAH cetanA ca upayogaH] jIva dravyakA nija lakSaNa eka tau zuddhAzuddha anubhUtirUpa cetanA hai aura dUsarA-zuddhAzuddhacaitanyapariNAmarUpa upayoga hai. ye jIvadravyake guNa haiM. [ca] phira [jIvasya ] jIvake [bahavaH] nAnAprakArake, [suranaranArakatiryaJcaH paryAyAH ] devatA manuSya nArakI tiryaJca ye azuddhaparyAya jAnane /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 zrIpaJcAstikAyasamayasAraH bhAvArtha-jIva dravyake do lakSaNa haiM. eka to cetanA hai dUsarA upayoga hai / anubhUtikA nAma cetanA hai / vaha anubhUti jJAna, karma karmaphalake bhedase tIna prakArakI hai / jo jJAnabhAvase svarUpakA vedanA so to jJAnacetanA hai, aura jo karmakA vedanA so karmacetanA hai aura karmaphalakA vedanA so karmaphalacetanA hai / zuddhAzuddha jIvakA sAmAnya lakSaNa hai / jo caitanyabhAvakI paraNatirUpa hoya pravate so upayoga hai. vaha upayoga do prakArakA hai. eka savikalpa aura dUsarA nirvikalpa / savikalpa upayoga to jJAnakA lakSaNa hai aura nirvikalpa darzanakA lakSaNa hai| jJAna ATha prakArakA hai / kumati 1 kuzruti 2 kuavadhi 3 mati 4 zruti 5 avadhi 6 manaHparyaya 7 aura kevala 8 / darzana bhI cakSu acakSu avadhi aura kevala ina bhedoMse cAra prakArakA hai| kevalajJAna aura kevala darzana ye doya akhaMDa upayoga zuddha jIvake lakSaNa haiM. vAkIke daza upayoga azuddha jIvake hote haiM. ye to jIvake guNa jAnane / aura jIvake paryAya bhI zuddhAzuddhake bhedase do prakArakI hai| jo agurulaghu paDguNIhAnivRddhirUpa Agama pramANatAkara jAnI jAtI hai, vaha to zuddha paryAya kahalAtI hai aura jo paradravyake saMbaMdhase cAragatirUpa naranArakAdi haiM, te azuddha AtmAkI paryAya haiN| Age padArthake nAza aura utpAdako niSedhate haiN| maNusattaNeNa (?) NaTTho dehI devo havedi idaro vA / ubhayatta jIvabhAvo Na Nassadi jAyade aNNo // 17 // saMskRtachAyA. manuSyatvena naSTo dehI devo bhavatItaro vA / ubhayatra jIvabhAvo na nazyati na jAyate'nyaH // 17 // padArtha- manuSyatvena ] manuSya paryAyase [ naSTaH ] vinazA [ dehI ] jIva [devaH bhavati ] devaparyAyarUpa pariNamatA hai / bhAvArtha-anAdikAlase lekara yaha saMsArI jIva mohake vazIbhUta ho ajJAnabhAvarUpa pariNamatA hai / isakAraNa svAbhAvika SaTguNI hAni vRddhirUpa je agurulaghuparyAya dhArAvAhI akhaMDita trikAla samayavartI hai, tina bhAvanapariNamatA nahIM hai, vibhAva bhAvanase pariNamana hotAhuvA manuSya devatA hotA hai. athavA aura narakAdi paryAyoMko dhAraNa karatA hai / paryAyase paryAyAntararUpa hokara upajai vinazai hai / yadyapi aisA hai tathApi [ ubhayatra jIvabhAvaH] saMsArI paryAyakI apekSA utpAdavyayake hotesante bhI jIvabhAva kahA jAtA hai. AtmAkA nijasvarUpa [ na nazyati ] nAza nahiM hotA. [ na jAyate ] aura na utpanna hotA / dravyArthikanayakI apekSA sadA TaMkotkIrNa avinAzI hai. sadA niHkalaMka zuddhasvarUpa hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM yadyapi paryAyArthika nayase kathaMcitprakArase dravya upajatA vinazatA hai, tathApi na upajatA hai na vinazatA hai, aisA kahate haiN| so ceva jAdi maraNaM jAdi Na Naho Na ceva uppnnnno| uppaNNo ya viNaTTho devo maNusuttipanjAo // 18 // saMskRtachAyA. sa eva yAti maraNaM yAti na naSTo na caivotpannaH / utpannazca vinaSTo devo manuSya iti paryAyaH // 18 // padArtha-[ sa eva ] vaha hI jIva [ yAti ] upajai hai, jo ki [ maraNaM ] maraNabhAvasahita [ yAti ] prApta hotA hai. [na naSTaH ] svabhAvase vahI jIva na vinazA hai [ca] aura [ eva ] nizcayase [na utpannaH ] na upajA hai / sadA ekarUpa hai / taba kauna upajA vinazA hai ? [ paryAyaH] paryAya hI [ utpannaH ] upajA [ca ] aura [vinaSTaH ] vinazA hai / kaiseM ? jaise ki-[ devaH ] devaparyAya utpanna huvA [ manuSyaH] manuSyaparyAya vinazA hai [iti ] yaha paryAyakA utpAdavyaya hai. jIvako dhrauvya jAnanA / bhAvArtha-jo paryAyArthika nayakI apekSA pahile pichale paryAyanikara upajatA vinazatA dekhA jAtA hai, vahI dravya utpAdavyaya avasthAke hotesante bhI apane avinAzI svAbhAvika eka svabhAvakara sadAM na to upajatA hai aura na vinazatA hai. aura jo ve pUrva uttara paryAya haiM, ve hI vinAzIka svabhAvako dharai hai / pahile paryAyoMkA vinAza hotA hai agale paryAyoMkA utpAda hotA hai / jo dravya pahile paryAyoMmeM tiSThatA (rahatA) hai, vaha hI dravya agale paryAyoMmeM vidyamAna hai / paryAyoMke bhedase dravyoMmeM bheda kahA jAtA hai. paraMtu vaha dravya jisa samaya jina paryAyoMse pariNamatA hai, usa samaya una hI paryAyoMse tanmaya hai. dravyakA yaha hI svabhAva hai jo ki pariNamanasoM ekabhAva (ekatA) dharatA hai / kyoMki kathaMcitprakArase pariNAma pariNAmI (guNaguNI )kI ekatA hai / isakAraNa pariNAmanase dravya yadyapi upajatA vinazatA bhI hai, tathApi dhrauvya jaannaa| . ___ Age dravyake svAbhAvika dhrauvyabhAvakara 'sat'kA nAza nahI, 'asat'kA utpAda nahIM, aisA kahate haiN| evaM sado viNAso asado jIvarasa Natthi uppaado| tAvadio jIvANaM devo maNusotta gadiNAmo // 19 // saMskRtachAyA. evaM sato vinAzo'sato jIvasya nAstyutpAdaH / tAvajjIvAnAM devo manuSya iti gatinAmaH // 19 // 1 tAvadivo aisA bhI pATa hai parantu hameM donoMke bhI zuddha honemeM saMdeha hai.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| padArtha- [evaM ] isa pUrvokta prakArase [ sataH ] svAbhAvika avinAzI svabhAvakA [vinAzaH ] nAza [ na asti ] nahIM hai. [ asataH jIvasya ] jo svAbhAvika jIvabhAva nahIM hai tisakA [ utpAdaH ] upajanA [ nAsti ] nahIM hai [ tAvat ] prathama hI yaha jIvakA svarUpa jAnanA. aura [ jIvAnAM ] jIvoMkA [ deva manuSyaH iti ] deva hai, manuSya hai, ityAdi kathana hai so [gatinAmaH ] gatinAmavAle nAmakarmakI vipAkaavasthAse utpanna huvA karmajanita bhAva hai| bhAvArtha-jIva dravyakA kathana do prakAra hai / eka tau utpAdavyayakI mukhyatAliyehuye, dUsarA dhrauvyabhAvakI mukhyatAliyehuye / ina donoM kathanoMmeM jaba dhrauvyabhAvakI mukhyatAkara kathana kiyA jAya, tava isa hI prakAra kahA jAtA hai ki jo jIvadravya maratA hai, so hI upajatA hai. aura jo upajatA hai, vahI maratA hai / paryAyoMkI paraMparAmeM yadyapi avinAzI vastuke kathanakA prayojana nahIM hai, tathApi vyavahAramAtra dhrauvyasvarUpa dikhAnekeliye aiseM hI kathana kiyA jAtA hai / aura jo utpAdavyayakI apekSA jIvadravyakA kathana kiyA jAtA hai ki aura hI upaja hai, aura hI vinazai hai, so yaha kathana gatinAmakarmake. udayase jAnanA / kaise ki jaise,--manuSyaparyAya vinazai hai, devaparyAya upajai hai so karmajanita vibhAvaparyAyakI apekSA yaha kathana aviruddha hai. isakAraNa yaha vAta siddha huI ki dhrauvyatAkI apekSAse to vahI jIva upajai aura vahI jIva vinazai hai aura utpAdavyayakI apekSA anya jIva upajai hai aura anyahI vinazai hai / yaha hI kathana dRSTAntase vizeSa dikhAyA jAtA hai / jaise--eka vaDA bAMsa hai, usameM kramase aneka paurI haiM. usa vAMsakA jo vicAra kiyA jAtA hai to do prakArake vicArase usa vAMsakI siddhi hotI hai. eka sAmAnyarUpa vAMsakA kathana hai. eka usameM vizeSarUpa pauriyoMkA kathana hai. jaba pauriyoMkA kathana kiyA jAtA hai to jo paurI apane pariNAmako liyehuye jitanI haiM, utanI hI haiN| anya paurIse milatI nahIM haiM. apane apane parimANaliyehuye saba paurI nyArI nyArI haiM. bAMsa saba pauriyoMmeM eka hI hai. jaba vAMsakA vicAra pauriyoMkI pRthaktAse kiyA jAya, taba bAMsakA eka kathana Avai nahI. jisa paurIkI apekSAse vAMsa kahA jAya so tisa hI paurIkA bAMsa hotA hai. usako aura paurIkA bAMsa nahiM kahA jAtA. anya paurIkI apekSA vahI bAMsa anya paurIkA kahA jAtA hai, isa prakAra pauriyoMkI apekSAse bAMsakI anekatA hai aura jo sAmAnyarUpa saba pauriyoMmeM bAMsakA kathana na kiyA jAya to eka vAMsakA kathana kahA jAtA hai. isa kAraNa vAMsakI apekSA eka vAMsa hai / paurInakI apekSA eka bAMsa nahIM hai. isI prakAra trikAla avinAzI jIva dravya eka hai. usameM kramavartI devamanupyAdi aneka paryAya haiM, so ve paryAya apane 2 parimANa liyehuye haiM / kisI bhI paryAyase koI paryAya milatI nahIM hai, saba nyArI nyArI haiM / jaba paryAyoMkI apekSA jIvakA vicAra kiyA jAtA hai to
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 rAyacandra jainazAstramAlAyAm avinAzI eka jIvakA kathana AtA nahIM. aura jo paryAyoMkI apekSA nahIM lIjAya to jIvadravya trikAlaviSai abhedasvarUpa eka hI kahA jAtA hai. isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki- jIvadravya nijabhAvakara to sadA TaMkotkIrNa ekasvarUpa nitya hai aura paryAyakI apekSA nitya nahIM hai. paryAyoMkI anekatAse aneka hotA hai. anya paryAyakI apekSA anya bhI kahA jAtA hai. isa kAraNa dravyake kathana kI apekSA satkA nAza nahIM aura asatkA utpAda nahIM hai. paryAya kathanakI apekSA nAza utpAda kahA jAtA hai / Age sarvathA prakArase saMsAraparyAyakA abhAvarUpa siddhapadako dikhAte haiM. NANAvaraNAdIyA bhAvA jIveNa suTTa aNuvaDA / tesimabhAvaM kicA abhUdapugyo havadi siddho // 20 // saMskRtachAyA. jJAnAvaraNAdyA bhAvA jIvena suSTuH anuvaddhAH | teSAmabhAvaM kRtvA'bhUtapUrvo bhavati siddha: / / 20 / padArtha - [ jJAnAvaraNAdyAH ] jJAnAvaraNIya Adi AThaprakAra [bhAvAH] karmaparyAya je haiM te [ jIvena ] saMsArI jIvako [ suSThuH ] anAdi kAla se lekara rAga dveSa mohake bazase bhalIbhAMti atizaya gADhe [ anuvaddhAH] bAMdhe huye haiM [teSAM ] una karmoMkA [ abhAvaM ] mUla sattAse nAza [kRtvA ] karake [ abhUtapUrvaH ] jo anAdikAla se lekara kisIkAlameM bhI nahiM huvA thA aisA [ siddhaH ] siddha parameSThI pada [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha -- dravyArthika paryAyArthika bhedase naya do prakArakA hai / jaba dravyArthikanayakI vivakSA kI jAtI hai, taba to trikAlaviSai jIvadravya sadA avinAzI TaMkotkIrNa saMsAra . paryAya avasthAke hote huye bhI utpAda nAzase rahita siddha samAna hai / paryAyArthikanakI vivakSAkara jIvadravya jaba jaisI devAdikaparyAyako dhAraNa karatA hai taba taisA hI hokara pariNamatAsaMtA utpAda nAza avasthAko dharatA hai. ina hI doU nayoMkA vilAsa dikhAyA jAtA hai| anAdi kAla se lekara saMsArI jIvake jJAnAvaraNAdi karmoMke sambandhoMse saMsArI paryAya hai. tahAM bhavya jIvako kAlalavdhise samyagdarzanAdi mokSakI sAmagrI pAnese siddha paryAya yadyapi hotI hai tathApi dravyArthikanayakI apekSA siddhaparyAya nUtana ( nayA ) huvA nahiM kahA jA saktA. anAdinidhana jyoMkA tyoM hI hai / kaise ? jaiseM ki, - apanI thorI sthiti liye nAmakarmake udayase nirmApita devAdika paryAya hote haiM, unameM koI eka paryAya azuddha kAraNase jIvake utpanna huye saMte navIna paryAya huvA nahiM kahA jAtA. kyoMki -saMsArIke azuddha paryAyoM kI santAna hotI hI hai. jo pahile na hotI to navIna paryAya utpanna huvA kahA jaataa| isa kAraNa jabataka jIva saMsAra meM hai, tabataka paryAyArthikanayakI apekSAse nayA saMsAraparyAya upajyA nahiM kahA jAtA, pahilA hI hai / usI prakAra dravyArthikaneyakI apekSA navIna
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| siddhaparyAya upajyA nahiM kahA jAtA kintu zAsvatA sadA jIvadravyameM AtmIka bhAvarUpa siddha paryAya tiSTai hI hai / saMsAraparyAyako naSTa karake siddhaparyAya navIna utpanna huvA, aisA jo kathana hai so paryAyArthikanayakI apekSAse hai / jaiseM eka baDA bAMsa hai, usake Adhe ___ bA~sameM to citra kiyehuye haiM aura Adhe bAMsameM citra kiyehuye nahIM hai / jisa Adhe bhAgameM citra nahIM, vaha to Dhaka rakhkhA hai aura jisa ardhabhAgameM citra haiM so nirAvaraNa (ughar3AhuvA) hai / jo puruSa isa bAMsake isa bhedako nahIM jAnatA hoya, usako yaha bAMsa dikhAyA jAya to vaha puruSa pUre bAMsako citrita kahegA, kyoMki citrarahita jo arddha bhAga nirmala hai, usako jANatA nahIM hai / usahI prakAra yaha jIva padArtha eka bhAga to aneka saMsAraparyAyoMke dvArA citrita huvA bahurUpa hai aura eka bhAga zuddha siddhaparyAya liyehuye haiM. jo zuddhaparyAya hai so pratyakSa nahIM hai. aise jIva dravyakA svarUpa jo ajJAnI jIva nahiM jAnatA hoya, so saMsAraparyAyako dekhakara jIva dravyake svarUpako sarvathA azuddha hI maanegaa| jaba samyagjJAna hoya, taba sarvajJapraNIta yathArtha Agama jJAna anumAna svasaMvedanajJAna hoya taba inake balase yathArtha zuddha AtmIka svarUpako jAna dekha AcaraNa kara, samasta karma paryAyoMko nAza karake siddhapadako prApta hotA hai. jaise jalAdikase dhonepara citrita bAMsa nirmala ho jAtA hai, usI prakAra samyagjJAnakara mithyAtvAdi bhAvoMke nAza honese AtmA zuddha hotA hai| ___ Age jIvake utpAdavyaya dazAvoMkara 'satkA' uccheda 'asat' kA utpAda inakI saMkSepatAse siddhi dikhAte haiN| evaM bhAvamabhAvaM bhAvAbhAvaM abhAvabhAvaM ca / guNapajayehiM sahido saMsaramANo kuNadi jIvo // 21 // saMskRtachAyA. evaM bhAvamabhAvaM bhAvAbhAvamabhAvabhAvaM ca / guNaparyayaiH sahitaH saMsaran karoti jIvaH // 21 // padArtha-[evaM] isa pUrvoktaprakAra paryAyArthikanayakI vivakSAse [saMsaran] paMcaparAvartana avasthAvoMse saMsArameM bhramaNa karatA huvA yaha [jIvaH] AtmA [bhAvaM] devAdika paryAyoMko [karoti ] karatA hai [ca] aura [abhAvaM ] manupyAdi paryAyoMkA nAza karatA hai. [ca] tathA [ bhAvAbhAvaM] vidyamAna devAdika paryAyoMke nAzakA AraMbha karatA hai [ca] aura [abhAvabhAvaM ] jo vidyamAna nahIM hai manupyAdi paryAya tisake utpAdakA AraMbha karatA hai| kaisA hai yaha jIva [guNaparyayaH] jaisI avasthA liyehuye hai, usahI taraha apane zuddha azuddha guNaparyAyoMkara [ sahitaH] saMyukta hai| bhAvArtha-apane dravyatvasvarUpakara samasta padArtha upajate vinazate nahIM, kiMtu nitya
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai. isa kAraNa jIvadravya bhI apane dravyatvakara nitya hai / usa hI jIvadravyake azuddhaparyAyakI apekSA bhAva, abhAva, bhAvAbhAva, abhAvabhAva, ina bhedase cAra prakAra paryAyakA astitva kahA gayA hai / jahAM devAdiparyAyoMkI utpattirUpa hoya pariNamatA hai, tahAM to bhAvakA kartRtva kahA jAtA hai. aura jahAM manuSyAdi paryAyake nAzarUpa pariNamai hai, tahAM abhAvakA kartRtva kahA jAtA hai / aura jahAM vidyamAna devAdika paryAyake nAzakI prAraMbhadazArUpa hoya pariNamatA hai, tahAM bhAvaabhAvakA kartRtva hai / aura jahAM nahIM hai manuSyAdi paryAya usakI prAraMbhadazArUpa hokara pariNamatA hai, tahAM abhAva bhAvakA kartRtva kahA jAtA hai / yaha cAra prakAra paryAyakI vivakSAse akhaMDita vyAkhyAna jAnanA / dravyaparyAyakI mukhyatA aura gauNatAse dravyoMmeM bheda hotA hai, vaha bheda dikhAyA jAtA hai / jaba jIvakA kathana paryAyakI gauNatA aura dravyakI mukhyatAse kiyA jAtA hai to ye pUrvokta cAraprakAra kartRtva nahiM saMbhavatA / aura jaba dravyakI gauNatA aura paryAyakI mukhyatAse jIvakA kathana kiyA jAtA hai to ye pUrvokta cAraprakArake paryAyakA kartRtva aviruddha saMbhavatA hai / isaprakAra yaha mukhya gauNa bhedake kAraNa vyAkhyAna bhagavatsarvajJapraNIta anekAntavAdame virodhabhAvako nahiM dharatA hai / syAtpadase aviruddha sAdhatA hai / jaise dravyakI azuddhaparyAyake kathanase siddhi kI, usIprakAra Agama pramANase zuddha paryAyoMkI bhI vivakSA jAnanI / anya dravyoMkA bhI siddhAntAnusAra guNaparyAyakA kathana sAdha lenA / yaha sAmAnya svarUpa SaDdravyoMkA vyAkhyAna jAnanA. Age sAmAnyatAse kahA jo yaha SaDdravyoMkA sAmanyavarNana tinameMse pAMcadravyoMko paMcAstikAya saMjJA sthApana karate haiN| jIvA puggalakAyA AyAlaM atthikAiyA sesaa| amayA atthittamayA kAraNabhUdA hi logassa // 22 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH AkAzamastikAyau zepau / amayA astitvamayAH kAraNabhUtA hi lokasya / / 22 // padArtha-jIvaH] eka to jIvadravya kAyavanta hai [pudgalakAyAH] dUsarA pudgaladravya kAyavanta haiM aura (AkAzaH) tIsarA AkAzadravya kAyavanta hai aura [zepau] cauthA dharma aura pAMcavAM adharmadravya bhI [kAyau] kAyavanta haiM / ye pAMca dravya kAyavanta kaise haiM [amayA] kisIke bhI banAye huye nahIM haiM, svabhAvahIse svayaM siddha haiM / phira kaise haiM ? [astitvamayAH] utpAdavyayadhrauvyarUpa jo sadbhAva tisakara apanemvarUpa astitvako liyehuye pariNAmI haiM / phira kaise haiM ? [hi] nizcayakarake [lokasya ] nAnAprakArakI paraNatirUpa lokake [kAraNabhUtAH] nimittabhUta haiM arthAt loka inase hI banA huvA haiM /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / bhAvArtha-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cha dravya haiM. inameMse kAla dravyake vinA pAMcadravya paMcAstikAya haiM. kyoMki ina pAMcoM hI dravyoMke pradezoMkA samUha hai. jahAM pradezoMkA samUha hoya tahA~ kAya saMjJA kahI jAtI hai. isa kAraNa ye pAMcoM hI dravya kAyavanta haiM / kAladravya bahupradezI nahIM hai. isa kAraNa vaha akAya hai. yaha kathana vizeSakarake AgamapramANase jAnA jAtA hai| ___ Age yadyapi kAlako kAyasaMjJA nahiM kahI, tathApi dravyasaMjJA hai. isake vinA siddhi hotI nahIM. yaha kAla astisvarUpa vastu hai, aisA kathana karate haiM / sambhAva sabhAvANaM jIvANaM taha ya poggalANaM ca / pariyaNasaMbhUdo kAlo NiyameNa paNNatto // 23 // saMskRtachAyA. sannAvasvabhAvAnAM jIvAnAM tathaiva pudgalAnAM ca / / parivartanasambhUtaH kAlo niyamena prajJaptaH // 23 // padArtha-[sadbhAvasvabhAvAnAM] utpAdavyayadhruvarUpa astibhAva jo hai so [jIvAnAM] jIvoMke [ca] aura [tathaiva ] taise hI [ pudgalAnAM] pudgaloMke arthAt ina donoM padArthoke [parivartanasambhUtaH] navajIrNarUpa pariNamanakara jo pragaTa dekhanemeM AtA hai, aisA jo padArtha hai so [niyamena ] nizcayakarake [kAla:] kAla [prajJaptaH] bhagavanta devAdhidevane kahA hai| bhAvArtha-isa lokameM jIva aura pudgalake samaya samayameM navajIrNatArUpa svabhAva hI se pariNAma hai. so pariNAma kisa hI eka dravyakI vinA sahAyatAke hotA nahIM / kaise ? jaise ki gatisthiti avagAhanA dharmAdi dravyake sahAya vinA nahiM hoya, taiseM hI jIva pudgalakI pariNati kisa hI eka dravyakI sahAyatAke vinA nahiM hotI. isakAraNa pariNamanako. koI dravya sahAya cAhiye, aisA anumAna AtA hai. ataeva Agama pramANatAse kAladravyahI nimitta kAraNa banatA hai. usa kAlake vinA dravyoM ke pariNAmakI siddhi hotI nhiiN| isa kAraNa nizcaya kAla avazya mAnanA yogya hai / usa vizcayakAlakI jo paryAya hai, so samayAdirUpa vyavahAra kAla jAnanA / yaha vyavahArakAla jIva aura pudgalako pariNatidvArA pragaTa hotA hai| pudgalake navajIrNapariNAmake AdhIna jAnA jAtA hai| ina jIva pudgalake pariNAmoMko aura kAlako ApasameM nimittanaimittikabhAva hai| kAlake astitvase jIvapudgalake pariNAmakA astitva hai / aura jIvapudgalake pariNAmoMse kAladravyakA paryAya jAnA jAtA hai / Age nizcayakAlake svarUpako dikhAte haiM aura vyavahArakAlako kathaMcit prakArase parAdhInatA dikhAte haiN| varagadapaNavaNNaraso vavagaddogaMdhaaTTaphAso ya / agurulahugo amutto vaTTaNalakkho ya kAlotti // 24 //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. vyapagatapaJcavarNaraso vyapagatadvigandhASTasparzazca / agurulaghuko amUrto vartanalakSaNazca kAla iti // 24 / / padArtha-[kAlaH] nizcaya kAla [iti ] isa prakAra jAnanA ki [vyapagatapaJcavarNarasaH] nahIM hai pAMca varNa aura pAMca rasa jisameM (ca) aura [vyapagatadvigandhASTasparzaH] nahIM hai dogandha ATha sparzaguNa jisameM, phira kaisA hai ? [agurulaghukaH] paDguNI hAni vRddhirUpa agurulaghuguNasaMyukta hai / [ca] phira kaisA hai nizcayakAla ? [vartanalakSaNaH] anya dravyoMke pariNamAvaneko bAhya nimitta hai lakSaNa jisakA, aisA yaha lakSaNa kAlANurUpa nizcaya kAladravyakA jAnanA / ___ bhAvArtha-kAladravya anya dravyoMkI pariNatiko sahAI hai, kaise ? jaise ki-zItakAlameM ziSyajana paThanakriyA apane Apa karate haiM, tinako vahiraMgameM agni sahAya hotA hai. tathA jaiseM kuMbhakArakA cAka ApahI" phiratA hai, tisake paribhramaNako sahAya nIceMkI kIlI hotI hai. isI prakAra hI saba dravyoMkI paraNatiko nimittabhUta kAladravya hai / ___ yahAM koI praznakarai ki-lokAkAzase bAhara kAladravya nahIM haiM tahA~ AkAza kisakI sahAyatAse pariNamatA hai ? tisakA uttara-jaise-kuMbhakArakA cAka eka jagaha~ phirAyA jAtA hai, parantu vaha cAka sarvAMga phiratA hai. tathA jaise-eka jagaha~ sparzendriyakA manojJa viSaya hotA hai, parantu sukhakA anubhava sarvAMga hotA hai| tathA-sarpa eka jagaha~ kATatA hai, parantu viSa sarvAga caDhatA hai / tathA phor3e Adi vyAdhi eka jagaha~ hotI haiM, parantu vedanA sarvAMgameM hotI haitaiseM hI kAladravya lokAkAzameM tiSThatA hai, parantu alokAkAzakI pariNatiko bhI nimitta kAraNarUpa sahAya hotA hai| phira yahAM koI prazna karai ki-kAladravya anyadravyoMkI paraNatiko to sahAya hai, parantu kAladravyakI paraNatiko kauna sahAya hai ? .. uttara-kAlako kAlahI sahAya hai. jaise ki AkAzako AdhAra AkAza hI hai. tathA jaiseM jJAna sUrya ratna dIpAdika padArtha svaparaprakAzaka hote haiM. inake prakAzako anya vastu sahAya nahiM hotI hai-taiseM hI kAladravya bhI svapariNatiko svayaM hI sahAya hai. isakI pariNatiko anya nimitta nahIM haiN| phira koI praznakarai ki-jaiseM kAla apanI pariNatiko Apa sahAyaka hai, taiseM anya jIvAdika dravya bhI apanI pariNatiko sahAya kyoM nahIM hove ? kAlakI sahAyatA kyoM batAte ho? uttara-kAladravyakA vizeSa guNa yahI haiM jo ki anya padArthoMkI pariNatiko nimitta
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 23 bhUta varttanA lakSaNa ho jaiseM AkAza dharma adharma inake vizeSaguNa anyadravyoMko avakAza, gamana, sthAnako sahAya denA hai. taiseM hI kAladravya anya dravyoMke pariNamAvaneko sahAya hai / aura upAdAna apanI pariNatiko Apa hI saba dravya haiM / upAdAna eka dravyako anya dravya nahiM hotA / kathaMcitprakAranimittakAraNa anya dravyako anya padArtha hotA hai. avakAza gati sthiti paraNatiko AkAza Adika dravya kahe haiM. aura jo anya dravya nimitta na mAnA jAya to jIva aura pula do hI dravya raha jAya. aisA honese Agama virodha hoya aura lokamaryAdA na rahai, loka SaDdravyamayI hai, yaha saba kathana nizcaya kAlakA jAnanA - aba vyavahArakAlakA varNana kiyA jAtA hai. samao Nimiso kaTThA kalA ya NAlI tado divAratI / mAsoduayaNa saMvaccharotti kAlo parAyatto // 25 // saMskRtachAyA. samayo nimipaH kASTA kalA ca nAlI tato divArAtraM / mAsarvvayanasaMvatsaramiti kAlaH parAyattaH // 25 // padArtha-[kAlaH iti ] yaha vyavahAra kAla [parAyattaH ] yadyapi nizcayakAlakI sama kahA jAtA hai / anyake so hI dikhAyA jAtA cAla jitane meM hoya nimiSa hai. asaMkhyAta paMdraha nimiSa milai to paryAya hai tathApi jIva pudgala ke navajIrNarUpa pariNAmase utpanna huvA dvArA kAlakI paryAyakA parimANa kiyA jAtA hai, tAteM parAdhIna hai. hai. [ samayaH ] maMdagatise pariNayA jo paramANu tisakI atisUkSma so samaya hai [ nimiSaH ] jitanemeM netrakI palaka khule usakA nAma samaya jaba cItate haiM, taba eka nimiSa hotA hai. aura [ kASTA ] eka kASTA hoya / [ca] aura [kalA ] jo vIsa kASTA hoya to eka kalA hotI hai / aura [nAlI ] kahiye kucha adhika jo vIsa kalA bItai to eka nAlI vA ghar3I hotI hai. so jalakaTorI ghar3iyAla Adikase jAnI jAtI hai| jo doya ghar3I hoya to muharta hoya / jo tIsa mahUrata bIta jAya to eka dinarAtri hotA hai, so sUryakI gatise jAnA jAtA hai | aura [mAsartvayanasaMvatsaraM ] tIsa dinakA mahInA, do mahInekA Rtu, tIna RtukA ayana, do ayanakA eka varSa hotA hai aura jahAMtAMI varSa gine jAMya, tahAMtAMI saMkhyAtakAla kahA jAtA hai / isake uparAnta palya sAgara Adika asaMkhyAta vA anaMtakAla jAnanA / yaha vyavahArakAla isI prakAra dravyake pariNamanakI maryAdAse gaNa liyA jAtA hai. mUlaparyAya nizcayakAla haiM / sabase sUkSma 'samaya' nAmA kAlakI paryAya hai. anya saba sthUlakAlake paryAya haiM / samayake atirikta anya kAlakA sUkSma bheda koI nahIM hai / paradravyake pariNamana vinA vyavahArakAlakI maryAdA nahiM kahI jAtI. isa kAraNa yaha parAdhIna hai / nizcayakAla svAdhIna hai /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age vyavahArakAlako parAdhInatA kisa prakAra hai so yuktipUrvaka samAdhAna karate haiM / Natthi ciraM vA vippaM mattArahiMdaM tu sA vi khalu mattA / puggaladavveNa viNA tathA kAlo pahucabhavo // 26 // saMskRtachAyA. nArita ciraM vA kSipraM mAtrArahitaM tu sApi khalu mAtrA | pudgaladravyena vinA tasmAtkAlaH pratItyabhavaH // 26 // I padArtha - [ mAtrArahitaM ] kAlake parimANa vinA [ ciraM ] bahutakAla [kSimaM ] zIghrahI aisA kAlakA alpa bahutva [ nAsti ] nahIM hai / arthAt kAlakI maryAdAvinA thor3e bahuta kAlakA kathana nahiM hotA. isa kAraNa kAlake parimANakA kathana avazya karanA yogya hai / [tu ] phira [ sApi ] vaha bhI [ khalu ] nizcayase [ mAtrA ] kAlakI maryAdA [ pudgaladravyena vinA ] pudgala dravyake vinA [ nAsti ] nahIM haiM / arthAt -- paramANukI maMdagati, AMkhakA khulanA, sUryAdikakI cAla ityAdi aneka prakArake je puDhaladravyake pariNAma haiM, tinahIkara kAlakA parimANa hotA hai / pudgaladravyake vinA kAlakI maryAdA hotI nahIM [tasmAt ] tisa kAraNase [ kAlaH ] vyavahAra kAla [ pratItyabhavaH ] pudgaladravyake nimittase utpanna, aisA kahA jAtA hai / bhAvArtha- dravyakI AdiaMta kriyAkara vyavahAra kAla gaNa liyA jAtA hai / parantu paryAya nizcayakAlakI hI hai / yadyapi yaha kAla kAyake abhAva se paMcAstikAyaviSai nahIM kahA, tathApi jAna lenA cAhiye ki - lokakI siddhi SaDdravyoM ke vinA hotI nahIMkyoMki-jIva pudgalakI paraNatikI siddhi nizcayakAlake sahAya vinA hotI nahIM aura jIva pudgalake navajIrNa pariNAmakI maryAdAvinA vyavahArakAlakI siddhi hotI nahI / isa kAraNa kAladravyakA svarUpa jo jinamatI haiM, tinako bhalIbhAMti sUkSmadRSTikara jAnanA cAhiye / iti zrIsamayasArake vyAkhyAnameM par3dravyapaMcAstikAyakA sAmAnyavyAkhyAna pUrNa bhayA // 1 // I AgeM inahI paDddravyapaMcAstikAyakA vizeSa vyAkhyAna kiyA jAtA hai / so pahile hI saMsArI jIvakA svarUpa nayavilAsakara upAdhisaMyukta aura upAdhirahita dikhAte haiM / jIvotti havadi cedA upaogavisesido pahUkattA / bhottA ya dehamatto Na hi mutto kammasaMjuto // 27 // saMskRtachAyA. jIva iti bhavati cetayitopayogavizeSitaH prabhuH karttA / bhoktA ca dehamAtro na hi mUrttaH karmasaMyuktaH // 27 // padArtha - [ jIvaH ] jo sadA ( trikAla meM ) nizvayanayase bhAvaprANAMkara vyavahAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 25 [bhavati ] hotA hai / nayase dravya prANoMkara jIvai hai. so [ iti ] yaha jIvanAmA padArtha so yaha jIvanAmA padArtha kaisA hai ? [ cetayitA ] nizcaya nayakI apekSA apane cetanA guNase abheda eka vastu hai. vyavahArakara guNabhedase cetanAguNasaMyukta hai. isa kAraNa jAnane vAlA hai / phira kaisA hai ? [ upayogavizeSitaH ] jAnanerUpa pariNAmoM se vizeSitaH kahiye lakhA jAtA hai| jo yahAM koI pUche ki cetanA aura upayoga ina donoMmeM kyA bheda hai ? tisakA uttara yaha hai ki cetanA to guNarUpa hai. upayoga usa cetanAkI jAnanarUpa paryAya hai. yaha hI inameM bheda hai / phira kaisA hai yaha AtmA ? [ prabhuH ] Asrava saMvara bandha nirjarA mokSa ina padArthoMmeM nizcaya karake Apa bhAvakarmoMkI samarthatAsaMyukta hai / vyavahArase dravyakarmokI IzvaratA saMyukta hai / isa kAraNa prabhu hai / phira kaisA hai ? [karttA ] nizcaya nayase to paugalika karmoMkA nimitta pAkara jo jo pariNAma hote haiM, tinakA kartA hai / vyavahArase AtmAke azuddha, pariNAmoMkA nimitta pAya jo paudgalIka karma pariNAma upajate haiM tinakA karttA hai / phira kaisA hai ? [bhoktA ] nizcayanayase to zubha azubha karmoM ke nimittase utpanna huye je sukhaduHkhamaya pariNAma, tinakA bhoktA hai aura vyavahArase zubha azubha karmake udayase utpanna jo iSTa aniSTa viSaya tinakA bhoktA hai / [ca] phira kaisA hai ? [dehamAtraH] nizcayanayase yadyapi lokamAtra asaMkhyAta pradezI hai, tathApi vyavahAra nayakI apekSA saMkoca vistArazaktise nAma karmake dvArA nirmApita jo laghu dIrgha zarIra hai, usake parimANa hI tiSThai hai. isakAraNa dehaparimANa hai / phira kaisA hai ? [ na hi mUrttaH ] yadyapi vyavahArakara karmanase eka svabhAva honese mUrtIka vibhAva pariNAmarUpa pariNamatA hai. tathApi nizcaya svAbhAvika bhAvase amUrta hai. phira kaisA hai ? [karmasaMyuktaH ] nizcayanayase pudgala karmoMkA nimitta pAya utpanna huye je azuddha caitanya vibhAva pariNAmakarma, unakara saMyukta hai / vyavahArase azuddha caitanya pariNAmoMkA nimitta pAya jo huye haiM pulapariNAmarUpa dravya karma, tinakarake sahita hai. aisA yaha saMsArI AtmAkA zuddha azuddha kathana nayoMkI vivakSAse siddhAntAnusAra jAna lenA / Age mokSaviSai tiSThe huye je AtmA, tinakA upAdhirahita zuddha svarUpa kahA jAtA hai / kammamalavipmuko urdU logassa aMtamadhigaMtA / so savvANadarasI lahadi suhamaNidiyamarNataM // 28 // saMskRtachAyA. karmamalavipramuktaM UrdhvaM lokasyAntamadhigamya | sa sarvajJAnadarzI labhate sukhamatIndriyamanantam // 28 // padArtha-[yaH] jo jIva [ karmamalavipramuktaH ] jJAnAvaraNAdirUpa dravyakarma bhAvakarma kara sarva prakArase mukta huvA hai [sa] vaha [ sarvajJAnadarzI] sabakA dekhane jAnanevAlA zuddha
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm jIva [urdhva ] UMce UdhrvagatisvabhAvase [lokasya antaM ] tIna lokase Upara siddha kSetrako [adhigamya] prApta hokara [ atIndriyaM] savikAra parAdhIna indriya sukhase rahita aise [anantaM] amAryAdIka [sukhaM] AtmIka svAbhAvika atIndriya sukhako [labhate] prApta hotA hai| bhAvArtha-yaha saMsArI AtmA paradravyake saMbaMdhase jaba chUTatA hai, usa hI samaya siddha kSetrameM jAkara tiSThatA hai. yadyapi jIvakA UrdhvagamanasvabhAva hai, tathApi Age dharmAstikAya nahIM hai. isa kAraNa alokameM nahiM jAtA, vahIMpara Thahara jAtA hai / anantajJAna ananta darzanasvarUpasaMyukta ananta atIndriya sukhako bhogatA hai / mokSAvasthAmeM bhI isake AtmIka avinAzI bhAvaprANa haiN| unase sadA jIvai hai. isa kAraNa tahAM bhI jIvatvazakti hotI hai / aura usa hI caitanyasvabhAva zuddhasvarUpake anubhavase cetayitA kahalAtA hai / aura usahI zuddha jIvako caitanya pariNAmarUpa upayogI bhI kahA jAtA hai aura usake hI samasta AtmIka zaktiyoMkI samarthatA pragaTa huI hai. isa kAraNa prabhutva bhI kahA jAtA hai| aura nijasvarUpa anya padArthoMmeM nahI, aise apane svarUpako sadA pariNamatA hai, tAtai yahI jIva kartA hai / aura svAdhIna sukhakI prAptise yahI bhoktA bhI kahA jAtA hai aura yahI carmazarIra avagAhanase kiMcit Una puruSAkAra AtmapradezoMkI avagAhanA liyehuye hai. isa kAraNa dehamAtra bhI kahalAtA hai / paudgalIka upAdhise sarvathA rahita hogayA hai. isa kAraNa amUrtIka kahalAtA hai aura vahI dravyakarma bhAvakarmase mukta hogayA hai isa kAraNa karmasaMyukta nahIM hai / jo pahilI gAthAmeM saMsArI jIvake vizeSa kahe the, vehI vizeSa mukta jIvake bhI honA saMbhava hai / parantu unameMse eka karmasaMyuktapanA nahIM bane hai aura saba milate haiN| karma jo hai so do prakArakA hai. eka dravyakarma hai ekabhAvakarma hai / jIvake saMbaMdhase jo pudgalavargaNAskandha haiM ve to dravyakarma kahalAtA hai aura cetanAke vibhAvaparyAya haiM-ve bhAvakarma haiN| yahAM koI pUche ki AtmAkA lakSaNa to cetanA hai so vaha vibhAvarUpa kaiseM hoya ? uttara-saMsArI jIvake anAdi kAlase jJAnAvaraNAdi karmoMkA sambandha hai / una karmoM ke saMyogase AtmAkI caitanyazakti bhI apane nijasvarUpase girIhuI hai. tAtai vibhAvarUpa hotA hai / jaise ki kIcake saMbaMdhase jalakA svaccha svabhAva thA so choDa diyA hai. taiseM hI karmake saMbaMdhase cetanA vibhAvarUpa huI hai. isa kAraNa samasta padArthoMke jAnaneko asamartha hai / eka deza kachayaka padArthoMko kSayopazamakI yathAyogyatAse jAnatA hai / aura jaba kAlalabdhi hotI hai taba samyagdarzanAdi sAmagrI Akara mila jAtI hai. taba jJAnAvaraNAdi karmoMkA saMbaMdha naSTa hotA hai aura zuddha cetanA pragaTa hotI hai-usa zuddha cetanAke pragaTa honepara yaha jIva trikAlavI samasta padArthoMko eka hI samayameM pratyakSa jAnaletA hai / nizcala kUTastha
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| avasthAko kathaMcitprakAra prApta hotA hai / aura bhAMti hotI nahIM, kucha aura jAnanA rahA nAhIM, isa kAraNa apane svarUpase nivRtti nahiM hotI aisI, zuddha cetanAse nizcala huvA jo yaha AtmA so sarvadarzI sarvajJabhAvako prApta ho gayA hai taba isake dravyakarmake jo kAraNa haiM vibhAva bhAvakarma, tinake kartRtvakA uccheda hotA hai / aura karma upAdhike udayase utpanna hote haiM je sukhadukha vibhAva pariNAma tinako bhoganA bhI naSTa hotA hai / aura anAdi kAlase lekara vibhAva pa-yoMke honese huvA thA jo AkulatArUpa kheda usake vinAza honese svarUpameM sthira ananta caitanya svarUpa AtmAke svAdhIna AtmIka svarUpakA anubhUta rUpa jo anAkula ananta sukha pragaTa huvA hai usakA anantakAlaparyanta bhoga banA rahegA / yaha mokSAvasthAmeM zuddha AtmAkA svarUpa jAnanA / ___ Age pahile hI kaha Aye jo AtmAke jJAnadarzana sukhabhAva tinako phira bhI AcArya nirupAdhi zuddharUpa kahate haiN| jAdo sayaM sa cedA savaNhU savvalogadasI ya / pappodi suhamaNantaM avvAvAdhaM sagamamuttaM // 29 // saMskRtachAyA. jAtaH svayaM sa cetayitA sarvajJaH sarvalokadarzI ca / prApnoti sukhamanantamavyAbAdhaM svakamamUrtam // 29 // padArtha-[saH] vaha zuddharUpa [cetayitA] cidAtmA [ svayaM] Apa apane svAbhAvika bhAvoMse [sarvajJaH] sabakA jAnanevAlA [ca ] aura [sarvadarzI] sabakA dekhanehArA aisA [jAtaH] huvA hai / aura vahI bhagavAna [anantaM] nahIM hai pAra jisakA aura [avyAvAdhaM] vAdhArahita nirantara akhaMDita hai tathA [amUrta] atIndriya amUrtIka hai aise [svakaM] AtmIka [sukhaM ] AkulatArahita parama sukhako [prAmoti ] pAtA hai| bhAvArtha-AtmA jo hai so jJAnadarzanarUpa sukhasvabhAva hai, so saMsAra avasthAmeM anAdi jo karmavandhake kAraNa saMkalesa tisa kara sAvaraNa huvA hai / Atmazakti ghAtI gaI hai / paradravyake saMbaMdhase kSayopazama jJAnake valase kramazaH kucha 2 jAnatA vA dekhatA hai / isa kAraNa parAdhIna mUrtIka indriyagocara vAdhAsaMyukta vinAzIka sukhako bhogatA hai| aura jaba isake sarvathA prakAra karmakleza vinazai hai. taba vAdhArahita parakI sahAya vinA Apa hI ekahIvAra samasta padArthoM ko jAne vA dekhe hai / aura svAdhIna amUrtIka parasaMyogarahita atIndriya akhaMDita ananta sukhako bhogatA hai / isa kAraNa siddha parameSThI svayaM jAnane dekhanevAlA sukhakA anubhavana karanevAlA ApahI hai / aura parase kucha prayojana nahIM hai / ___ yahAM koI nAstika matI tarka karatA hai ki, sarvajJa nahIM hai kyoMki sabakA jAnane dekhanevAlA pratyakSameM koI nahiM dIkhatA / jaise gardabhake sIMga nahIM, taiseM hI koI sarvajJa nahIM haiM /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarvajanate haiM ki tuma hI sarvajana nahIM aura kisI kA aura jo tumane yaha rAyacandrajainazAstramAlAyAm .. uttara-sarvajJa isa dezameM nahIM ki isa kAlameM hI nahIM athavA tIna lokameM hI nahIM yA tIna kAlameM hI nahIM hai ? yadi kaho ki isa dezameM aura isa kAlameM nahIM to ThIka hai kyoMki isa samaya koI sarvajJa pratyakSa dekhanemeM nahiM AtA aura jo kaho ki tIna lokameM tathA tIna kAlameM bhI nahIM hai to tumane yaha bAta kisaprakAra jAnI ! kyoMki tIna loka aura tIna kAlakI vAta sarvajJake vinA koI jAna hI nahiM saktA aura jo tumane yaha bAta nizcaya karake jAnalI ki-kahIM bhI sarvajJa nahIM aura kisI kAlameM bhI na to huvA na hogA to hama kahate haiM ki tuma hI sarvajJa ho-kyoMki jo tIna loka aura tIna kAlakI jAne vaha hI sarvajJa hai| aura jo tuma tIna loka aura tIna kAlakI vAta nahiM jAnate to tumane tIna loka aura tIna kAlameM sarvajJa nahIM, aisA kisa prakAra jAnA ? jo sabakA jAnanahArA dekhanahArA hoya, vahI sarvajJako niSedha kara saktA hai aura kisIkI bhI gamya nahIM hai / isa kAraNa tuma hI sarvajJa ho. isa nyAyase sarvajJakI siddhi hotI hai. niSedha nahiM hotA / jo vastu isa dezakAlameM nahIM aura sUkSma paramANu Adika jo vastu haiM aura jo amUrta haiM tina vastuvoMkA jJAtA eka sarvajJa hI hai / aura koI nahIM hai / AgeM jIvatva guNakA vyAkhyAna karate haiN| pANehiM caduhiM jIvadi jIvassadi jo hu jivido puvvaM / so jIvo pANA puNa balamiMdiyamAU ussAso // 30 // saMskRtachAyA. prANaizcaturbhirjIvati jIvaSyati yaH khalu jIvitaH pUrva / ___ sa jIvaH prANAH punarvalamindriyamAyurucchrAsaH // 30 // padArtha- [yaH] jo [caturbhiH prANaiH] cAra prANoMkara [ jIvati ] vartamAna kAlameM jItA hai [jIvaSyati ] AgAmI kAla jIvaigA. [pUrva jIvitaH] pUrvahI jIvai thA [saH] vaha [ khalu ] nizcayakarakeM [jIvaH] jIvanAmA padArtha hai / [punaH] phira usa jIvake [prANAH] cAra prANa haiM / ve kauna kaunase haiM ! [valaM] eka to manavacanakAyarUpa vala prANa haiM aura dUjA [iMdriyam ] sparzana rasana ghrANa cakSu zrotrarUpa ye pAMca indriya prANa haiM / tIsarA [AyuH] AyuHprANa hai cauthA [ucchvAsaH] zvAsocchAsa prANa hai / bhAvArtha-indriya bala AyuH zvAsocchAsa ina cAroM hI prANoMmeM jo caitanyarUpa pariNati haiM ve to bhAvaprANa haiM aura inakI hI jo pudgalasvarUpa paraNati haiM, ve dravya prANa kahalAte haiN| ye donoM jAtike prANa saMsArI jIvake sadA akhaMDita santAnakara pravartate haiM inahI prANoMkara saMsArameM jIvatA kahalAtA hai aura mokSAvasthAmeM kevala zuddhacaitanyAdi guNarUpa bhAvaprANoMse jItA hai. isa kAraNa vaha zuddha jIva hai /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| AgeM jIvoMkA svAbhAvika pradezoMkI apekSA pramANa kahate haiM aura mukta saMsArI jIvakA bheda kahate haiN| agurulahugA aNaMtA tehiM aNaMtehiM pariNadA savve / desehiM asaMkhAdA siyalogaM savvamAvaNA // 31 // kecittu aNAvaNNA micchAdaMsaNakasAyajogajudA / vijudA ya tehiM bahugA siddhA saMsAriNo jIvA // 32 // saMskRtachAyA. agurulaghukA anantAstairanantaiH pariNatAH sarve / dezairasaMkhyAtAH syAllokaM sarvamApannAH // 31 // kecittu anApannA mithyAdarzanakaSAyayogayutAH / viyutAzca tairvahavaH siddhAH saMsAriNo jIvAH // 32 // padArtha-- [ agurulaghukAH ] samaya samayameM SaTguNI hAnivRddhiliye agurulaghuguNa [anantAH ] ananta haiM. ve agurulaghu guNa AtmAke svarUpameM thiratAke kAraNa agurulaghu svabhAva tisake avibhAgI aMza ati sUkSma haiM. Agamakathita hI pramANa kahanemeM Ate haiN| [taiH anantaiH ] una aguru laghu ananta guNoMkedvArA [ sarve ] jitane samasta jIva haiM titane saba hI [pariNatAH] paraNaye haiM arthAt aisA koI bhI jIva nahIM hai jo ananta agurulaghuguNa rahita hoM kintu sabameM pAye jAte haiM / aura ve saba hI jIva [dezaiH] pradezoMkedvArA [asaMkhyAtAH] lokapramANa asaMkhyAta pradezI haiM / arthAt-eka eka jIvake asaMkhyAta asaMkhyAta pradeza haiM / una jIvoM se kitane hI jIva [ syAt ] kisa hI eka prakArase daMDakapATAdi avasthAvoMmeM [ sarva lokaM ] tInase tetAlIsa rajjupramANa ghanAkArarUpa samasta lokake pramANako [ApannAH] prApta huye haiM / daMDakapATAdimeM saba hI jAtike karmoke udayase pradezoMkA vistAra lokapramANa hotA hai / isa kAraNa samuddhAtakI apekSAse kaI jIva lokake pramANAnusAra kahe gaye haiM / aura [ kecittu anApannAH ] kaI jIva samuddhAtake vinA sarva lokapramANa nahIM hai, nija 2 zarIrake pramANa hI haiM / usa ananta jIva rAzimeM [vaddavaH jIvAH] anantAnanta jIva [mithyAdarzanakapAyayogayuktAH] anAdi kAlase mithyAtva kapAyake yogase saMyukta [saMsAriNaH] saMsArI haiM / arthAt jitane jIva mithyAdarzanakapAyayoga saMyukta haiM ve saba saMsArI kahe jAte haiM aura je [taiH] una mithyAtva kaSAyake yogoMse [ viyuktAH ] rahita zuddha, jIva haiM ve [siddhAH] siddha haiM. ve siddha, (mukta jIva bhI) ananta haiM. yaha zuddhAzuddhajIvoMkA sAmAnyasvarUpa jAnanA.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM dehamAtra jIva kisa dRSTAMtase hai so kahA jAtA hai| jaha paumarAyarayaNaM khittaM khIraM pabhAsayadi khIraM / taha dehI dehattho sadehamattaM pabhAsayadi // 33 // saMskRtachAyA. yathA padmarAgaratnaM kSiptaM kSIre prabhAsayati kSIraM / tathA dehI dehasthaH svadehamAnaM prabhAsayati // 33 // padArtha-[yathA] jisa prakAra [padmarAgaratnaM] padmarAganAmA mahAmaNi jo hai so [kSIre kSiptaM] dUdhameM DAlA huvA [kSIraM] dUdhako usa hI apanI prabhAse [prabhAsayati] prakAzamAna karai hai [tathA ] taiseM hI [dehI ] saMsArI jIva [dehasthaH] dehameM rahatA huvA [svadehamAnaM] Apako dehake varAvara hI [prabhAsayati ] prakAza karatA hai / bhAvArtha-padmarAga nAmA ratna dugdhase bharehuye varttanameM DAlA jAya to usa ratnameM aisA guNa hai ki apanI prabhAse samasta dugdhako apane raMgase raMgakara apanI prabhAko dugdhakI barAbara hI prakAzamAna karatA hai. usI prakAra yaha saMsArI jIva bhI anAdi kaSAyoMke dvArA mailA hotA huvA zarIrameM rahatA hai. usa zarIrameM apane pradezoMse vyApta hokara rahatA hai. isaliye zarIrake parimANa hokara tiSThatA hai aura jisa prakAra vahI ratnasahita dugdha agnike saMyogase ubalakara baDhatA hai to usake sAtha hI ratnakI prabhA bhI baDhatI hai aura jaba agnikA saMyoga nyUna hotA hai, taba ratnakI prabhA ghaTa jAtI hai. isI prakAra hI snigdha pauSTika AhArAdike prabhAvase zarIra jyoM jyoM baDhatA hai tyo tyoM zarIrastha jIvake pradeza bhI baDhate rahate haiM. aura AhArAdikakI nyUnatAse jaiseM 2 zarIra kSINa hotA hai taise 2 jIvake pradeza bhI saMkucita hote rahate haiM / aura jo usa ratnako bahutase dUdhameM DAlA jAya to usakI prabhA bhI vistRta hokara samasta dUdhameM vyApta ho jAyagI-taiseM hI baDe zarIrameM jIva jAtA hai to jIva apane pradezoMko vistAra karake usa hI pramANa ho jAtA hai-aura vahI ratna jaba thor3e dUdhameM DArA jAtA hai to usakI prabhA bhI saMkucita hokara dUdhake pramANa hI prakAza karatI hai. isIprakAra baDe zarIrase nikalakara choTe zarIrameM jAnese jIvake bhI pradeza saMkucita hokara usa choTe zarIrake barAbara raheMge-isa kAraNa yaha bAta siddha huI ki yaha AtmA karmajanita saMkocavistArarUpa zaktike prabhAvase jaba jaisA zarIra dharatA hai taba taisA hI hokara pravata hai / utkRSTa avagAhanA hajAra yojanakI svayaMbhUramaNa samudrameM mahAmacchakI hotI hai / aura jaghanya avagAhanA alabdha paryApta sUkSma nigodiyA jIvoMkI hai / ___AgeM jIvakA dehase anya dehameM astitva kahate haiM aura dehase judA dikhAte haiM tathA anya dehake dhAraNa karanekA kAraNa bhI balAte haiN| savvattha atthi jIvo Na ya eko ekakAya ekttho| ajjhavasANavisiTTho ciTThadi maliNo rajamalehiM // 34 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. sarvatrAsti jIvo na caika ekakAye ekyasthaH / adhyavasAyaviziSTazceSTate malino rajomalaiH // 34 // padArtha-[jIvaH] AtmA hai so [ sarvatra ] saMsAra avasthAmeM kramavartI aneka paryAyoMmeM saba jagaha [asti ] hai / arthAt-jaise eka zarIrameM AtmA pravarte hai taiseM hI jaba aura paryAyAntara dhAraNa karatA hai, taba tahAM bhI taiseM hI pravarte hai. isaliye samasta paryAyoMkI paraMparAse vahI jIva rahai hai. nayA koI jIva upajatA nahIM [ca ] aura [ ekakAye ] vyavahAranayakI apekSAse yadyapi eka zarIrameM [ekyasthaH] kSIranIrakI taraha milakara eka svarUpa dharakara tiSThatA hai tathApi [ ekaH na ] nizcayanayakI apekSA dehaseM milakara ekameka hotA nahI / nijasvarUpase judA hI rahatA hai / aura vaha hI jIva jaba [adhyavasAyaviziSTaH ] azuddha rAgadveSa moha pariNAmoMse saMyukta hotA hai taba [raMjomalaiH] jJAnAvaraNAdi karmarUpa mailase [ malinaH ] mailA hotA [ceSTate ] saMsArameM paribhramaNa karatA hai / __ bhAvArtha yadyapi yaha AtmA zarIrAdi paradravyase judA hI hai tathApi saMsAra avasthA anAdi karmasaMbaMdhase nAnAprakArake vibhAvabhAva dhAraNa karatA hai. una vibhAva bhAvoMse naye karmabaMdha hote haiM-una karmoMke udayase phira dehase dehAMtarako dhArai hai jisase ki saMsAra vaDhatA hai| AgeM siddhoMke jIvakA svabhAva dikhAte haiM aura unake hI kiMcit Una caramadehaparimANa zuddha pradezasvarUpa deha kahate haiM / jesiM jIvasahAvo Natthi abhAvo ya savvahA tassa / te hoMti bhiNNadehA siddhA vacigoyaramadIdA // 35 // saMskRtachAyA. yepAM jIvasvabhAvo nAstyabhAvazca sarvathA tasya / te bhavanti bhinnadehAH siddhA vAggocaramatItAH // 35 // padArtha-[yeSAM ] jina jIvoMke [ jIvasvabhAvaH ] jIvakI jIvatavyatAkA kAraNa jo prANarUpa bhAva so [ nAsti ] nahIM hai / [ca] aura una hI jIvoMke [tasya ] tisa hI prANakA [ sarvathA ] sarva tarahaseM [ abhAvaH ] abhAva [ nAsti ] nahIM hai. kathaMcitprakAra prANa bhI hai [ te siddhAH ] ve siddha [bhavanti ] hote haiM / kaise haiM ve siddha ? [bhinnadehAH] zarIrarahita amRtIka haiM / phira kaise haiM ? [ vAggocaramatItAH] vacanAtIta hai mahimA jinakI aise haiN| bhAvArtha-siddhAntameM prANa do prakArake kahe haiM-eka nizcaya, eka vyavahAra. jitane zuddhajJAnAdika bhAva haiM ve to nizcayaprANa haiM aura jo azuddha, indriyAdika prANa haiM so
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vyavahAraprANa haiM / prANa usako kahate haiM ki jisake dvArA jIvadravyakA astitva hai / jIvabhI saMsAra aura siddhake bhedase do prakArake haiM / jo azuddha prANoMke dvArA jItA hai so to saMsArI hai aura jo zuddha prANoMse jItA hai vaha siddha jIva hai / isakAraNa siddhoM ke kathaMcit prakAra prANa haiM bhI aura nahIM bhI haiM / jo nizcaya prANa haiM ve to pAye jAte haiM aura jo vyavahAra prANa haiM ve nahIM haiM / phira una hI siddhoM ke kSIranIrakI samAna dehase saMbaMdha bhI nahIM hai | kiMcit Una ( kama ) carama ( antake) zarIrapramANa pradezoMkI avagAhanA hai / jJAnAdi anantaguNasaMyukta apAra mahimAliye AtmalIna avinAzI svarUpasahita tiSThate haiM / Age saMsArI jIvake jaise kAryakAraNabhAva haiM, taise siddha jIvake nahIM hai, aisA kathana karate haiM / Na kudoci vi upaNo jahmA kajjaM Na teNa so siddho / uppAdedi Na kiMci vi kAraNamavi teNa Na sa hodi // 36 // saMskRtachAyA. na kutazcidapyutpanno yasmAt kAryaM na tena saH siddhaH / utpAdayati na kiMcidapi kAraNamapi tena na sa bhavati // 36 // kisI aura vastuse bhI ] padArtha - [ yasmAt ] jisa kAraNa se [ kutazcit api ] [ siddhaH] zuddha siddhajIva hai so [ utpannaH na ] upajA nahIM / [ tena tisa kAraNa [saH ] vaha siddha [ kArya ] kAryarUpa nahIM hai kArya use kahate haiM jo kisI kAraNa se upajA ho so siddha kisI se bhI nahiM upaje, isaliye siddha kArya nahIM hai / aura jisa kAraNa se [ kiMcit api ] aura kucha bhI vastu [ utpAdayati ] upajAvatA (na) nahIM hai [tena] tisa kAraNase [saH] vaha siddha jIva [ kAraNaM api ] kAraNarUpa bhI [ na bhavati ] nahIM hai / kAraNa vahI kahalAtA hai jo kisahIkA upajAnevAlA ho, so siddha kucha upajAvate nahIM. isaliye siddha kAraNa bhI nahIM haiM / bhAvArtha -- jaiseM saMsArI jIva kArya kAraNa bhAvarUpa hai taiseM siddha nahIM hai. so hI dikhAyA jAtA hai | saMsArI jIvake anAdi pudgala saMbaMdhake honese bhAva karmarUpa pariNati aura dravyakarmarUpa pariNati hai / inake kAraNa deva manuSya tiryaca nArakI paryAyarUpa jIva upajatA hai / isa kAraNa dravyakarmabhAvakarmarUpa azuddha pariNati kAraNa hai aura cAra gatirUpa jIvakA honA so kArya hai / siddha jo haiM so kAryarUpa nahIM hai / kyoMki dravyakarmabhAvakarmakA jaba sarvathA prakArase nAza hotA hai, taba hI siddhapar3ha hotA hai / aura saMsArI jIva jo hai so dravya bhAvarUpa azuddha. pariNatiko upajAvatA huvA cAragatirUpa kAryako utpanna karatA hai. kAraNa saMsArI jIva kAraNa bhI kahA jAtA hai / siddha kAraNa nahIM haiM kyoMki siddhoMse cAra isa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 shriipnycaastikaaysmysaarH| gatirUpa kArya nahIM hotA / siddhake azuddha' pariNati sarvathA naSTa hogaI hai. so apane zuddha svarUpako hI upajAte haiM / aura kucha bhI nahiM upajAte / ____ Age kaiyaka bauddhamatI jIvakA sarvathA abhAva honA usako hI mokSa kahate haiM, tinakA niSedha karate haiN| sassadamadha ucchedaM bhavvamabhavvaM ca suNNamidaraM ca / viNNANamaviNNANaM Na vi jujadi asadi sambhAve // 37 // saMskRtachAyA. zAsvatamathocchedo bhavyamabhavyaM ca zUnyamitaraca / / vijJAnamavijJAnaM nApi yujyate asati sadbhAve / / 37 // padArtha-[ sadbhAve ] mokSAvasthAmeM zuddha sattAmAtra jIva vastuke [ asati ] abhAva hote sate [ zAsvataM ] jIva dravyasvarUpa karake avinAzI hai aisA kathana [na yujyate ] nahIM saMbhavatA. jo mokSameM jIva hI nahIM to zAsvatA kauna hogA ? [ atha ] aura [ucchedaH ] nitya jIvadravyake samayasamayaviSai paryAyakI apekSAse nAza hotA hai.. yaha bhI kathana vanaigA nahIM / jo mokSameM vastu hI nahIM hai to nAza kisakA kahA jAya (ca) aura [ bhavyaM ] samaya samayameM zuddha bhAvoMke pariNamanakA honA so bhavya bhAva hai [abhavyaM] jo azuddha bhAva vinaSTa huye tinakA jo ana honA so abhavyabhAva kahAtA hai. ye donoM prakArake bhavya abhavya bhAva jo muktameM jIva nahiM hoya to kisake hoya ? [ca ] tathA [zUnyaM ] paradravyasvarUpase jIvadravyarahita hai. isako zUnyabhAva kahate haiM [itaraM ] apane svarUpase pUrNa hai isako azUnyabhAva kahate haiM jo mokSameM vastuhI nahI hai to ye donoM __ bhAva kisake kahe jAyaMge ? [ca ] aura [vijJAnaM ] yathArtha padArthakA jAnanA [ avijJAnaM ] aurakA aura jAnanA / jJAna ajJAna donoM prakArake bhAva yadi mokSameM jIva nahiM hoya to kahe nahiM jAMya-kyoMki kisI jIvameM jJAna anaMta hai kisI jIvameM jJAna sAnta hai / kisI jIvameM ajJAna anaMta hai kisI jIvameM ajJAna sAnta hai / zuddha jIva dravyameM kevala jJAnakI apekSA ananta jJAna hai samyagdRSTI jIvake kSayopazama jJAnakI apekSA sAnta jJAna hai / abhavya mithyAdRSTIkI apekSA ananta ajJAna hai. bhavyamithyAdRSTIkI apekSA sAnta ajJAna hai / siddhoMmeM samasta trikAlavartI padArthoMke jAnanerUpa jJAna haiM, isa kAraNa jJAnabhAva kahA jAtA hai aura kathaMcitprakAra ajJAna bhAva bhI kahA jAtA hai / kyoMki kSAyopazamika jJAnakA siddhameM abhAva hai / isaliye vinAzIka jJAnIkI apekSA ajJAna bhAva jAnanA / yaha donoM prakArake jJAna ajJAna bhAva jo mokSameM jIvakA abhAva hoya to nahiM vana sakte ? bhAvArtha-je ajJAnI jIva mokSa avasthAmeM jIvakA nAza mAnate haiM unako samajhAneke liye ATha bhAva haiM ina ATha bhAvoMse hI mokSameM jIvakA astitva siddha hotA hai| aura
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 rAyacandrajainazAstramAlAyAm jo ye ATha bhAva nahiM hoya to dravyakA abhAva hojAya dravyake abhAvase saMsAra aura mokSa donoM avasthAkA abhAva hoya isa kAraNa ina AThoM bhAvajJAnoMko jAnanA cAhiye / dhrauvyabhAva 1 vyayabhAva 2 bhavyabhAva 3 abhavyabhAva 4 zUnyabhAva 5 pUrvAbhAva 6 jJAnabhAva 7 ajJAnabhAva 8 ina ATha bhAvoMse jIvakA astitva siddha hotA hai / aura jIvadravyake astitvase ina AThoMkA astitva rahatA hai| Age caitanyasvarUpa AtmAke guNoMkA vyAkhyAna karate haiM / kammANaM phalamekko ekko kajaM tu NANamadha ekko| cedayadi jIvarAsi cedgabhAveNa tiviheNa // 38 // saMskRtachAyA. karmaNAM phalamekaH ekaH kArya tu jJAnamathaikaH / cetayati jIvarAzizcetakabhAvena trividhena // 38 // padArtha-[eka::] eka jIvarAzi to [karmaNAM] karmoMke [ phalaM] sukhadukharUpa phalako [cetayati ] vedai hai. [tu] aura [ekaH] eka jIvarAzi aisI hai ki kucha udyama liye [kArya] sukhadukharUpa karmoMke bhoganeke nimitta iSTa aniSTa vikalparUpa kAryako vizeSatAke sAtha vedai hai. [atha] aura [ekaH] eka jIvarAzi aisI hai ki- [jJAnaM] zuddhajJAnako hI vizeSatArUpa vedatI hai. [trividhena] yaha pUrvokta karmacetanA karmaphala cetanA aura jJAnacetanA isaprakAra tIna bheda liye hai [cetakabhAvena] caitanya bhAvoMse hI [jIvarAziH] samasta jIvarAzi hai / aisA koI bhI jIva nahIM hai jo isa triguNamayI cetanAse rahita ho / isa kAraNa AtmAke caitanyaguNa jaanlenaa| bhAvArtha-aneka jIva aise haiM ki jinake vizeSatA karake jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanI vIryAntarAya ina karmoMkA udaya hai. ina karmoMke udayase AtmIka zaktise rahita huye pariNamate haiM / isa kAraNa vizeSatAkara sukhadukharUpa karmaphalako bhogate haiM / nirudyamI huye vikalparUpa iSTa aniSTa kAryakAraNako asamartha hai isaliye ina jIvoMko mukhyatAse karmaphala-cetanA guNako dharanahAre jaanne| aura jo jIva jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura moha karmake vizeSa udayase atimalIna huye caitanyazaktikara hIna paraName haiM paraMtu unake vIryAntarAya karmakA kSayopazama kucha adhika huvA hai, isa kAraNa sukhadukharUpa karmaphalake bhogavaneko iSTa aniSTa padArthoMmeM rAgadveSa mohaliye udyamI huye kArya karaneko samartha haiM, ve jIva mukhyatAse karmacetanAguNasaMyukta jAnane / aura jina jIvoMke sarvathA prakAra jJAnAvaraNa darzanAvaraNa moha aura antarAyakarma gaye haiM. anantajJAna anantadarzana anantasukha anantavIrya ye guNa pragaTa huye haiM karma aura karmaphalake bhoganemeM vikalparahita haiM aura AtmIka parAdhInatArahita svAbhAvika sukhameM lIna hogaye haiM, ve jJAnacetanAguNasaMyukta kahAte haiM /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| AgeM isa tIna prakArakI cetanAke dharanahAre kona 2 jIva haiM so dikhAyA jAtA hai| savve khalu kammaphalaM thAvarakAyA tasA hi kajajudaM / pANittamadikaMtA NANaM vidaMti te jIvA // 39 // saMskRtachAyA. sarve khalu karmaphalaM sthAvarakAyAstrasA hi kAryayutaM / prANitvamatikrAntAH jJAnaM vindanti te jIvAH // 39 // padArtha-[khala] nizcayase [ sarve] pRthivI kAya Adi je samasta hI pAMca prakAra [sthAvarakAyAH] sthAvara jIva haiM te [karmaphalaM] karmoMkA jo dukhasukharUpa phala tisako pragaTapaNe rAgadveSakI vizeSatA rahita apragaTarUpa apanI zaktyanusAra [vindanti] vedate haiM / kyoMki ekendriya jIvoMke kevalamAtra karmaphalacetanArUpa hI mukhya hai. hi] nizcaya karake [trasAH] dvendriyAdika jIva haiM te [ kAryayutaM ] karmakA jo phala hai sukhadukharUpa tisako rAgadveSa mohakI vizeSatAliye udyamI huye iSTa aniSTa padArthoMmeM kArya karate sante bhogate haiM. isa kAraNa ve jIva karmaphalacetanAkI mukhatAsahita jAna lenA / aura jo jIva [mANitvaM ] dazaprANoMko [atikrAntAH] rahita haiM atIndriya jJAnI haiM [te] ve [jIvAH] zuddha pratyakSa jJAnI jIva [jJAnaM] kevala jJAna caitanya bhAvahIko [vindanti ] sAkSAt paramAnanda sukharUpa anubhavai hai / aise jIva jJAnacetanAsaMyukta kahAte haiM / ye tIna prakArake jIva tIna prakArakI cetanAke dharanahAre jAnane / Age upayogaguNakA vyAkhyAna karate haiM / uvaogo khalu duviho NANeNa ya daMsaNeNa sNjutto| jIvassa savvakAlaM aNaNNabhUdaM viyANIhi // 40 // saMskRtachAyA. upayogaH khalu dvividho jJAnena ca darzanena saMyuktaH / jIvasya sarvakAlamananyabhUtaM vijAnIhi // 40 // padArtha-[khala] nizcaya karakeM [upayogaH] cetanatAliye jo pariNAma hai so [dvividhaH] do prakArakA hai / ve do prakAra kauna 2 se haiM ? [ jJAnena ca darzanena saMyuktaH] jJAnopayoga aura darzanopayoga aise do bheda liyehuye haiM / jo vizeSatAliye padArthoMko jAnai so tau jJAnopayoga kahalAtA hai aura jo sAmAnyasvarUpa padArthoMkA jAnai so darzanopayoga kahA jAtA hai / so duvidha upayoga [jIvasya] Atmadravyake [sarvakAlaM] sadAkAla [ananyabhUtaM] pradezoMse judA nahIM aisA [vijAnIhi ] he ziSya tU jAna / yadyapi vyavahAra nayAzrita guNaguNIke bhedase AtmA aura upayogameM bheda hai tathApi vastukI ekatAke nyAyase ekahI hai bheda karanemeM nahiM AtA kyoMki guNake nAza honese guNIkA bhI nAza hai aura guNIke nAzase guNakA nAza hai isa kAraNa ekatA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm 36 'Age jJAnopayogake bheda dikhAte haiM / AbhiNisudodhimaNakevalANi NANANi paMcabheyANi / kumadisudavibhaMgANi ya tiSNi vi NANehiM saMjutte // 41 // saMskRtachAyA. AbhinivodhikazrutAvadhimanaH paryayakevalAni jJAnAni paJcabhedAni / kumatizrutavibhaGgAni ca trINyapi jJAnaiH saMyuktAni // 41 // padArtha - [ AbhinivodhikazrutAvadhimanaHparyayakevalAni] mati zruta avadhi manaHparyaya, kevala paJcabhedAni jJAnAni ] ye pAMca prakArake samyagjJAna haiM / [ca] aura [kumatizrutavibhaGgAni trINi api] kumati kuzruta vibhaGgAvadhi ye tIna kujJAna bhI [ jJAnaiH saMyuktAni] pUrvokta pAMcoM jJAnoMsahita gaNa lene| ye jJAnake ATha bheda haiM / 1 bhAvArtha-svAbhAvika bhAvase yaha AtmA apane samasta pradezavyApI ananta nirAvaraNa zuddhajJAnasaMyukta hai / parantu anAdikAla se lekara karma saMyogase dUSita huvA pravartte hai / isaliye sarvAMga asaMkhyAta pradezoM meM jJAnAvaraNa karmake dvArA AcchAdita hai / usa jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase matijJAna pragaTa hotA hai / taba mana aura pAMca indriyoMke avalaM - banase kiMcit mUrtIka amUrttIka dravyako vizeSatA kara jisa jJAnakedvArA parokSarUpa jAnatA usakA nAma matijJAna hai / aura usa hI jJAnAvaraNaM karmake kSayopazamase manake avalaMbase kiMcinmUrttIika amUrttIka dravya jisake dvArA jAnA jAya usa jJAnakA nAma zrutajJAna hai | jo koI yahAM pUchai ki zrutajJAna to ekendriyase lagAkara asainI jIva paryanta kahA hai. usakA samAdhAna yaha hai ki--unake mithyAjJAna hai. isa kAraNa vaha zrutajJAna nahiM lenA aura akSarAtmaka zrutajJAnako hI pradhAnatA hai / isa kAraNa bhI vaha zrutajJAna nahiM lenA / manake avalaMbanase jo parokSarUpa jAnA jAya usa zrutajJAnako dravyabhAvake dvArA jAnanA aura usahI jJAnAvaraNake kSayopazamase jisa jJAnake dvArA ekadezapratyakSarUpa kiMcinmUrtIka dravya jAnai tisakA nAma avadhijJAna hai / aura usahI jJAnAvaraNake kSayopazamase anyajIvake manogata mUrtIka dravyako eka deza pratyakSa jisa jJAnake dvArA jAnai, usakA nAma mana:paryayajJAna kahA jAtA hai / aura sarvathA prakAra jJAnAvaraNa karmake kSaya honese jisa jJAnake dvArA samasta mUrtIka amUrttIka dravya, guNa paryAyasahita pratyakSa jAne jAMya usakA nAma kevalajJAna hai / mithyAdarzanasahita jo matizrutaavadhijJAna haiM, ve hI kumati kuzruta kuavadhijJAna kahalAte haiM / ye ATha prakArake jJAna jinAgamase vizeSatA kara jAnane / 1 1 AgeM darzanopayogake nAma aura svarUpakA kathana kiyA jAtA hai / daMsaNamaci cakkhujudaM acakkhujudamavi ya ohiNA sahiyaM / aNighaNamaNatavisayaM kevaliyaM cAvi paNNattaM // 42 //
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / saMskRtachAyA. darzanamapi cakSuryutamacakSuryutamapi cAvadhinA sahitaM / anidhanamanantaviSayaM kaivalyaM cApi prajJaptam // 42 // padArtha- [cakSuryutaM ] dravitanetrake avalaMbanase jo [darzanaM] dekhanA hai usakA nAma cakSudarzana [prajJaptaM ] bhagavAnaneM kahA hai [ca] aura [acakSuryutaM] netra indriyake vinA anya cAroM dravya indriyoMke aura manake avalaMbanase dekhA jAya usakA nAma acakSudarzana hai| [ca] aura [avadhinA sahita] avadhijJAnake dvArA [api] nizcayase jo dekhanA hai, usako avadhidarzana kahate haiM / aura jo [anidhanaM ] antarahita [anantaviSayaM] samasta anaMta padArtha haiM viSaya jisake so [ kaivalyaM ] kevaladarzana [prajJaptaM ] kahA gayA hai / bhAvArtha-cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana ina cAra bhedoM dvArA darzanopayoga jAnanA. darzana aura jJAnameM sAmAnya aura vizeSakA bheda mAtra hai. jo vizeSarUpa jAnai usako jJAna kahate haiM isa kAraNa darzanakA sAmAnya jAnanA lakSaNa hai / AtmA svAbhAvika bhAvoMse sarvAMga pradezoMmeM nirmala anantadarzanamayI hai parantu vahI AtmA anAdi darzanAvaraNa karmake udayase AcchAdita hai. isakAraNa darzana zaktise rahita hai| usahI AtmAke antaraMga cakSudarzanAvaraNIya karmake kSayopazamase bahiraMganetrake avalaMbanakara kiMcit mUrtIka dravya jisake dvArA dekhA jAya usakA nAma cakSudarzana kahA jAtA hai / aura antaraMgameM acakSudarzanAvaraNIya karmake kSayopazamase bahiraMga netra indriya vinA cAra indriyoM aura dravyamanake avalaMbanase kiMcit mUrtIka dravya amUrtIka dravya jisake dvArA dekhe jAMya usakA nAma acakSudarzana kahA jAtA hai / aura jo avadhi darzanAvaraNIya karmake kSayopazamase kiMcinmUrtIka dravyoMko pratyakSa dekhai usakA nAma avadhidarzana hai / aura jisake dvArA sarvathA prakAra darzanAvaraNIya karmake kSayase samasta mUrtIka amUrtIka padArthoMko pratyakSa dekhA jAya usako kevala darzana kahate haiM / isaprakAra darzanakA svarUpa jAnanA / Age kahate haiM ki eka AtmAke aneka jJAna hote haiM isameM kucha dUSaNa nahIM hai / Na viyappadiNANAdo NANI jANANi hoti NegANi / tamA du vissaruvaM bhaNiyaM daviyatti NANIhi // 43 // saMskRtachAyA. na vikalpate jJAnAt jJAnI jJAnAni bhavantyanekAni / tasmAttu vizvarUpaM bhaNitaM dravyamiti jJAnIbhiH // 43 / / padArtha-jJAnAt] jJAnaguNase [jJAnI] AtmA [na vikalpate] bheda bhAvako prApta nahiM hotA hai / arthAt-paramArthase to guNaguNImeM bheda hotA nahIM hai kyoMki dravya kSetra kAla bhAvase guNaguNI eka hai / jo dravya kSetra kAla bhAva guNIkA hai vahI guNakA hai aura jo guNakA hai so guNIkA hai / isI prakAra abhedanayakI apekSA ekatA jAnanI. bhedanayase
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 rAyacandrajainazAstramAlAyAm 1 AtmA [jJAnAni ] mati zruta avadhi manaHparyaya kevala ina pAMca prakArake jJAnoMmeMse [ anekAni] do tIna cAra [bhavanti ] hote haiM / bhAvArtha - yadyapi Atmadravya aura jJAnaguNakI ekatA hai tathApi jJAnaguNake aneka bheda karane meM koI virodha vA doSa nahIM hai kyoMki dravya kathaMcitmakAra bheda abheda svarUpa hai anekAnta ke vinA dravyakI siddhi nahIM hai [ tasmAt tu ] tisa kAraNase [ jJAnIbhiH ] jo anekAMta vidyAke jAnakAra jJAnI jIvoMke dvArA [dravyaM ] padArtha hai so [vizvarUpaM] aneka prakArakA [ bhaNitaM ] kahA gayA hai [ iti ] isa prakAra vastukA svarUpa jAnanA / bhAvArtha -- yadyapi dravya anantaguNa anantaparyAyake AdhArase eka vastu hai tathApi vahI dravya aneka prakAra bhI kahA jAtA hai / isase yaha bAta siddha bhaI ki abhedase AtmA eka hai aneka jJAnake paryAyabhedoMseM aneka haiM / AgeM jo sarvathA prakAra dravyase guNa bhinna hoMya aura guNoMse dravya bhinna hoya to baDA doSa lagatA hai aisA kathana karate haiM / jadi havadi davvamaNNaM guNado ya guNA ya davvado aNNe / davvANaMtiyamadhavA davvAbhAvaM pakuvvaMti // 44 // saMskRtachAyA. yadi bhavati dravyamanyadguNazca guNAzca dravyato'nye / dravyAnantyamathavA dravyAbhAvaM prakurvvanti // 44 // padArtha - [ ] aura sarvathA prakAra [ yadi ] jo [ dravyaM ] aneka guNAtmaka vastu hai so [guNataH ] aMzarUpaguNase [ anyat ] pradezabhedase judA [ bhavati ] hoya (ca) aura [ dravyataH ] aMzIsvarUpa dravyase [ guNA: ] aMzarUpa guNa [ anye ] pradezoMse bhinna hoMhi to [ dravyAnantyaM ] eka dravyake anantadravya hoya jAMya / athavA jo anantadravya nahiM hoMya to [te] ve guNa jude huye sante [ dravyAbhAvaM ] dravyake abhAvako [ prakurvanti ] karate haiM / bhAvArtha - AcAryaine bhI guNaguNI meM kathaMcitprakAra bheda dikhAyA hai| jo unameM sarvathA prakAra bheda hoMhi tau eka dravyake ananta bheda ho jAte haiM. so dikhAyA jAtA hai / guNa aMzarUpa hai guNI aMzI hai / aMzase aMzI judA nahiM ho saktA. aMzIke Azraya hI aMza rahate haiM aura jo yoM kahiye ki aMzase aMzI judA hotA hai to ve aMza AdhArake vinA kisa aMzIke Azrayase rahai ? usakeliye anya koI aMzI cAhiye ki jisake AdhAra aMza rahaiM / aura jo kaho ki anya aMzI hai usake AdhAra rahate haiM to usa aMzIse bhI aMza jude kahane hoMge / aura yadi kahoge ki usase bhI aMza jude haiM to phira anya aMzIkI kalpanA kI jAyagI. isaprakAra kalpanA karanese guNaguNIkI sthiti nahiM hoyagI. kyoMki guNa ananta haiM judA kahanese dravya bhI ananta hoMyage so eka doSa to yaha AvaigA.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 39 dUsarA doSa yaha hai ki-dravyakA abhAva ho jAyagA. kyoMki dravya vaha kahalAtA hai jo guNoMkA samUha ho, isaliye dravyase guNa judA hoya to dravyakA abhAva hotA hai. isakAraNa sarvathA prakAra guNaguNIkA bheda nahIM hai, kathaMcitprakArase bheda jaannaa| avibhattamaNaNNattaM vvaguNANaM vibhattamaNNattaM / NicchaMti NiccayahUM tasvivarIdaM hi vA tesiM // 45 // saMskRtachAyA. avibhaktamananyatvaM dravyaguNAnAM vibhaktamanyatvaM / necchanti nizcayajJAstadviparItaM hi vA teSAM / / 45 / / padArtha-[dravyaguNAnAM] dravya aura guNoMkA [ananyavaM ] eka bhAva hai so [avibhaktaM ] pradezabhedase rahita hai| dravyake nAza honese guNakA abhAva aura guNoMke nAza honese dravyakA abhAva aisA ekabhAva hai. arthAt jaise eka paramANukI apane eka pradezase pRthaktA nahIM hai aura jaise usahI paramANumeM sparza rasa gandha varNa guNoMkI pRthaktA nahIM hai taiseM hI samasta dravyoMmeM pradezabhedarahita guNaparyAyakA abheda bhAva jAnanA / aisI pradezabhedarahita dravyaguNoMkI ekatA AcAryajIne aMgIkArakI hai aura [nizcayajJAH] guNaguNImeM kathaMcit bhedase nizcayasvarUpake jAnanahAre haiM te [anyatvaM] 'dravyaguNoMmeM bhedabhAva [vibhaktaM] pradezabhedase rahita [na icchaMti ] nahiM cAhate haiM / bhAvArtha-dravya aura guNoMmeM saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanAdise yadyapi bheda hai tathApi aisA bheda nahIM hai ki jisase pradezoMkI pRthaktA hoya / ataeva yaha bAta siddha huI ki guNaguNImeM vasturUpa vicArase pradezoMkI ekatAse kucha bhI bhinnatA nahIM hai. saMjJAmAtrase bhinnatA hai / eka dravyameM bheda abheda isI prakAra jAnanA [vA] athavA [hi] nizcayase [teSAM] una dravyaguNoMke [tadviparItaM] usa pUrvokta prakAra bheda abhedase jo aura prakAra bheda abheda hai usako [na icchanti ] jo tattvamvarUpake vettA haiM te vastumeM nahiM mAnate / bhAvArtha-vastumeM kathaMcit guNaguNIkA jo bheda abheda hai, usakA vastuko sAdhanake vAstai mAnate haiM aura jo upacAramAtra padArthoM meM bheda abheda lokavyavahArase hai usako AcArya nahiM mAnate kyoMki lokavyavahArase kucha vastukA svarUpa sadhatA nahIM hai. so dikhAyA jAtA hai / jaise-lokavyavahArase vindhyAcala aura himAcalameM baDA bheda kahA jAtA hai kyoMki himAcala kahIM hai aura vindhyAcala kahIM hai. isako nAma bheda kahate haiM tathA mile huye dugdhajalako abheda kahate haiM paramArthase jala judA hai dugdha judA hai / lokavyavahArase eka mAnA jAtA hai kyoMki dugdha aura jalameM pradezoMkI hI pRthaktA hai / isaprakAra lokavyavahAra kathita guNaguNImeM bhedAbheda nahiM mAne jAya to pradezabhedarahita jo guNaguNImeM kathaMcitprakAra bheda abheda paramArtha dikhAnekeliye kRpAvanta AcAryone dikhAyA hai so bhale prakAra jAnanA cAhiye
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstrama(lAyom Age vyapadeza, saMsthAna, saMkhyA, viSaya, ina cAra bhedoMse sarvathA prakAra dravya aura guNabheda dikhAte haiM / 40 vavadesA saMThANA saMkhA visayA ya hoMti te bahugA / te simaNaNa aNNatte cAvi vijyaMte // 46 // saMskRtachAyA. vyapadezAH saMsthAnAni saMkhyA viSayAzca bhavanti te te teSAmananyatve anyatve cApi vidyante // vahukA: 1 46 // padArtha - [ teSAM ] unadravya aura guNoMke [te] jinase guNaguNI meM bheda hotA hai ve [ vyapadezAH ] kathana ke bheda aura [ saMsthAnAni ] AkArabheda [ saMkhyA ] gaNanA [ca] aura [ viSayAH ] jinameM rahai aise AdhAra bhAva ye cAra prakArake bheda [ bahukA: ] bahuta prakArake [bhavanti] hote haiM. aura [te] ve vyapadezAdika cAra prakArake bheda [ ananyatve ] kathaMcitprakAra abhedabhAvameM [ca] aura [ anyatve ] kathaMcitprakAra bheda bhAva meM [api ] bhI [ vidyante] pravartte haiM / bhAvArtha - ye cAra prakArake vyapadezAdika bhAva abheda meM bhI haiM aura bhedameM bhI haiN| inakI do prakArakI vivakSA hai. jaba eka dravyakI apekSA kathana kiyA jAya taba to ye cAra bhAva abhedakathanakI apekSA kahe jAte haiM aura jaba aneka dravyakI apekSA kathana kiyA jAya taba ye hI vyapadezAdika cAra bhAva bhedakathana kI apekSA kahe jAte haiM / AgeM ye hI donoM bheda dRSTAntase dikhAye jAte haiM / jaiseM kisahI puruSakI gAya kahanA, yaha bhedameM vyapadeza hai. taise hI vRkSakI zAkhA, dravyake guNa, yaha abheda meM vyapadeza jAnanA / aura yaha vyapadeza paTkArakakI apekSA bhI hai. so dikhAyA jAtA hai / jaiseM koI puruSa phalako aMkusIkara dhanavantapuruSa ke nimitta vRkSase bAr3ImeM tor3e hai. yaha bhedameM vyapadeza hai / aura mRttikA jaiseM apane ghaTabhAvako Apakara apane nimitta Apase ApameM karai hai, taiseM hI AtmA Apako apanedvArA apane nimitta AtmAse ApameM jAne hai. so yaha abhedameM vyapadeza jAnanA / aura jaiseM baDe purupakI gAya baDI hai, yaha bheda saMsthAna hai taise hI baDe vRkSakI baDI zAkhA, mUrttika dravyake mUttaka guNa yaha abheda saMsthAna jAnanA / aura jaiseM kisI puruSakI dazagauveM haiM. aise kahanA so bhedasaMkhyA hai. taiseM hI eka vRkSakI dazazAkhAyeM, eka dravyake anaMtaguNa, yaha abheda saMkhyA jAnI / aura jaise gokulameM gAya hai, aisA kahanA yaha bheda viSaya hai taiseM hI vRkSameM zAkhAdravya guNa yaha abheda viSaya hai / vyapadeza saMsthAna saMkhyA viSaya ye cAra prakArake bheda dravyaguNameM abhedarUpa dikhAye jAte haiM, anyadravyase bhedakara dikhAye jAte haiM / yadyapi dravyaguNa vyapadezAdika kahe jAte haiM tathApi vastuke vicArase nahIM haiM /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 41 AgeM bheda abheda kathanakA svarUpa pragaTakara dikhAyA jAtA hai___NANaM dhaNaM ca kuvvadi dhaNiNaM jaha NANiNaM ca duvidhehiM / bhaNNaMti taha pudhattaM eyattaM cAvi tacaNhU // 47 // saMskRtachAyA. jJAnaM dhanaM ca karoti dhaninaM yathA jJAninaM ca dvividhAbhyAM / bhaNaMti tathA pRthaktvamekatvaM cApi tattvajJAH // 47 / / padArtha- [yathA] jaiseM [dhanaM] dravya so [dhaninaM] puruSako dhanavAna [karoti ] karatA hai arthAt dhana judA hai puruSa judA hai parantu dhanake saMvandhase puruSa dhanI vA dhanavAn aisA nAma pAtA hai [ca ] aura [jJAnaM ] caitanyaguNa jo hai so [jJAninaM ] AtmAko 'jJAnI' aisA nAma kahalAtA hai. jJAna aura AtmAko pradezabhedarahita ekatA hai / parantu guNaguNIke kathanakI apekSA jJAna guNake dvArA AtmA 'jJAnI' aisA nAma dhAraNa karatA hai [ tathA taiseM hI [dvividhAbhyAM] ina do prakArake bhedAbheda kathanadvArA [ tattvajJAH] vastusvarUpake jAnanevAle puruSa haiM te [pRthaktvaM] pradezabhedakI pRthakatAse jo saMbaMdha hai usako pRthaktva kahate haiM. [ca] aura [api] nizcayase [ ekatvaM ] pradezoMkI ekatAse saMbaMdha hai usakA nAma ekatva hai aise do bhedoMko [bhaNanti ] kahate haiM / bhAvArtha-vyavahAra do prakArakA hai. eka pRthaktva aura eka ekatva. jahAMpara bhinna dravyoMmeM ekatAkA saMbaMdha dikhAyA jAya usakA nAma pRthaktva vyavahAra kahA jAtA hai. aura eka vastumeM bheda dikhAyA jAya usakA nAma ekatva vyavahAra kahA jAtA hai. so ye donoM prakArakA saMbandha dhana dhanI jJAna jJAnImeM vyapadezAdika cAra prakArase dikhAyA jAtA hai / dhana jo hai so apane nAma saMsthAna saMkhyA aura viSaya ina cAroM bhedoMse judA he-aura puruSa apane nAma saMsthAna saMkhyA vipayarUpa cAra bhedoMse judA hai| parantu dhanake sambandhase puruSa dhanI kahalAtA hai. isIko pRthaktva vyavahAra kahA jAtA hai| jJAna aura jJAnImeM ekatA hai parantu nAma saMkhyA saMsthAna viSayoMse jJAnakA bheda kiyA jAtA hai / vastumvarUpako bhalI bhA~ti jAnaneke kAraNa usa jJAnake sambandhase jJAnI nAma pAtA hai. isako ekatva vyavahAra kahate haiN| ye do prakArakA sambandha samasta dravyoMmeM cAra prakArase jaannaa| ___ AgeM jJAna aura jJAnImeM sarvathAprakAra jo bheda hI mAnA jAya to baDA dopa AtA hai, aisA kathana karate haiN| NANI NANaM ca sadA atyaMtaridA du aNNamaNNassa / dohaM acedAttaM pasajadi samma jiNAvamadaM // 48 // naa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. jJAnI jJAnaM ca sadArthAntaritetvanyo'nyasya / dvayoracetanatvaM prasajati samyag jinAvamataM / / 48 // padArtha-[jJAnI] AtmA [ca] aura [jJAnaM] caitanyaguNakA [ sadA ] sadAkAla [arthAntarite] sarvathA prakArabheda hoya [tu anyo'nyasya ] to parampara [yoH ] jJAnI aura jJAnake [acetanatvaM ] jar3abhAva [prasajati ] hotA hai [samyak ] yathArthamaM yaha [jinAvamataM] jinendra bhagavAnkA kathana hai / bhAvArtha-jaiseM agnidravyameM upNatA guNa hai. jo isa agni aura upNatAguNameM pRthaktA hotI to iMdhanako jalA nahiM saktI thI. jo prathamase hI upNaguNa judA hotA to kAhese jalAve ? aura jo agni judI hotI to upNaguNa kisake Azraya rahai ? nirAzraya hokara vaha bhI jalAnekI kriyAse rahita ho jAtA. kyoMki guNaguNI paraspara judA honepara kArya karaneko asamartha hote haiN| jo donoMkI ekatA hoya to jalAnekI kriyA samartha hoya. usIprakAra jJAnI aura jJAna paraspara judA honepara jAnanekI kriyAmeM asamarthatA hotI hai. jJAnavinA jJAnI kaise jAne ? aura jJAnIvinA jJAna nirAzraya hotA to yaha bhI jAnanarUpa kriyAmeM asamartha hotA. jJAnI aura jJAnake paraspara judA honepara donoM acetana hote haiM / aura jo koI yahAM yaha kahaiM ki pRthakrUpa dAMtase kATanepara puruSa hI kATanahArA kahalAtA hai. isIprakAra pRthakpa jJAnakedvArA AtmAko jAnanehArA mAno to isameM kyA dopa hai ? tAkA uttara-kATanekI kriyAmeM dAMta vAhya nimitta hai. upAdAna kATanekI zakti puruSameM hai jo puruSameM kATanekI zakti na hotI to dAMta kucha kAryakArI nahIM hote-isaliye puruSakA guNapradhAna hai, usa apane guNase purupake ekatA hai. isI kAraNa jJAnI aura jJAnake eka saMbaMdha hai. purupa aura dAMtakAsA saMbaMdha nahIM hai. guNaguNI ve hI kahAte haiM jinake pradezoMkI ekatA hoya. jJAna aura jJAnImeM saMyogasambandha nahIM hai, tanmayabhAva hai| AgeM jJAna aura jJAnImeM sarvathAprakAra bheda hai. parantu milApakara eka hai aisI ekatAko niSedha karate haiM Na hi so samavAyAdo atyaMtarido duNANado nnaannii| aNNANIti ca vayaNaM egattappasAdhagaM hodi // 49 // saMskRtachAyA. na hi saH samavAyAdarthAntaritastu jJAnato jJAnI / ajJAnIti ca vacanamekatvaprasAdhakaM bhavati // 49 // padArtha- [saH] vaha [hi ] nizcayaseM [jJAnI] caitanyasvarUpa AtmA [samavAyAt] apane milApase [jJAnataH] jJAnaguNase [arthAntaritastu] bhinnasvarUpa to [na] nahIM hai
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| kyoMki [ajJAnI] AtmA ajJAnaguNasaMyukta hai [iti vacanaM] yaha kathana [ekatvaprasAdhakaM ] guNaguNImeM ekatAkA sAdhanahArA [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha-jJAnI aura jJAnaguNakI pradezabhedarahita ekatA hai aura jo kahiye ki ekatA nahIM hai jJAnasaMbaMdhase jJAnI judA hai-to jaba jJAna guNakA saMbaMdha jJAnIke pUrva hI nahIM thA, taba jJAnI ajJAnI thA ki jJAnI ? jo kahoge ki jJAnI thA to jJAna guNake kathanakA kucha prayojana nahIM, svarUpase hI jJAnI thA aura jo kahoge ki pahile ajJAnI thA pIchese jJAnakA saMbaMdha honese jJAnI huvA hai to jaba ajJAnI thA to ajJAna guNake saMbaMdhase ajJAnI thA ki ajJAnaguNase ekameka thA? jo kahoge ki-ajJAnaguNake saMbaMdhase hI ajJAnI hI thA to vaha ajJAnI thA. ajJAnake saMbaMdhase kucha prayojana nahIM hai. svabhAvase hI ajJAnI thapai hai. isakAraNa yaha bAta siddha huI ki-jJAna guNakA jo pradezabhedarahita jJAnIse ekabhAva mAnA jAya to AtmAke ajJAnaguNase ekabhAva hotA santA ajJAnI pada thapatA hai-isakAraNa jJAna aura jJAnImeM anAdikI ananta ekatA hai / aisI ekatA hai jo jJAnake abhAvase jJAnIkA abhAva ho jAtA hai--aura jJAnIke abhAvase jJAnakA abhAva hotA hai / aura jo yoM nahiM mAnA jAya to AtmA ajJAnabhAvakI ekatAse avazyameva ajJAnI hotA hai aura jo aisA kahA jAtA hai ki ajJAnakA nAza karake AtmA jJAnI hotA hai so yaha kathana karma upAdhisaMbaMdhase vyavahAranayakI apekSA jAnanA / jaiseM sUrya meghapaTaladvArA AcchAdita huvA prabhArahita kahA jAtA hai parantu sUrya apane svabhAvase usa prabhAvate trikAla judA hotA nAhI. paTalakI upAdhise prabhAse hIna adhika kahA jAtA hai. taiseM hI yaha AtmA anAdi pudgalaupAdhisambandhase ajJAnI huvA pravarte hai. parantu vaha AtmA apane svAbhAvika akhaMDa kevalajJAna svabhAvase svarUpase kisI kAlameM bhI judA nahiM hotA / karmakI upAdhise jJAnakI hInatA adhikatA kahI jAtI hai. isakAraNa nizcaya karakeM jJAnIse jJAnaguNa judA nahIM hai / karmaupAdhike vazaseM ajJAnI kahA jAtA hai. karmake ghaTanese jJAnI hotA hai. yaha kathana vyavahAranayakI apekSA jAnanA / ___ AgaM guNaguNImeM ekabhAvake vinA aura kisIprakArakA saMbaMdha nahIM hai aisA kathana karate haiM. samavattI samavAo apudhabhUdoya ajudasiddho ya / tahmA dvaguNANaM ajudA siddhitti NihiTThA // 50 // saMskRtachAyA. samavartitvaM samavAyaH apRthagbhUtatvamayutasiddhatvaM ca / tasmAdrvyaguNAnAM ayutA siddhiriti nirdiSTA / / 50 / / padArtha-[samavartitvaM ] dravya aura guNoMke eka astitvakara anAdi ananta dhArA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vAhIrUpa jo pravRtti hai tisakA nAma jinamatameM [ samavAyaH ] samavAya hai / bhAvArthasaMbaMdha do prakArake haiM eka saMyogasaMbaMdha hai aura eka samavAyasaMbaMdha hai-- jaise jIvapulakA saMbaMdha hai so to saMyogasaMbandha hai / aura samavAyasambandha vahAM kahiye jahA~ ki aneka bhAvoMkA eka astitva hoya sakeM. jaiseM guNaguNImeM sambandha hai / guNoMke nAza honese guNIkA nAza aura guNIke nAza honese guNoMkA nAza hoya / isaprakAra aneka bhAvoM kA jahAM sambandha hoya usIkA nAma samavAyasambandha kahA jAtA hai / [ca apRthagbhUtaM ] aura vahI guNaguNIkA samavAyasambandha pradezabhedarahita jAnanA / yadyapi saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanAdikase guNaguNImeM bheda hai tathApi svarUpase bheda nahIM haiM / jaiseM suvarNake aura pItAdi guNake samavAyasambandha meM pradezabheda nahIM hai, isIprakAra guNaguNIkI ekatA hai / [ca] aura [ayutasiddhatvaM] vahI guNaguNIkA samavAyasambandha milakara nahiM huvA hai anAdi siddha ekahI hai [tasmAt ] tisakAraNase [ dravyaguNAnAM ] guNaguNI meM ve samavAya sambandha [ ayutA siddhi: ] anAdisiddhi [iti ] isaprakAra [nirdiSTA ] bhagavaMta devane dikhAyA hai. aisA guNaguNIviSai samavAyasambandha jAnanA / 44 Age dRSTAMtasahita guNaguNIkI ekatAkA kathana saMkSepase karate haiM. vaNNarasagaMdhaphAsA paramANuparUvidA bisesA hi / davvAdo ya aNaNNA aNNattapagAsagA hoti // 51 // daMsaNaNANANi tahA jIvaNivaddhANi NaNNabhUdANi / vavadesado pudhattaM kuvvaMti hi No sabhAvAdo // 52 // saMskRtachAyA. varNarasagandhasparzAH paramANuprarUpitA vizeSA hi / dravyatazca ananyAH anyatvaprakAzakA bhavanti // 51 // darzanajJAne tathA jIvanibaddhe ananyabhUte / vyapadezataH pRthaktvaM kurute hi no svabhAvAt // 52 // padArtha - [hi ] nizcayase [ paramANuprarUpitAH ] paramANuvoM me kahe je [varNarasagaM - sparzAH] varNarasagaMdhasparza aise cAra [ vizeSAH ] guNoMse [ dravyataH ananyAH ] pudgaladravyase pRthaka nahIM hai. - bhAvArtha - nizcaya nayakI apekSA varNa rasa gandha sparza ye cAra guNa samavAyasaMbaMdha se pudgaladravyase jude nahIM hai [ca] aura ye hI cAroM varNAdikaguNa [ anyatvaprakAzakAH bhavanti ] vyavahArakI apekSA pudgaladravyase pRthakatAko bhI pragaTa karatA hai / bhAvArtha-yadyapi ye varNAdika guNa nizcayakarake pudgalase eka haiM tathApi - vyavahAranayakI apekSA saMjJA bhedakara bheda bhI kahA jAtA hai. pradezabhedase bheda nahIM hai / [ tathA ] aura jaiseM pudgaladravyase varNAdika guNa abhinna hai. taiseM hI nizcaya nayase [ jIvanivaLe ] jIva
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 45 samavAyasambandhaliye [darzanajJAne ] darzana jJAna asAdhAraNa guNa bhI [ananyabhUte] jude nahIM hai [vyapadezataH] saMjJAdi bhedake kathanase AcArya AtmA aura jJAnadarzanameM [pRthaktvaM ] bhedabhAvako [kurute ] karate haiM. tathApi [hi] nizcayase [svabhAvAt ] nijasvarUpase [no] bheda saMbhavatA nahIM hai / bhagavantakA mata anekAnta hai. doya nayoMse sadhatA hai. isa kAraNa nizcaya vyavahArase bheda abheda guNaguNIkAsvarUpa paramAgamase vizeSarUpa jAnanA / yaha cAraprakAra darzanopayoga AThaprakAra jJAnopayoga zuddhaazuddha bheda kathanase sAmAnyasvarUpa pUrvokta prakArase jAnanA. yaha upayoga guNakA vyAkhyAna pUrNa huvA / ___ Age kartRtvakA adhikAra kahate haiM. jisameM se jIva nizcayanayase parabhAvanakA kartA nahIM hai, apane svabhAvake hI kartA hote haiM / ve hI jIva apane pariNAmoMko karate huye anAdi ananta haiM ki sAdisAnta haiM athavA sAdiananta hai ? aura aise apane bhAvoMko pariNamate haiM ki nahIM pariNamaiMge ? aisI AzaMkA honepara AcArya samAdhAna karate haiN| jIvA aNAiNihiNA saMtA tA ya jiivbhaavaado| sambhAvado aNaMtA paMcaggaguNappadhANA ya // 53 // saMskRtachAyA. jIvAH anAdinidhanAH sAntA anantAzca jIvabhAvAt / sadbhAvato'nantAH paJcAgraguNapradhAnA ca // 53 / / padArtha- [jIvAH] Atmadravya je haiM te [ anAdinidhanAH ] sahajazuddhacetana pAriNAmika bhAvoMse anAdi ananta haiM. svAbhAvika bhAvakI apekSA jIva tInoM kAloMmeM TaMkotkIrNa avinAzI hai [ca] aura ve hI jIva [sAntAH] sAdi sAnta bhI haiM aura [anantAH] sAdi ananta bhI haiM / audayika aura kSAyopazamika bhAvoMse sAdisAnta haiM kyoMki [jIvabhAvAt ] jIvake karmajanita bhAva honese audayika aura kSAyopazamikabhAva karmajanita haiM. karma vandhai bhI hai aura nirjarai bhI hai tAteM karma AdiaMtaliyehuye haiM. una karmajanita bhAvoMkI apekSA jIva sAdisAnta jAna lenA. aura ve hI jIva kSAyika bhAvoMkI apekSA sAdi ananta haiM kyoMki karmake-kSayase kSAyika bhAva utpanna hote haiM isa kAraNa sAdi haiM. AgeM anantakAlaparyaMta raheMge. isa kAraNa ananta haiM. aisA kSAyika bhAva sAdi ananta haiM. so kSAyikabhAva jaiseM zuddha siddhakA bhAva avinAzI nizcalarUpa hai, taisA anantakAlatAI rahegA [sadbhAvataH] sattAsvarUpase jIvadravya [anantAH] ananta hai. bhavya abhavyake bhedase jIvarAzi ananta hai. abhavya jIva ananta haiM. unase anantaguNA adhika bhavyarAzi hai| ___ jo koI yahAM prazna kare ki AtmA to anAdi ananta sAhajIka caitanyabhAvoMse saMyukta hai. usake sAdilAnta sAdiananta bhAva kaise ho sakte haiM ? isakA uttara
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sht| rAyacandrajainazAstramAlAyAm anAdi karmasambandhase * yaha AtmA azuddhabhAvase pariNamai hai, isa kAraNa sAdisAnta sAdianantabhAva hotA hai. jaiseM kIcase milA huvA jala azuddha hotA hai. usa kIcake milApa hone na honekara zuddhaazuddha jala kahA jAtA hai. taise hI isa AtmAke karma sambandha hone na honeke kAraNa sAdisAnta sAdiananta bhAva kahe jAte haiM [ca] aura [paJcAgra guNapradhAnAH] audayika, aupasamika, kSAyopazamika, kSAyika, aura pAriNAmika ina pAMca bhAvoMkI pradhAnatAliye pravarte hai / ___ AgeM jIvoMke pAMca bhAvoMse yadyapi sAdisAnta anAdi ananta bhAva haiM tathApi dravyArthika paryAyArthika nayase virodha nahIM hai aisA kathana karate haiM / evaM sado viNAso asado jIvasta hoi uppaado| idi jiNavarehiM bhaNidaM aNNoNNa viruSTamaviruddhaM // 54 // ___ saMskRtachAyA. evaM sato vinAzo'sato jIvasya bhavatyutpAdaH / iti jinavarairbhaNitamanyo'nyaviruddhamaviruddham / / 54 // padArtha-[evaM] isa pUrvokta prakArake bhAvoMse pariNaye jo jIva haiM unake jaba utpAdavyayakI apekSA kIje tava [sataH] vidyamAna jo manupyAdikaparyAya usakA to [vinAzaH] vinAza honA aura [asataH] avidyamAna [jIvasya ] jIvakA [utpAdaH] devAdikaparyAyakI utpatti [ bhavati] hotI hai [iti jinavaraiH] isa prakAra jinendra bhagavAnakedvArA [anyo'nyaviruddhaM ] yadyapi parasparaviruddha hai tathApi [aviruddhaM] virodharahita [bhaNitaM ] kahA gayA hai| bhAvArtha-bhagavAnake matameM do naya haiM. eka dravyArthika naya-dUsarA paryAyArthika naya hai / dravyArthika nayase vastukA na to utpAda hai. aura na nAza hai / aura paryAyArthika nayase nAza bhI hai aura utpAda bhI hai / jaise ki jala nitya anityasvarUpa hai. dravyakI apekSA to jala nitya hai-aura kalloloMkI apekSA upajanA vinazanA honeke kAraNa anitya hai. isI prakAra dravya nityaanityasvarUpa kathaMcitprakArase jAna lenA / AgeM jIvake utpAdavyayakA kAraNa karmaupAdhi dikhAte haiN| NeraiyatiriyamaNuA devA idi NAmasaMjudA pyddii| kuvvaMti sado NAsaM asado bhAvassa uppAdaM // 55 // saMskRtachAyA. nArakatiryaGAnupyA devA iti nAmasaMyutAH prakRtayaH / kurvanti sato nAzamasato bhAvasyotpAdaM / / 55 / /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / padArtha-[nArakatiryamanuSyAH devAH ] naraka tiryaJca manuSya deva [iti nAmasaMyutAH] ina nAmoMkara saMyukta [prakRtayaH] nAmakarmasambandhinI prakRtiyeM [sataH] vidyamAnapayAyake [nAzaM] vinAzako [kurvanti ] karatI haiM / aura [asataH] avidyamAna [bhAvasya] paryAyakI [utpAdaH] utpattiko [ kurvanti ] karatI haiM / ___ bhAvArtha-jaiseM samudra apane jalasamUhase utpAdavyayaavasthAko prApta nahiM hotA apane svarUpase sthira rahai parantu cAroM hI dizAvoMkI pavana Anese kalloloMkA utpAdavyaya . hotA rahatA hai. taiseM hI jIvadravya apane AtmIkasvabhAvoMse upajatA vinazatA nahIM hai| sadA TaMkotkIrNa hai. parantu usa hI jIvake anAdi karmopAdhike vazase cAragati nAmakarma udaya utpAdavyayadazAko karatA hai / Age jIvake pAMca bhAvoMkA varNana karate haiN| udyaNa uvasameNa ya khayeNa duhiM missidehiM pariNAme / juttA te jIvaguNA bahusu ya atthesu vicchiNNA // 56 // saMskRtachAyA. udayenopazamena ca kSayeNa ca dvAbhyAM mizritAbhyAM pariNAmena / yuktAste jIvaguNA bahupu cArtheSu vistIrNAH // 56 / / padArtha-[ye] jo bhAva [udayena ] karmake udayakara [ca] aura [upazamena ] koMke upazama honekara [ca] tathA [kSayeNa] karmoMke kSayakara [dvAbhyAM mizritAbhyAM] upazama aura kSaya ina donoM jAtike milehuye karmapariNAmoMkara [ca] aura [pariNAmena] AtmIka nijabhAvoMkara [yuktAH] saMyukta haiM [te] ve bhAva [jIvaguNAH] jIvake sAmAnyatAse pAMca bhAva jAnane / kaise haiM ve bhAva ? [vahupu arthepu] nAnAprakArake bhedoMmeM [vistIrNAH ] vistAraliye huye haiN| ___ bhAvArtha-siddhAntameM jIvake pAMca bhAva kahe haiM. audayika 1 aupazamika 2 kSAyika 3 kSAyopazamika 4 aura pAriNAmika 5 / jo zubhAzubha karmake udayase jIvake bhAva hoya unako audayikabhAva kahate haiM / aura karmoMke upazamase jIvake jo jo bhAva hote haiM unako aupazamikabhAva kahate haiM. jaiseM kIcake nIce baiThanese jala nirmala hotA hai usI prakAra karmoke upazama honese aupazamika bhAva hote haiM / aura jo bhAvakarmake udaya anudayakara hoMya te kSAyopazamika bhAva kahAte haiM / aura jo sarvathA prakAra karmoMke kSaya honese bhAva hote haiM unako kSAyika bhAva kahate haiM / jinakarake jIva astitvarUpa hai so pAriNAmika bhAva hote haiM / ye pAMca bhAva jIvake hote haiM / inameMse 4 bhAva kopadhike nimittase hote haiM. eka pAriNAmika bhAva kopAdhirahita svAbhAvika bhAva hai / karmopAdhike bhedase aura svarUpake bheda honese ye hI pAMca bhAva nAnAprakArake hote haiM /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 rAyacandrajainazAstramAlAyAm audayika aupazamika aura kSAyopazamika ye tIna bhAva karmajanita haiM kyoMki karmake udayase upazamase aura kSayopazamase hote haiM. isa kAraNa karmajanita kahe jAte haiM / yadyapi kSAyika bhAva zuddha haiM avinAzI haiM tathApi karmake nAza honese hote haiM, isa kAraNa inako bhI karmajanita kahate haiM / aura pAriNAmika bhAva karmajanita nahIM haiM. kyoMki ve zuddha pAriNAmika bhAva jIvake svabhAva hI haiM. isakAraNa karmajanita nahIM haiM / aura ina pAriNAmikoMke bheda bhavyatva abhavyatva do bhAva haiM, ve bhI karma janita nahIM hai / yadyapi karmakI apekSA bhavya abhavya svabhAva jAne jAte haiM. jisake karmakA nAza honA hai, so bhavya kahA jAtA hai. jisake karmakA nAza nahiM honA hai so abhavya kahA jAtA hai. tathApi karma se upaje nahiM kahe jA sakte / kyoMki koI bhavya abhavya karma nahIM hai. isa kAraNa karmajanita nahIM / bhavasthitike upari jaisA kucha kevala jJAna meM pratibhAsa rahA hai, jisa jIvakA jaisA svabhAva hai taisA hI hotA hai, isa kAraNa bhavya abhavya svabhAva bhavasthitike upari haiM. karmajati nahIM hai / ye tIna prakArake pAriNAmika bhAva svabhAvajanita haiM / 1 1 AgeM ina audayikAdi pAMca bhAvoMkA karttA jIvako dikhAte haiM / kammaM vedayamANo jIvo bhAvaM karedi jArisayaM / so teNa tassa kattA havadittiya sAsaNe paDhidaM // 57 // saMskRtachAyA. karma vedayamAno jIvo bhAvaM karoti yAdRzakaM / sa tena tasya karttA bhavatIti ca zAsane paThitaM // 57 // padArtha - [ karma vedayamAnaH ] udaya avasthAko prApta huye dravyakarmako anubhavakarttA [jIvaH ] AtmA [ yAdRzakaM bhAvaM ] jaisA apane pariNAmako [ karoti ] karatA hai [sa] vaha AtmA [tasya] tisa pariNAmakA [tena] usakAraNakara [kartA ] karanehArA [ bhavati ] hotA hai [ iti ] isaprakAra kathana [zAsane] jinendra bhagavAnke matameM [paThitaM ] tattvake jAnanevAle puruSoMne kahA hai / bhAvArtha - isa saMsArI jIvake anAdisambandha dravyakarmakA sambandha hai. usa dravyakarmakA vyavahAranayakara bhoktA hai. jaba jisa dravyakarmako bhogatA hai, taba usa hI dravyakarmakA nimitta pAkara jIvake jIvamayI cidvikArarUpa pariNAma hote haiM. so pariNAma jIvakI karatUta hai. isakAraNa karmakA kartA AtmA kahA jAtA hai. isase yaha bAta siddha huI ki jina bhAvoMse AtmA pariNamatA hai. una bhAvoMkA avazya karttA jAnanA. kartA karma kriyA ina tIna prakArase kartRtvakI siddhi hotI hai. jo pariNamai so to katI, jo pariNAma so karma, aura jo karatUta so kriyA kahI jAtI haiM /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / AgeM dravyakarmakA nimittapAkara audayikAdi bhAvoMkA kartA AtmA hai yaha kathana kiyA jAtA hai| kammeNa viNA udayaM jIvasta Na vijjhade uvasamaM vA / khaDyaM khaovasamiyaM tamA bhAvaM tu kalmakadaM // 58 // saMskRtachAyA. karmaNA vinodayo jIvasya na vidyata upazamo vA / kSAyikaH kSAyopazamikastasmAdbhAvastu karmakRtaH // 58 // padArtha-karmaNA vinA] dravyakarmake vinA [jIvasya ] AtmAke [udayaH] rAgAdi vibhAvoMkA udaya [vA] athavA [upazamaH] dravyakarmake vinA upazama bhAva bhI [na vidyate] nahIM hai jo dravyakarma hI nahiM hoya to upazamatA kisakI hoya ? aura aupazamikabhAva kahAMse hoya ? [vA kSAyikaH] athavA kSAyikabhAva bhI dravyakarmake vinA nahiM hoya. jo dravyakarma hI nahiM hoya to kSaya kisakA hoya ? tathA kSAyakabhAva bhI kahAMse hoya ? [vA] athavA [kSAyopazamikaH] dravyakarmake vinA kSAyopazamika bhAva bhI nahiM hote. kyoMki jo dravyakarma hI nahIM hai to kSAyopazamadazA kisakI hoya ? aura kSAyopazamika bhAva kahAMse hoya ? [tasmAt ] tisa kAraNase [ bhAvaH tu] ye cAra prakArake jIvake bhAva haiM so [karmakRtaH] karmane hI kiye haiN| - bhAvArtha-audayika, aupazamika kSAyika kSAyopazamika ye cAroM hI bhAva karmajanita jAnane. karmake nimittavinA hote nahIM hai / isa kAraNa AtmAke khAbhAvika bhAva jAnane / yadyapi ina cAroM hI bhAvoMkA bhAvakarmakI apekSA AtmA kartA hai. tathApi vyavahAra nayase dravyakarma inakA kartA hai. kyoMki udaya upazama kSayopazama aura kSaya ye cAroM hI avasthAyeM dravyakarmakI haiM. dravyakarma apanI zaktise ina cAroM avasthAvoMko pariNamatA hai. ina cAroM avasthAvoMkA nimitta pAkara AtmA pariNamatA hai. isa kAraNa vyavahAra nayase ina cAroM. bhAvoMkA kartA dravyakarma jAnanA nizcaya nayase AtmA kartA jAnanA / AgeM sarvathA prakArase jo jIvabhAvoMkA kartA dravyakarma kahA jAya to dUpaNa hai aisA kathana kiyA jAtA hai| bhAvo jadi kammakado attA kammarasa hodi kidha kttaa| Na kuNadi attA kiMci vi muttA apaNaM sagaM sAvaM // 59 // saMskRtachAyA. bhAvo yadi karmakRtaH AtmA karmaNo bhavati kathaM krtaa| na karotyAtmA kiMcidapi muktvAnyat svakaM bhAvaM // 59 // padArtha--[yadi] jo sarvathA prakAra [bhAvaH] bhAtrakarma [karmakRtaH] dravyakarmake
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 rAyacandrajainazAstramAlAyAm audayika aupazamika aura kSAyopazamika ye tIna bhAva karmajanita haiM kyoMki karmaka udayase upazamase aura kSayopazamase hote haiM. isa kAraNa karmajanita kahe jAte haiN| yadyapi kSAyika bhAva zuddha haiM avinAzI haiM tathApi karmake nAza honese hote haiM, isa kAraNa inako bhI karmajanita kahate haiM / aura pAriNAmika bhAva karmajanita nahIM haiM. kyoMki ve zuddha pAriNAmika bhAva jIvake svabhAva hI haiM. isakAraNa karmajanita nahIM haiN| aura ina pAriNAmikoMke bheda bhavyatva abhavyatva do bhAva haiM, ve bhI karma janita nahIM hai| yadyapi karmakI apekSA bhavya abhavya svabhAva jAne jAte haiM. jisake karmakA nAza honA hai, so bhavya kahA jAtA hai. jisake karmakA nAza nahiM honA hai so abhavya kahA jAtA hai. tathApi karmasa upaje nahiM kahe jA sakte / kyoMki koI bhavya abhavya karma nahIM hai. isa kAraNa karmajanita nahIM / bhavasthitike upari jaisA kucha kevala jJAnameM pratibhAsa rahA hai, jisa jIvakA jaisA svabhAva hai taisA hI hotA hai, isa kAraNa bhavya abhavya svabhAva bhavasthitike upari hai. karmajanita nahIM hai / ye tIna prakArake pAriNAmika bhAva svabhAvajanita haiM / AgeM ina audayikAdi pAMca bhAvoMkA kartA jIvako dikhAte haiM / kammaM vedyamANo jIvo bhAvaM karedi jArisayaM / so teNa tassa kattA havaditti ya sAsaNe paDhidaM // 57 // saMskRtachAyA. karma vedayamAno jIvo bhAvaM karoti yAdazakaM / sa tena tasya kartA bhavatIti ca zAsane paThitaM // 57 // padArtha-[karma vedayamAnaH ] udaya avasthAko prApta huye dravyakarmako anubhavakartA [jIvaH ] AtmA [yAdRzakaM bhAvaM ] jaisA apane pariNAmako [karoti] karatA hai [saH] vaha AtmA [tasya] tisa pariNAmakA [tena] usakAraNakara [kartA] karanehArA [bhavati] hotA hai [iti] isaprakAra kathana [zAsane] jinendrabhagavAnke matameM [paThitaM ] tattvake jAnanevAle puruSoMne kahA hai| __ bhAvArtha-isa saMsArI jIvake anAdisambandha dravyakarmakA sambandha hai. usa dravyakamakA vyavahAranayakara bhoktA hai. jaba jisa dravyakarmako bhogatA hai, taba usa hI dravyakarmakA nimitta pAkara jIvake jIvamayI cidvikArarUpa pariNAma hote haiM. so pariNAma jIvakI karatUta hai. isakAraNa karmakA kartA AtmA kahA jAtA hai. isase yaha vAta siddha huI ki jina bhAvoMse AtmA pariNamatA hai. una bhAvoMkA avazya kartA jAnanA. kartA karma kriyA ina tIna prakArase kartRtvakI siddhi hotI hai. jo pariNamai so to kI, jo pariNAma so karma, aura jo karatUta so kriyA kahI jAtI hai /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaamtikaaysmysaarH| Age dravyakarmakA nimittapAkara audayikAdi bhAvoMkA kartA AtmA hai yaha kathana kiyA jAtA hai| kammeNa viNA udayaM jIvasta Na vijjhade upasamaM vA / khaDyaM khaovasasiyaM tamA bhAvaM tu kAlakadaM // 58 // saMskRtalAyA. karmaNA vinodayo jIvasya na vidyata upazamo vA / / kSAyikaH kSAyopazamikastasmAjJAvastu karmakRtaH // 58 // padArtha- [karmaNA vinA] dravyakarmake vinA [jIvasya ] AtmAke [udayaH] rAgAdi vibhAvoMkA udaya [vA] athavA [upazamaH] dravyakarmake vinA upazama bhAva bhI [na vidyate] nahIM hai jo dravyakarma hI nahiM hoya to upazamatA kisakI hoya ? aura aupazamikabhAva kahAMse hoya ? [vA kSAyikaH] athavA kSAyikabhAva bhI dravyakarmake vinA nahiM hoya. jo dravyakarma hI nahiM hoya to kSaya kisakA hoya ? tathA kSAyakabhAva bhI kahAMse hoya ? [vA] athavA [kSAyopazamikaH] dravyakarmake vinA kSAyopazamika bhAva bhI nahiM hote. kyoMki jo dravyakarma hI nahIM hai to kSAyopazamadazA kisakI hoya ? aura kSAyopazamika bhAva kahAMse hoya ? [ tasmAt ] tisa kAraNase [ bhAvaH tu] ye cAra prakArake jIvake bhAva haiM so [karmakRtaH] karmane hI kiye haiM / - bhAvArtha-audayika, aupazamika kSAyika kSAyopazamika ye cAroM hI bhAva karmajanita jAnane. karmake nimittavinA hote nahIM hai / isa kAraNa AtmAke svAbhAvika bhAva jAnane / yadyapi ina cAroM hI bhAvoMkA bhAvakarmakI apekSA AtmA kartA hai. tathApi vyavahAra nayase * dravyakarma iMnakA kartA hai. kyoMki udaya upazama kSayopazama aura kSaya ye cAroM hI avasthAyeM dravyakarmakI haiM. dravyakarma apanI zaktise ina cAroM avasthAvoMko pariNamatA hai. ina cAroM avasthAvoMkA nimitta pAkara AtmA pariNamatA hai. isa kAraNa vyavahAra nayase ina cAroM. bhAvoMkA kartA dravyakarma jAnanA nizcaya nayase AtmA kartA jAnanA / ___ AgeM sarvathA prakArase jo jIvabhAvoMkA kartA dravyakarma kahA jAya to dUpaNa hai aisA kathana kiyA jAtA hai| bhAvo jadi kammakado attA kammarasa hodi kidha kttaa| Na kuNadi attA kiMci vi muttA apaNaM sagaM sAvaM // 59 // saMskRtachAyA. bhAvo yadi karmakRtaH AtmA karmaNo bhavati kathaM krtaa| na karotyAtmA kiMcidapi muktvAnyat svakaM bhAvaM // 59 // padArtha--[yadi] jo sarvathA prakAra [bhAvaH] bhAvakarma [karmakRtaH] dravyakarmake
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dvArA kiyA hoya to [ AtmA] jIva [ karmaNaH ] bhAvakarmakA [kathaM ] kaisa [kartA] karanehArA [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha-jo sarvathA dravyakarmako audayikAdi bhAvoMkA kartA kahA jAya to AtmA akartA hokara saMsArakA abhAva hoya aura jo kahA jAya ki AtmA dravyakarmakA kartA hai. isa kAraNa saMsArakA abhAva nahIM hai to dravyakarma pudgalakA pariNAma hai. usako AtmA kaiseM karaigA ? kyoMki [AtmA ] jIvadravya jo hai so [svakaM bhAvaM ] apane bhAvakarmako [ muktvA ] choDakara [ anyat ] anya [ kicit api ] kucha bhI paradravyasaMbaMdhI bhAvako [ na karoti ] nahiM karatA hai / bhAvArtha-siddhAntameM kAryakI utpattikeliye do kAraNa kahe haiM / eka 'upAdAna' aura eka 'nimitta' / dravyakI zaktikA nAma upAdAna hai. sahakArI kAraNakA nAma nimitta hai| jaiseM ghaTakAryakI utpattikeliye mRttikAkI zakti to upAdAna kAraNa hai aura kuMbhakAra daMDacakrAdi nimitta kAraNa haiM / isase nizcaya karakeM mRttikA (maTTI) ghaTakAryakI kartA hai. vyavahArase kuMbhakAra kartA hai. kyoMki nizcaya karakeM to kuMbhakAra apane cetanamayI ghaTAkAra pariNAmoMkA hI kartA hai. vyavahArase ghaTa kuMbhakArake pariNAmoMkA kartA hai. jahAM upAdAnakAraNa hai, tahAM nizcaya naya hai aura jahAM nimittakAraNa hai vahAM vyavahAra naya hai / aura jo yoM kahA jAya ki cetanAtmaka ghaTAkAra pariNAmoMkA kA sarvathA prakAra nizcaya nayakara ghaTa hI hai kuMbhakAra nahIM hai to acetana ghaTa cetanAtmaka ghaTAkAra pariNAmoMkA kI kaise hoya ? caitanyadravya acetana pariNAmoMkA kI hoya acetanadravya caitanyapariNAmoMkA kartA nahiM hotA / taiseM hI AtmA aura karmoM meM upAdAna nimittakA kathana jAnanA / isa kAraNa ziSyane jo yaha prazna kiyA thA ki jo sarvathA prakAra dravyakarma hI bhAvakarmoMkA kartA, mAnA jAya to AtmA akartA ho jAya. dravyakarmako karanekeliye phira nimitta kauna hogA? isa kAraNa AtmAke bhAvakarmoMkA nimitta pAkara dravyakarma hotA hai. dravyakarmase saMsAra hotA hai. AtmA dravyakarmakA kartA nahIM hai. kyoMki apane bhAvakarmake vinA aura pariNAmoMkA kartA AtmA kadApi nahiM hotaa| AgeM ziSyake isa praznakA uttara kahA jAtA hai| bhAvo kammaNimitto kammaM puNa bhAvakAraNaM havadi / Na du tesiM khalu kattA Na viNA bhUdA du kattAraM // 60 // saMskRtachAyA. bhAvaH karmanimittaH karma punarbhAvakAraNaM bhavati / na tu tepAM khalu karttA na vinA bhUtAstu kartAraM // 60 // ___ padArtha-[bhAvaH] audayikAdi bhAva [karmanimittaH] karmake nimittapAkara hote haiM [punaH] phira [karma ] jJAnAvaraNAdika dravyakarma jo hai so [bhAvakAragaM] audayi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| kAdi bhAvakokA nimitta [bhavati] hotA hai| [tu] aura [teSAM ] tina dravyakarma bhAvakarmokA [khalu] nizcaya karakaM [kartA na ] ApasameM dravya kartA nahIM hai. na pudgala bhAvakarmakA kartA hai aura na jIva dravyakarmakA kI hai [tu] aura ve dravyakarma bhAvakarma [kartAraM vinA] kartAke vinA [naiva] nizcaya karake nahIM [bhUtAH] huye haiM arthAt ve dravyabhAvakarma kartA vinA bhI nahIM huye / bhAvArtha-nizcaya nayase jIvadravya apane cidAtmaka bhAvakA~kA kartA hai-aura pudgaladravya bhI nizcayakarake apane dravyakarmakA kartA hai. vyavahAranayakI apekSA jIva dravyakarmake vibhAva bhAvake kartA haiM / aura dravyakarma jIvake vibhAvabhAvoMke kartA haiM. isa prakAra upAdAna nimitta kAraNake bhedase jIvakarmakA kartRtva nizcaya vyavahAra nayoMkara Agama pramANase jAna lenA / zipyane jo pUrva gAthAmeM prazna kiyA thA gurune isaprakAra usakA samAdhAna kiyA hai| ___ Age phira bhI dRDha kathanake nimitta AgamapramANa dikhAte haiM ki nizcayakarake jIvadravya apane bhAvakarmokA hI kartA hai pudgalakoMkA kartA nahIM hai / kuvvaM sagaM sahAvaM attA kattA samasta bhaavss| Na hi pobalakAmANaM idi jiNavayaNaM muNeyavvaM // 61 // saMskRtachAyA. kurvana svakaM svabhAvaM AtmA kartA svakasya bhAvasya / na hi pudgalakarmaNAmiti jinavacanaM jJAtavyam // 61 // padArtha- [svakaM ] AtmIka [svabhAvaM] pariNAmako [kurvan ] karatA huvA [AtmA] jIvadravya [svakasya ] apane [bhAvasya] pariNAmoMkA [kartA] karanahArA hotA hai / [pudgalakarmaNAM] pudgalamayI dravyakarmoMkA kartA [hi] nizcaya karake [na] nahIM hai [iti] isa prakAra [jinavacanaM ] jinendrabhagavAnkI vANI [ jJAtavyaM ] jAnanI / bhAvArtha-AtmA nizcayakarake apane bhAvoMkA kartA hai paradravyakA karttA nahIM hai| Age nizcayanayase upAdAnakAraNakI apekSA karma apane svarUpakA kartA hai. aisA kA karate haiN| kammaM pi sagaM kuvvadi leNa sahAveNa sammamappANaM / jIvo vi ya tArisao kammasahAveNa bhAveNa // 62 // saMskRtachAyA. karmApi svakaM karoti svena svabhAvena samyagAtmAnaM / jIvo'pi ca tAzakaH karmasvabhAvena bhAvena // 62 // padArtha-[karma] karmarUpa pariNaye pudgalaskandha [api] nizcayase [svena svabhAvena] apane svabhAvase [samyak ] yathArtha jaisekA taisA [khakaM] apane [AtmAnaM] svarUpako
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 52 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [karoti ] karatA hai [ca] phira [jIvaHapi ] jIva padArtha bhI [karmasvabhAvena ] karmarUpa [bhAvena ] bhAvoMse [tAdRzakaH ] jaiseM dravyakarma Apa apane svarUpakedvArA apanA hI kartA hai taiseM hI Apa apane svarUpadvArA Apako karatA hai| __ bhAvArtha-jIva aura pudgalameM abheda paTkAraka haiM so vizeSatAkara dikhAye jAte haiM. karmayogya pudgalaskaMdhako karatA hai isa kAraNa pudgaladravya kartA hai / jJAnAvaraNAdi pariNAma karmako karate haiM isakAraNa pudgaladravya karmakAraka bhI hai / karmabhAva pariNamanako samartha aisI apanI svazaktise pariNamatA hai isa kAraNa vahI pudgaladravya karaNakAraka bhI hai / aura apanA svarUpa Apako hI detA hai isaliye sampradAna hai / Apase Apako karatA hai isa prakAra Apa hI apAdAna kAraka hai| apane hI AdhAra apane pariNAmako karatA hai isa kAraNa ApahI adhikaraNa kAraka hai / isaprakAra pudgaladravya Apa paTkArakarUpa pariNamatA hai anya dravyake kartRtvako nizcayakarake nahIM cAhatA hai / isaprakAra jIvadravya bhI apane audayikAdi bhAvoMse paTkArakarUpa hokara pariNamatA hai aura anyadravyake kartRtvako nahiM cAhatA hai. isakAraNa yaha vAta siddha huI ki na to jIva karmakA kartA hai aura na karma jIvakA kartA hai| / ___ Age karma aura jIvoMkA anya koI kartA hai aura inako anya jIvadravya phala detA hai. aisA jo dUpaNa hai usakeliye ziSya prazna karatA hai / kAmma kamma kuvvadi jadi so appA karedi appANaM / ravidha tassa phalaM bhujadi appA kammaM ca dedi phalaM // 63 // saMskRtachAyA. karma karma karoti yadi sa AtmA karotyAtmAnaM / kathaM tasya phalaM bhuGkte AtmA karma ca dadAti phalaM // 63 // dArtha-[yadi] jo [karma] jJAnAvaraNAdi ATha prakArakA karmasamUha jo hai so ma] apane pariNAmako [karoti ] karatA hai aura jo [saH] vaha saMsArI [AtmA] / jIvadravya [AtmAnaM] apane svarUpako [karoti] karatA hai [ tadA] taba [ tasya ] usa karmakA [phalaM] udaya avasthAko prApta huvA jo phala tisako [AtmA] jIvadravya [kathaM] kisa prakAra [bhute] bhogatA hai ? [ca] aura [karma] jJAnAvaraNAdi ATha prakArakA karma [phalaM] apane vipAkako [kathaM ] kaise [dadAti ] detA hai / bhAvArtha--jo karma apane karma svarUpakA kartA hai aura AtmA apane svarUpakA kartA hai to AtmA jaDasvarUpa karmako kaiseM bhogavaigA ? aura karma caitanyasvarUpa AtmAko phala kaise degA? nizcayanayakI apekSA kisIprakAra na to koI karma bhogatA hai aura na koI bhuktAva hai, aisA zipyane prazna kiyA tisakA guru samAdhAna karate haiM ki-Apa hI jaba
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| AtmA rAgI dveSI hokara anAdi avidyAse pariNamatA hai, taba paradravyasaMvandhI sukha duHkha mAna letA hai aura karma phala detA hai aisA kahate haiN| ___ AgeM zipyane jo yaha prazna kiyA hai usakA vizeSa kathana kiyA jAtA hai so pahile yaha kahate haiM ki karmayogya pudgala samasta lokameM bharapUra hokara tiSThe huye haiM / ogADhagADhaNicido poggalakAyehiM savvado logo / suhamehiM vaad|hiN ya gaMtANatehiM vivihehiM // 64 // saMskRtachAyA. avagADhagADhanicitaH pudgalakAyaiH sarvato lokaH / sUkSmairvAdaraizvAnantAnantairvividhaiH / / 64 // padArtha-lokaH] samasta trailokya [sarvataH] saba jagaha~ [pudgalakAyaiH] pudgalaskandhoMke dvArA [avagADhagADhanicitaH] atizaya bharapUra gADhA bharAhuvA hai / jaise kajjalakI kajjaladAnI aMjanase bharI hotI hai usI prakAra sarvatra pudgaloMse loka bharapUra tiSThatA hai. kaise haiM pudgala ? [sUkSmaiH ] atizaya sUkSama haiM [ca] tathA [vAdaraiH] atizaya vAdara haiM / phira kaise haiM pudgala ? [anantAnantaiH] aparimANasaMkhyA liyehuye haiN| phira kaise haiM pudgala ? [hi vividhaiH] nizcaya karake karma paramANu skaMdha Adi aneka prakArake haiM / ___ Age kahate haiM ki anyase karmakI utpatti nahIM hai java rAgAdi bhAvoMse AtmA pariNamatA hai taba pudgalakA vandha hotA hai / attA kuNadi sahAvaM tatthagadA poggalA sabhAvehiM / gacchaMti kammabhAvaM aNNoNNAgAhamavagADhA / / 65 // saMskRtachAyA. AtmA karoti svabhAvaM tatragatAH pudgalAH svabhAvaiH / gacchanti karmabhAvamanyonyAvagAhAvagADhAH / / 65 / / padArtha-[AtmA] jIva [svabhAvaM] azuddha rAgAdi vibhAva pariNAmoMko [karoti] karatA hai [tatragatAH pudalA:] jahAM jIvadravya tiSThatA hai tahAM vargaNArUpa pudgala tiSThate haiM te [ svabhAvaH] apane pariNAmoMke dvArA [karmabhAvaM] jJAnAvaraNAdi aSTakarmarUpa bhAvako [gacchanti ] prApta hote haiM / kaise haiM ve pudgala ? [anyonyAvagAhAvagADhAH] paraspara eka kSetra avagAhanA karake atizaya gADhe bhara rahe haiN| bhAvArtha--yaha AtmA saMsAra avasthAmeM anAdi kAlase lekara paradravyake sambandhase azuddha cetanAtmaka bhAvoMse pariNamatA hai. vahI AtmA jaba moharAgadveSarUpa apane vibhAva bhAvoMse pariNatA hai, taba ina bhAvoMkA nimitta pAkara pudgala apanI hI upAdAna zaktise aSTaprakAra karmabhAvoMse pariNamatA hai-tatpazcAt jIvake pradezoMmeM paraspara eka kSetrAvagAha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 rAyacandrajainazAstramAlAyAm nArUpa baMdhate haiM. isase yaha bAta siddha huI ki pUrvavandhehuye dravyakarmokA nimitta pAkara jIva apanI azuddha caitanyazaktikedvArA rAgAdi bhAvoMkA kartA hotA hai taba pudgaladravya rAgAdi bhAvoMkA nimitta pAkara apanI zaktise aSTaprakAra karmIkA kartA hotA hai / paradravyase nimitta naimittika bhAva haiM upAdAna apane Apase haiN| ___ Age karmokI vicitratAke upAdAnakAraNase anyadravya kartA nahIM hai pudgalahI hai aisA kathana karate haiN| jaha puggalavANaM bahuppayArehiM khaMdhaNivyatti / akadA parehiM diTThA taha kammANaM viyANAhi // 66 // saMskRtachAyA. yathA pudgaladravyANAM bahuprakAraiH skandhanivRttiH / akRtA parairdRSTA tathA karmaNAM vijAnIhi / / 66 // padArtha-- [yathA] jaiseM [pudgaladravyANAM] pudgaladravyoMke [bahuprakAraiH] nAnAprakArake bhedoMse [skandhanivRttiH] skandhoMkI paraNati [dRSTA] dekhI jAtI hai. kaisI hai skandhoMkI paraNati ? [paraiH] anyadravyoMke dvArA [akRtA] nahiM kiyIhuI apanI zaktise utpannaI hai [ tathA] taiseM hI [karmaNAM] karmoMkI vicitratA [vijAnIhi] jaano| bhAvArtha-jaiseM candramA vA sUryakI prabhAkA nimitta pAkara sandhyAke samaya AkAzameM aneka varNa, bAdala, indradhanuSa, maMDalAdika nAnA prakArake pudgalaskandha anyakara vinA kiye hI apanI zaktise aneka prakAra hokara pariNamate haiM, taiseM hI jIvadravyake azuddha cetanAtmaka bhAvoMkA nimitta pAkara pudgalavargaNAyeM apanI hI zaktise jJAnAvarNAdi ATha prakAra karmadazArUpa hokara pariNamatIM haiN| ___ Age nizcayanayakI apekSA yadyapi jIva aura pudgala apane bhAvoMke kI haiM. tathApi vyavahArase karmadvArA diyehuye sukhadukhake phalako jIva bhogatA hai yaha kathana bhI virodhI nahIM hai aisA kahate haiN| jIvA puggalakAyA apaNoNNAgADhagahaNapaDibaDAH / kAle vijujamANA suhadukkhaM diti bhuMjaMti // 67 // ___ saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH anyonyAvagADhagrahaNaprativaddhAH / kAle viyujyamAnAH sukhaduHkhaM dadati bhuzcanti / / 67 / / padArtha-[jIvAH] jIvadravya haiM te [pudgalakAyAH] pudgalavargaNAke puJja [anyosnyAvagADhagrahaNaprativaddhAH] paraspara anAdi kAlase lekara atyanta saghana milApase vandha avasthAko prApta huye haiN| ve hI jIva pudgala [kAle] udayakAla avasthAmeM [viyu
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 55 jyamAnAH] apanA rasadekara khirate haiM taba [sukhaduHkhaM] sAtA asAtA [dadati] dete haiM aura [ bhuJjanti ] bhogate haiN| ___ bhAvArtha-jIva jo haiM ve pUrvavandhase moharAgadveSarUpa bhAvoMse snigdharUkSa haiM aura pudgala apane svabhAvase hI snigdharUkSapariNAmoMdvArA pravartatA hai| AgamapramANameM guNa aMzakara jaisI kucha bandhaavasthA kahI gaI hai, usa hI prakAra anAdikAlase lekara ApasameM baMdha rahe haiM / aura jaba phalakAla AtA hai taba pudgala karmavargaNAyeM jIvake jo vaMdharahIM haiM ve sukhaduHkharUpa hotI haiM. nizcayakara AtmAke pariNAmoMko nimitta mAtra sahAya hai. vyavahArakara zubhaazubha jo vAhyapadArtha haiM unako bhI karma nimitta kAraNa haiM, sukhaduHkhaphalako dete haiM / aura jIva jo haiM ve apane nizcayakara to sukhaduHkharUpa pariNAmoMke bhoktA haiM aura vyavahArakara dravyakarmake udayase prApta huye jo zubhaazubha padArtha tinako bhogate haiM / jIvameM bhoganekA guNa hai. karmameM yaha guNa nahIM hai kyoMki karma jar3a hai. jar3ameM anubhavanazakti nahIM hai / Age kartRtva bhoktRtvakA vyAkhyAna saMkSepa mAtra kahA jAtA hai. tamA kammaM kattA bhAveNa hi saMjudodha jiivss| bhottA du havadi jIvo cedgabhAveNa kammaphalaM // 68 // saMskRtachAyA. tasmAtkarma kartA bhAvena hi saMyutamatha jIvasya / bhoktA tu bhavati jIvazcetakabhAvena karmaphalaM / / 68 // padArtha-[tasmAt ] tisa kAraNase [hi ] nizcayakarakeM [karma] dravyakarma jo hai so [kartA] apane pariNAmoMkA kartA hai kaisA hai dravyakarma ? [jIvasya ] AtmadravyakA [bhAvena] azuddha cetanAtmapariNAmoMkara [ saMyutaM] saMyukta hai / bhAvArtha-dravyakarma apane jJAnAvaraNAdika pariNAmoMkA upAdAnarUpa kI hai. aura AtmAke azuddha cetanAtmaka pariNAmoMko nimitta mAtra hai| isa kAraNa vyavahArakara jIva bhAvoMkA bhI kartA kahA jAtA hai [atha] phira isI prakAra jIvadravya apane azuddha cetanAtmaka bhAvoMkA upAdAnarUpa kartA hai. jJAnAvaraNAdika dravyakarmako azuddha cetanAtmaka bhAva nimittabhUta haiM / isa kAraNa vyavahArase jIva dravyakarmakA bhI kartA hai [tu] aura [jIvaH] Atmadravya jo hai so [cetakabhAvena] apane azuddha cetanAtmaka rAgAdi bhAvoMse [karmaphalaM] sAtA asAtArUpa karmaphalakA [bhoktA] bhoganevAlA [ bhavati ] hotA hai| bhAvArtha-jaiseM jIva aura karma nizcaya vyavahAranayoMkedvArA donoM paraspara eka dUsarekA kartA haiM taiseM hI donoM bhoktA nahIM haiM / bhoktA kevala mAtra eka jIvadravya hI hai kyoMki Apa caitanyakharUpa hai isakAraNa pudgaladravya acetana svabhAvase nizcaya vyava mA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hAra donoM nayoMmeMse eka bhI nayase bhoktA nahIM hai / isa kAraNa jIvadravya nizcaya nayakI apekSA apane azuddha cetanAtmaka sukhaduHkharUpa pariNAmoMkA bhoktA hai / vyavahArakara iSTAniSTa padArthokA bhoktA kahA jAtA hai / Age karmasaMyukta jIvakI mukhyatAse prabhutva guNakA vyAkhyAna karate haiM / evaM kattA bhottA hojjhaM appA sagehiM kammahiM / .. hiMDati pAramapAraM saMsAraM mohasaMchapaNo // 69 // saMskRtachAyA. evaM kartA bhoktA bhavannAtmA svakaiH karmabhiH / hiNDate pAramapAraM saMsAraM mohasaMchannaH // 69 // padArtha- [svakaiH] anAdi vidyAse utpanna kiyehuye apane [karmabhiH ] jJAnAvara. NAdika karmoMke udayase [AtmA] jIvadravya [evaM ] isa prakAra [kartA] karanahArA [bhoktA] bhoganehArA [ bhavan ] hotA huvA [pAraM] bhavyakI apekSA sAnta [apAraM] abhavyakI apekSA ananta aisA jo [saMsAraM] paMcaparAvartanarUpa saMsArako dharakara aneka svarUpase caturgatimeM [hiMDate] bhramaNa karatA hai. kaisA hai yaha saMsArI jIva ? [mohasaMchannaH] mithyAdarzana mithyAjJAna mithyAcAritrarUpa azuddha pariNatidvArA AcchAdita hai| bhAvArtha--yaha jIva apanI hI bhUlase saMsArameM aneka vibhAva paryAya dharadharakara nacai hai arthAt asat vastumeM 'sat'rUpa mAnatA hai. jaiseM madamatta agamya padArthoMmeM pravate hai taisI ceSTA karatA huvA apanA zuddhasvabhAva visAratA hai / __ Age karmasaMyogarahita jIvakI mukhyatAse prabhutvaguNakA vyAkhyAna karate haiM / uvasaMtakhINamoho maggaMjiNabhAsideNa smuvgdo| NANANumaggacArI vajadi NivvANapuraM dhiiro|| 70 // saMskRtachAyA. upazAntakSINamoho mArga jinabhApitena samupagataH / jJAnAnumArgacArI brajati nirvANapuraM dhIraH // 70 // padArtha-[upazAntakSINamohaH ] apanI phalavipAka dazArahita upazama bhAvako athavA mUlasattAse vinAzabhAvako prApta huvA hai asatvastumeM pratItirUpa mohakarma jisakA aisA [dhIraH] apane svarUpameM nizcala samyagdRSTi jIva hai so [nirvANapuraM] mokSanagarameM [brajati ] gamana karatA hai bhAvArtha-jo samyagdRSTI jIva hai so guNasthAnaparipATIke kramase mohakA upazama tathA kSaya karake mukta huvA saMtA ananta AtmIka sukhakA bhoktA hotA hai / kaisA hai vaha samyagdRSTI jIva ? [jinabhApitena mArga samupagataH] sarvajJapraNIta AgamakedvArA samyagdarzana jJAnacAritrarUpa mokSamArgako prApta huvA hai / phira kaisA hai ? [jJAnAnumArgacArI] svasaMvedanapratyakSa jJAnamArgameM pravarttatA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcArita kAyasamayasAraH / L judA hotA hai taba zabdase rahita hai / yadyapi apane snigdharUkSa guNoMkA kAraNa pAkara aneka paramANurUpaskandhaparaNatiko dharakara eka hotA hai tathApi apane ekarUpa se svabhAvako nahiM choDatA sadA eka hI dravya rahatA hai / Age samasta puloMke bheda saMkSepatAse dikhAye jAte haiM / uvabhoja maMdiehiM ya iMdiya kAyA maNo ya kasmANi / jaM havadi suttamaNNaM taM savvaM puggalaM jANe // 82 // saMskRtachAyA. upabhogyamindriyaizcendriyaH kAyA manazca karmANi / yadbhavati mUrttamanyat tatsarvaM pudgalaM jAnIyAt // 82 // padArtha - [ yat ] jo [ indriyaiH ] pAMcoM indriyoMse [ upabhogyaM ] sparza rasa gandha varNa zabdarUpa pAMca prakArake viSaya bhogane meM Ate haiM [ca] aura [ indriyaH ] sparza jIbha nAsikA karNa netra ye pAMca prakArakI dravyaindriya [ kAyaH ] audArika, vaikriyaka, AhAraka, taijasa aura kArmANa ye pAMca prakArake zarIra [ca] aura [ manaH] paulIka dravyamana tathA [karmANi] dravyakarma nokarma aura [ yat ] jo kucha [ anyat ] aura koI [ mUrtta ] mUrtIka padArtha [ bhavati ] hai [ tatsarvaM . ] ve samasta [ pudgalaM ] pudgaladravya [ jAnIyAt ] jAno / bhAvArtha- pAMca prakAra indriyoMke viSaya, pAMca prakArakI indriyeM, dravyamana, dravyakarma, nokarma, inake sivAya aura jo aneka paryAyoMkI utpatti ke kAraNa nAnAprakArakI anaMtAnaMta pudgalavargaNAyeM haiM. anantI asaMkhyeyANu vargaNA haiM aura anaMtI vA asaMkhyAtI saMkheyANu vargaNA haiM, do aNuke skandhatAI aura paramANu avibhAgI ityAdi jo bheda haiM ve samasta hI pudgaladravyamayI jAnane. yaha pudgaladravyAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvA | AgeM dharma adharma dravyAstikAyakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai jisameMse prathama hI dharma dravyakA svarUpa kahA jAtA hai / dhammatthikAyamarasaM avaNNagaMdhaM asaddamakAsaM / logogADhaM puDhaM pihulamasaMkhAdipadesaM // 83 // saMskRtachAyA. dhArmAstikAyo'raso'varNagandho'zabdo'sparzaH / lokAvagADhaH spaSTaH pRthulo saMkhyAtapradezaH // 83 // - padArtha - [ dharmAstikAyaH ] dharma dravya jo hai so kAya sahita pravarte hai / kaisA hai vaha dharma dravya ? [arasaH] pAMca prakArake rasarahita [ avarNagandhaH ] pAMca prakArake varNa aura do prakArake gandharahita [ azabda: ] zabdaparyAyase rahita [asparzaH ] ATha prakArake sparza guNarahita hai / phira kaisA hai ? [ lokAvagADhaH ] samasta lokako vyApta hokara tiSThatA
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hai [spRSTaH] apane prardazoMke sparzase akhaMDita hai [pRthulaH ] svabhAvahIse saba jagaha~ vistRta hai| aura [asaMkhyAtapradezaH] yadyapi nizcaya nayase eka akhaMDita dravya hai tathApi vyavahArase asaMkhyAtapradezI hai| bhAvArtha-dharmadravya sparza rasa gandha varNa guNoMse rahita hai isakAraNa amUrtIka hai kyoMki sparza rasa gandha varNavatI vastu siddhAMtameM mUrtIka hI hai / ye cAra guNa jisameM nahiM hoya usIkA nAma amUrtIka hai / isa dharmadravyameM zabda bhI nahIM hai kyoMki zabda bhI mUrtIka hote haiM isakAraNa zabda paryAyase rahita hai / lokapramANa asaMkhyAtapradezI hai / yadyapi akhaMDadravya hai paraMtu bheda dikhAnekeliye paramANuvoMdvArA asaMkhyAta pradezI ginA jAtA hai / AgeM phira bhI dharmadravyakA svarUpa kucha vizeSatAkara dikhAyA jAtA hai| agurugalaghugehiM sayA tehiM aNaMtehiM pariNadaM NicaM // gadikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM sayamakajaM // 84 // saMskRtachAyA. agurulaghukaiH sadA taiH anantaiH pariNataH nityaH / gatikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaH svayamakAryaH // 84 // padArtha-[sadA] sadAkAla [taiH] una dravyoMke astitva karanehAre [agurulaghukaiH] aguru laghu nAmaka [anantaiH] ananta guNoMse [pariNataH] samaya samayameM pariNamatA hai / phira kaisA hai ? [nityaH] TaMkotkIrNa avinAzI vastu hai / phira kaisA hai ? [gatikriyAyuktAnAM] gamana avasthAkara sahita jo jIva pudgala haiM tinako [kAraNabhUtaM] nimittakAraNa hai / phira kaisA hai ? [svayamakAryaH] kisIse utpanna nahiM huvA hai / bhAvArtha-dharmadravya sadA avinAzI TaMkotkIrNa vastu hai / yadyapi apane agurulaghu guNase paTguNI hAnivRddhirUpa pariNamatA hai, pariNAmase utpAdavyayasaMyukta hai tathApi apane dhauvya svarUpase calAyamAna nahiM hotA kyoMki dravya vahI hai jo upajai vinazai thira rahai / isakAraNa yaha dharmadravya apane hI svabhAvako pariNaye jo pudgala tinako udAsIna avasthAse nimittamAtra gatiko kAraNabhUta hai| aura yaha apanI avasthAse anAdi anaMta hai, isa kAraNa kAryarUpa nahI haiM / kArya use kahate haiM jo kisIse upajyA hoya / gatiko nimittapAya sahAyI hai, isaliye yaha dharmadravya kAraNarUpa hai kintu kArya nahIM hai / Age dharmadravya gatiko nimittamAtra sahAya kisa dRSTAntakara hai so dikhAyA jAtA hai / udyaM jaha macchANaM gamaNANuggahayaraM havadi loe|| taha jIvapuggalANaM dhammaM vvaM viyANehi // 85 // udakaM yathA matsyAnAM gamanAnugrahakaraM bhavati / / tathA jIvapudgalAnAM dharma dravyaM vijAnIhi // 85 // saMskRtachAyA.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / padArtha-[loke ] isa lokameM [yathA] jaiseM [udakaM ] jala [matsyAnAM] macchiyoMko [gamanAnugrahakaraM] gamanake upakArako nimittamAtrasahAya [bhavati ] hotA hai [tathA] taiseM hI [jIvapudgalAnAM] jIva aura pudgaloMke gamanako sahAya [dharmadravyaM ] dharma nAmA dravya [vijAnIhi ] jAnanA / bhAvArtha-jaiseM jala macchiyoMke gamana karate samaya na to Apa unake sAtha calatA hai aura na macchiyoMko calA hai kintu unake gamanako nimittamAtra sahAyaka hai, aisA hI koI eka khabhAva hai / macchiyAM jo jalake vinA calanemeM asamartha haiM isa kAraNa jala nimittamAtra hai / isI prakAra hI jIva aura pudgala dharmadravyake vinA gamana karaneko asamartha haiM jIva pudgalake calate dharmadravya Apa nahiM calatA aura na unako preraNA karake calAtA hai. Apa to udAsIna hai parantu koI eka aisA hI anAdinidhanasvabhAva hai ki jIva pudgala gamana kare to unako nimittamAtra sahAyaka hotA hai / Age adharmadravyakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| jaha havadi dhammavvaM taha taM jANeha vamadhamakkhaM / Thidi kiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavIva // 86 // saMskRtachAyA. yathA bhavati dharmadravyaM tathA tajjAnIhi dravyamadharmAkhyaM / sthitikriyAyuktAnAM kAraNabhUtaM tu pRthivIva / / 86 / / padArtha-yathA] jaiseM [tat ] jisakA svarUpa pahile kaha Aye vaha [dharmadravyaM ] dharmadravya [bhavati ] hotA hai [tathA] taiseM hI [adharmAkhyaM] adharma nAmaka [dravyaM] dravya [sthitikriyA yuktAnAM] sthira honekI kriyAyukta jIva pudgaloMko [pRthivI iva] pRthivIkI samAna sahakArI [kAraNabhUtaM ] kAraNa [jAnIhi ] jAna / / bhAvArtha-jaise bhUmi apane svabhAvahIse apanI avasthAliye pahile hI tiSThai hai sthira haiM aura ghoTakAdi padArthoMko jorAvarI nahiM ThaharAtI. ghoTakAdi jo svayaM hI ThaharanA cAhai to pRthivI sahaja apanI udAsIna avasthAse nimittamAtra sthitiko sahAyaka hai| isIprakAra adharmadravya jo hai so apanI sAhajika avasthAse apane asaMkhyAta pradeza liye lokAkAza pramANatAse avinAzI anAdi kAlase tiSThai hai, usakA svabhAva bhI jIva pudgalakI sthiratAko nimittamAtra kAraNa hai, parantu anya dravyako jabaradastIse nahiM ThaharAtA / ApahIse jo jIvapudgala sthira avasthArUpa pariNamai to Apa apanI svAbhAvika udAsIna avasthAse nimittamAtra sahAya hotA hai / jaisaiM dharmadravya nimittamAtra gatiko sahAyaka hai usI prakAra adharmadravya sthiratAko sahakArI kAraNa jAnanA / yaha saMkSepa mAtra dharma adharma dravyakA svarUpa khaa|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age jo koI kahai ki dharma adharma dravya hai hI nahIM to usakA samAdhAna karanekeliye AcArya kahate haiM. jAdo alogalogo jesiM sambhAvado ya gmnntthidii| / do vi ya mayA vibhattA avibhattA loyamettA ya // 87 // . saMskRtachAyA. jAtamalokalokaM yayoH sadbhAvatazca gamanasthitiH / dvAvapi ca matau vibhaktAvavibhaktau lokamAtrau ca / / 87 // padArtha- [yayoH] jina dharmAdharma dravyake [ sadbhAvataH] astitva honese [alokalokaM ] loka aura aloka [jAtaM] huvA hai [ca] aura jinase [gamanasthitI] gati sthiti hotI hai ve [dvau api] donoM hI [vibhaktau matau] apane apane svarUpase jude jude kahe gaye haiM kiMtu [avibhaktau] ekakSetra avagAhase jude 2 nahIM hai / [ca] aura [lokamAtrau] asaMkhyAtapradezI lokamAtra hai| bhAvArtha-yahAM ju prazna kiyA thA ki-dharma adharma dravya hai hI nahIM-AkAza hI gati sthitiko sahAyaka hai tisakA samAdhAna isa prakAra huvA ki-dharma adharma dravya avazya hai / jo ye donoM nahiM hote to loka alokakA bheda nahiM hotA / loka usako kahate haiM jahAM ki jIvAdika samasta padArtha hoM. jahAM eka AkAza hI hai so aloka hai, isa kAraNa jIva pudgalakI gatisthiti lokAkAzameM hai alokAkAzameM nahIM hai / jo ina dharma adharmake gatisthiti nimittakA guNa nahiM hotA to. loka alokakA bheda dUra ho jAtA jIva aura pudgala ye donoM hI dravya gati sthiti avasthAko dharate haiM inakI gati sthitiko bahiraMga kAraNa dharma adharma dravya loka hI hai / jo ye dharma adharma dravya lokameM nahiM hote to loka aloka aisA bheda hI nahiM hotA saba jagaha~ hI loka hotA isa kAraNa dharma adharma dravya avazyoM hai / jahAMtaka jIvapudgalagati sthitiko karate haiM tahAM tAI loka hai usase pare aloka jAnanA-isI nyAya kara loka alokakA bheda dharma adharma dravyase jAnanA / ye dharma adharma dravya donoM hI apane 2 pradezoMkoM liyehuye jude jude haiM. eka lokAkAza kSetrakI apekSA jude jude nahIM haiM kyoMki lokAkAzake jina pradezoMmeM dharmadravya hai una hI pradezoMmeM adharmadravya bhI hai donoM hI hilanacalanarUpa kriyAserahita sarvalokavyApI haiM / samasta lokavyApI jIva pudgaloMko gatisthitiko sahakArI kAraNa haiM isakAraNa donoM hI 'dravya lokamAtra asaMkhyAtapradezI haiM / Age dharma adharma dravya preraka hokara gati sthitiko kAraNa nahIM hai atyanta udAsIna haiM aisA kathana karaneko gAthA kahate haiM. ___Na ya gacchadi dhammatthI gamaNaM Na karedi aNNaviyassa // havadi gatI sa ppasaro jIvANaM puggalANaM ca // 88 // /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 shriipnycaastikaaysmysaarH| saMskRtachAyA. na ca gacchati dharmAstiko gamanaM na karotyanyadravyasya / . bhavati gateH saH prasaro jIvAnAM pudgalAnAM ca / / 88 / / padArtha-[dharmAstikaH ] dharmAstikAya [na] nahIM [gacchati ] calatA hilatA hai / [ca] aura [anyadravyasya ] anya jIva pudgalakA preraka hoyakara [gamanaM ] halana calana kriyAko [na] nahIM [karoti ] karatA hai [saH] vaha dharmadravya [jIvAnAM] jIvoMkI aura [pudgalAnAM] pudgaloMkI [ gateH] halana calana kriyAkA [prasaraH ] pravartaka [ bhavati] hotA hai / [ca] phira isaprakArahI adharmadravya bhI sthitiko nimittamAtra kAraNa jAnanA / bhAvArtha-jaiseM pavana apane caMcalasvabhAvase dhvajAvoMkI halana calana kriyAkA kartA dekhanemeM AtA hai taiseM dharmadravya nahIM hai / dharma dravya jo hai so Apa halanacalanarUpa kriyAse rahita hai kisI kAlameM bhI Apa gati paraNatiko (gamanakriyAko) nahiM dhAratA / isakAraNa jIvapudgalakI gatiparaNatikA sahAyaka kisa prakAra hotA hai usakA dRSTAnta dete haiM. jaise ki niHkampa sarovarameM 'jala' macchiyoMkI gatiko sahakArI kAraNa hai-jala svayaM preraka hokara macchiyoMko nahiM calAtA, macchiyeM apane hI gati pariNAmake upAdAna kAraNase calatI haiM parantu jalake vinA nahiM cala saktI, jala unako nimittamAtra kAraNa hai / usI prakAra jIvapudgaloMkI gati apane upAdAna kAraNase hai dharmadravya Apa calatA nahI kintu anya jIvapudgaloMkI gatikeliye nimittamAtra hotA hai / isIprakAra adharmadravya bhI nimittamAtra hai jaiseM ghor3A prathama hI gati kriyAko karake phira sthira hotA hai asavArakI sthitikA kartA dekhiye hai, usI prakAra adharmadravya prathama Apa calakara jIvapudgalakI sthirakriyAkA Apa karttA nahIM hai kiMtu Apa niHkriya hai isakAraNa gatipUrvasthiti paraNAma avasthAko prApta nahiM hotA hai / yadi paradravyakI kriyAse isakI gati pUrvakriyA nahiM hotI to kisaprakAra sthiti kriyAkA sahakArI kAraNa hotA hai ? jaiseM ghor3ekI sthiti kriyAkA nimitta kAraNa bhRmi (pRthivI) hotI hai| bhUmi calatI nahIM parantu gatikriyAke karanehAre ghor3ekI sthitikriyAko sahakAriNI hai, usIprakAra adharmadravya jIvapudgalakI sthitiko udAsIna avasthAse sthitikriyAkA sahAyI hai| AgeM dharma adharma dravyako upAdAnakAraNa gatisthitikA mukhyatArUpa nahIM hai udAsIna mAtra bhAvase nimittakAraNamAtra kahA jAtA hai / vijadi jesiM gamaNaM ThANaM puNatesimeva saMbhavadi / te sagaparaNAmehiM du gamaNaM ThANaM ca kuvvaMti // 89 // saMskRtachAyA. vidyate yepAM gamanaM punastepAmeva sambhavati / te svakapariNAmaistu gamanaM sthAnaM ca kurvanti / / 89 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 70 rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha-dharmadravya akelA Apa hI kisI kAlameM bhI gatikAraNa avasthAko nahiM dharatA hai aura adharmadravya bhI akelA kisI kAlameM bhI sthiti kAraNa avasthAko nahiM dharatA kiMtu gati sthitiparaNatike kAraNa haiM / aura jo ye donoM dharma adharma dravya upAdAnarUpa mukhyakAraNa gaMtisthitike hote to [yepAM] jina jIvapudgaloMkA [gamanaM] calanA [sthAnaM] sthira honA [vidyate] pravarte hai [punaH] phira [tepAM] una hI dravyoMkA [eva ] nizcaya karakeM calanA thira honA [sambhavati] hotA hai / jo dharma adharma dravya mukhya kAraNa hoya kara jabaradastIse jIvapudgaloMko calAte aura sthira karate to sadAkAla jo calate ve sadA calate hI rahate aura sthira hote ve sadA sthira hI rahate, isakAraNa dharma adharma dravya mukhya kAraNa nahIM haiN| [te] ve jIvapudgala [svakapariNAmaiH tu] apane gatisthitipariNAmake upAdAnakAraNarUpase to [ gamanaM ] calane [ca] aura [sthAnaM ] sthira honeko [kurvanti karate haiM / isakAraNa yaha bAta siddha huI ki dharma adharma dravya mukhya kAraNa nahIM haiM. vyavahAra nayakI apekSA udAsIna avasthAse nimittakAraNa hai / nizcaya karake jIva pudgaloMkI gati sthitiko upAdAnakAraNa apane hI pariNAma haiN| yaha dharmaadharmAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvA. Age AkAzadravyAstikAyakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai. savvesiM jIvANaM sesANaM taya puggalANaM ca // jaM dedi vivaramakhilaM taM loe havadi AyAsaM // 9 // saMskRtachAyA. sarveSAM jIvAnAM zepANAM tathaiva pudgalAnAM ca / yaddadAti vivaramakhilaM talloke bhavatyAkAzaM // 90 // padArtha-[sarveSAM] samasta [jIvAnAM] jIvoMko [tathaiva ] taiseM hI [zepANAM] dharma adharma kAla ina tIna dravyoMko [ca] aura [pudgalAnAM] pudgaloMko [yat ] jo / [akhilaM] samasta [vivaraM] jagaha~ko [dadAti] detA hai [tat] vaha dravya [loke] isa lokameM [AkAzaM] AkAzadravya [bhavati] hotA hai| bhAvArtha-isa lokameM pAMca dravyoMko jo avakAza detA hai usako AkAza kahate haiM / AgeM lokase jo bAhara jo alokAkAza hai usakA svarUpa kahate haiM / jIvA puggalakAyA dhammAdhammA ya logadoNaNNA / tatto aNaNNamaNNaM AyAsaM aMtavadirittaM // 91 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH dharmAdharmoM ca lokato'nanye / tato'nanyadanyadAkAzamantavyatiriktaM // 91 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| padArtha-jIvAH ] ananta jIva [pudgalakAyAH] ananta pudgalapiMDa [ca] aura [dharmAdharmoM ] dharma dravya aura adharma dravya [lokataH ananye ] lokase bAhara nAhIM / ye pAMca dravya lokAkAzameM hai. [tataH] tisa lokAkAzase [anyat ] jo aura hai [ananyata] aura nahIM bhI hai aisA [AkAzaM] AkAzadravya hai so [antavyatiriktaM ] ananta hai| bhAvArtha-AkAza loka alokake bhedase do prakArakA hai / lokAkAza use kahate hai jo jIvAdi pAMca dravyoMkara sahita hai| aura alokAkAza vaha hai jahAMpara Apa eka AkAza hI hai / vaha alokAkAza eka dravyakI apekSA lokase judA nahIM hai aura vaha alokAkAza pAMcadravyase rahita hai jaba yaha apekSA lIjAya taba judA hai / alokAkAza anantapradezI hai lokAkAza asaMkhyAta pradezI hai / ___ yahAM koI prazna karai ki lokAkAzakA kSetra kiMcinmAtra hai / usameM ananta jIvAdi padArtha kaiseM samA rahe haiM? uttara-eka gharameM jisaprakAra aneka dIpakoMkA prakAza samAya rahA hai aura jisaprakAra eka choTese guTakemeM bahutasI suvarNakI rAzi rahatI hai usIprakAra asaMkhyAta pradezI AkAzameM sAhajIka avagAhanA khabhAvase ananta jIvAdi padArtha samA rahe haiM / vastuvoMke svabhAva vacanagamya nahIM hai sarvajJa deva hI jAnate haiM isakAraNa jo anubhavI haiM ve saMdeha upajAte nahIM vastukharUpameM sadA nizcala hokara AtmIka ananta sukha vedate haiM / ___ Age koI prazna karai ki dharma adharmadravya gatisthitike kAraNa kyoM kahate ho AkAzako hI gatisthitikA kAraNa kyoM na kaha dete ? usako dUSaNa dikhAte haiM / AgAsaM avagAsaM gamaNahidikAraNehiM dedi jadi / udaMgadippadhANA siddhA ciTThati kidha tattha // 92 // - saMskRtachAyA. AkAzamavakAzaM gamanasthitikAraNAbhyAM dadAti yadi / UrddhagatipradhAnAH siddhAH tiSThanti kathaM tatra / / 92 // padArtha- [yadi] jo [AkAzaM ] AkAza nAmaka dravya [gamanasthitikAraNAbhyAM] calana aura sthiratAke kAraNa dharma adharma dravyoMke guNoMse [avakAzaM ] jagaha [dadAti] detA hai [tadA] to [UrddhagatipradhAnAH ] Urddha gativAle prasiddha jo [siddhAH] mukta jIva haiM te [tatra ] siddha kSetrapara [kathaM ] kaise [tiSThanti ] rahate haiM ? bhAvArtha-jo gamanasthitikA kAraNa AkAzako hI mAnaliyA jAya to dharma adharmake abhAva honese siddha, parameSThIkA alokameM bhI gamana hotA, isakAraNa dharma adharma dravya avazya hai / unase hI lokakI maryAdA hai / lokase Age gamanasthiti nahIM hai|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm * Arge lokAgrameM siddhoMkI thiratA dikhAte haiM / jamA uvarihANaM siddhANaM jiNavarehiM paNNattaM / tamA gamaNahANaM AyAse jANa Nasthitti // 13 // saMskRtachAyA. yasmAdaparisthAnaM siddhAnAM jinavaraiH prajJaptaM / tasmAdgamanasthAnamAkAze jAnIhi nAstIti / / 93 // padArtha-[jinavaraiH] vItarAga sarvajJa devoMne [ yasmAt ] jisa kAraNase [siddhAnAM] siddhoMkA [sthAnaM ] nivAsasthAna [upari] lokake upari [prajJaptaM ) kahA hai [tasmAt] tisa kAraNase [AkAze] AkAza dravyameM [gamanasthAnaM] gatisthiti nimitta guNa [nAsti ] nahIM hai [iti ] yaha [jAnIhi] he ziSya tU jAna / ___ bhAvArtha---jo siddhaparameSThIkA gamana alokAkAzameM hotA to AkAzakA guNa gatisthiti nimitta hotA, so hai nahIM. gatisthitinimitta guNa dharma adharma dravyameM hI hai kyoMki dharma adharma dravya lokAkAzameM hai Age nahIM haiM yahI saMkSepa artha jAnanA / Age AkAza gatisthitiko nimitta kyoM nahIM hai so dikhAte haiN| jadi havadi gamaNa hedU AgAsaM ThANakAraNaM tesiN| pasajadi alogahANI logassa ya aMtaparibuTThI // 14 // saMskRtachAyA. - yadi bhavati gamanaheturAkAzaM sthAnakAraNaM teSAM / prasajatyalokahAnirlokasya cAntaparivRddhiH // 94 // . padArtha-[yadi] jo [AkAzaM ] AkAza dravya [teSAM] una jIvapudgaloMko [gamana hetuH] gamana karanekeliye sahakArI kAraNa tathA [sthAnakAraNaM] sthitiko sahakArI kAraNa [bhavati ] hoya ['tadA' ] to [alokahAniH] alokAkAzakA nAza [prasajati] utpanna hoya [ca] aura [lokasya ] lokake [antaparivaddhiH] antakI (pUrNatAkI) vRddhi ho jaaygii| bhAvArtha-AkAza gatisthitikA kAraNa nahIM hai kyoMki-jo AkAza kAraNa ho jAya to loka alokakI maryAdA (hadda) nahiM hotI arthAt sarvatra hI jIva pudgalakI gatisthiti ho jAtI / isakAraNa loka alokakI maryAdAkA kAraNa dharma adharma dravya hI hai. AkAza dravyameM gatisthiti guNakA abhAva hai. jo aisA na hoya to alokAkAzakA abhAva hotA aura lokAkAza asaMkhyAta pradezapramANavAle dharma adharma dravyoMse adhika ho jAtA arthAt samasta alokAkAzameM jIvapudgala phaila jAte, ataeva gatisthiti guNa AkAzakA nahIM hai kintu dharma adharma dravyakA hai / jahAMtaka ye donoM dravya apane asaMkhyAta pradezoMse sthita haiM tahAM tAI lokAkAza hai aura vahIM taka gamanasthiti hai|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / Age AkAzake gatisthitikA kAraNa guNa nahIM so saMkSepase batAte haiM / tamA dhammAdhammA gamaNahidi kAraNANi NAgAsaM / idi jiNavarehiM bhaNidaM logasahAvaM suNatANaM // 15 // saMskRtachAyA. tasmAddhAdhauM gamanasthitikAraNe nAkAzaM / iti jinavaraiH bhaNitaM lokasvabhAvaM zRNvantAm // 95 / / padArtha-[tasmAt tisakAraNaseM [dhamAdhamrmoM ] dharma adharma dravya [gamanasthitikAraNe] gamana aura sthitiko nimitta kAraNa haiM [AkAzaM ] AkAza gamanasthitiko kAraNa [na] nahIM hai [iti] isaprakAra [jinavaraiH] jinezvara vItarAga sarvajJane [lokakhabhAvaM] lokake svabhAvako [zRNvatAM] sunanevAle jo jIva haiM tinako [bhaNitaM kahA hai| Age dharma adharma AkAza ye tInoM hI dravya eka kSetrAvagAhakara eka hai parantu nijasvarUpase tInoM pRthak pRthak haiM aisA kahate haiM / dhammAdhammAgAsA apudhabhUdA smaannprimaannaa| pudhaguvalaDivisesA karaMti egattamattattaM // 96 // saMskRtachAyA. dharmAdharmAkAzAnyapRthagbhUtAni samAnaparimANAni / . pRthagupalabdhivizeSANi kurvantyekatvamanyatvaM // 96 // padArtha-[dharmAdharmAkAzAni] dharma adharma aura lokAkAza ye tIna dravya vyavahAra nayakI apekSA [apRthagbhUtAni ] eka kSetrAvagAhI haiM arthAt jahAM AkAza hai tahAM hI dharma adharma ye donoM dravya haiM / kaise haiM ye tIno dravya ? [samAnaparimANAni] barAbara haiM asaMkhyAta pradeza jinake aise haiM / phira kaise haiM? [pRthagupalabdhavizeSANi] nizcayanayakI apekSA bhinnabhinna pAye jAte haiM bheda jinake aise haiM arthAt nija svabhAvase TaMkotkIrNa apanI judI judI sattA liyehuye haiM ata eva ye tInoM hI dravya [ekatvaM] vyavahAranayakI apekSA ekakSetrAvagAhI haiM isa kAraNa ekabhAvako aura [anyatvaM] nizcayanayakI apekSA ye tIno apanI judI 2 sattAke dvArA bhedabhAvako [kurvanti] karate haiM / isaprakAra ina tInoM dravyoMke vyavahAra nizcaya nayase aneka vilAza jAnane / ___ yaha AkAzadravyAstikAyakA vyAkhyAna pUrNa huvA. Age dravyoMke mUrttatva amUrtatva cetanatva acetanatva isaprakAra cAra bhAva dikhAte haiM. AgAsakAlajIvA dhammAdhammA ya muttiprihiinnaa| muttaM puggaladvvaM jIvo khalu cedo tesu // 97 //
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. AkAzakAlajIvA dharmAdhammau ca mUrtiparihInAH / mUrta pudgaladravyaM jIvaH khalu cetanastepu // 97 // padArtha-[AkAzakAlajIvAH] AkAzadravya kAladravya aura jIvadravya [ca] aura [dharmAdhammau ] dharmadravya aura adharmadravya [ mUrtiparihInAH] sparza rasa gandha varNa ina cAraguNarahita amUrtIka haiM / [pudgaladravyaM ] pudgaladravya eka [mUrta] mUrtIka hai arthAt sparzarasagaMdhavarNavAn hai / [tepu] tinameMse [jIvaH] jIvadravya [khalu] nizcaya karake [cetanaH] jJAnadarzanarUpa cetana hai / aura anya pAMca dravya dharma adharma AkAza kAla aura pudgala ye acetana haiM. AgeM ina hI SadravyoMkI sakriya niSkriya avasthA dikhAte haiN| jIvA puggalakAyA saha sakkiriyA havaMti Na ya sesA / puragalakaraNA jIvA khaMdhA khalu kAlakaraNA du||98 // saMskRtachAyA. jIvAH pudgalakAyAH saha sakriyA bhavanti na ca zepAH / pudgalakaraNA jIvAH skandhAH khalu kAlakaraNAstu // 98 // padArtha-[jIvAH] jIvadravya [pugalakAyAH] pudgaladravya [ saha sakriyAH] nimittabhUta paradravyakI sahAyatAse kriyAvaMta [bhavanti] hote haiM / [ca] aura [zeSAH] zeSake jo cAra dravya haiM ve kriyAvanta [na] nahIM haiM / so Age kriyAkA kAraNa vizeSatAkara dikhAte haiM ki-[jIvAH] jIvadravya haiM te [pudgalakaraNAH] pudgalakA nimitta pAkara kriyAvanta hote haiN| [tu] aura [skandhAH ] pudgalaskandha haiM te [khala] nizcaya karake [kAlakaraNAH] kAladravyake nimittase kriyAvaMta hokara nAnA prakArakI avasthAko dharate haiN| bhAvArtha-eka pradezase pradezAMtarameM jo gamana karanA usakA nAma kriyA hai so padravyoM se jIva aura pudgala ye donoM dravya pradezase pradezAntarameM gamana karate haiM aura kamparUpa avasthAko dharate haiM isakAraNa kriyAvaMta kahe jAte haiM aura zeSake cAra dravya niSkriya nipkampa haiM. jIva dravyakI kriyAko nimitta bahiraMgameM karma nokarmarUpa pudgala haiM inakI hI saMgatise jIva aneka vikArarUpa hokara pariNamatA hai / aura jaba kAla pAyakara pudgalamayI karma nokarmakA abhAva hotA hai taba sAhajika niSkriya nipkaMpa svAbhAvika avasthArUpa siddha paryAyako dharatA hai. isakAraNa pudgalakA nimitta pAkara jIva kriyAvAn jAnanA / aura kAlakA vahiraMga kAraNa pAkara pudgala aneka skandharUpa vikArako dhAraNa karatA hai / isakAraNa kAla pudgalakI kriyAko sahakArI kAraNa jAnanA / parantu itanA vizepa hai ki jIvadravyakI taraha pudgala niSkriya kabhI bhI nahIM hotA / jIva zuddhahuye uparAnta kriyAvAn kisI kAlameM bhI nahIM hoyagA. pudgalakA yaha niyama nahIM hai / sadA kriyAvAn parasahAyase rahatA hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 37 AgeM mUrtaamUrtakA lakSaNa kahate haiN| je khala indiyagejjhA viSayA jIvahiM huti le muttaa| sesaM havadi amuttaM cittaM ubhayaM samAdidyadi // 99 // saMskRtachAyA. ye khalu indriyagrAhyA vipayA jIvaibhavanti te mUrttAH / zepaM bhavatyamUrta cittamubhayaM samAdadati // 99 // padArtha-ye] jo [jIvaiH] jIvoMkarake [ khalu] nizcayase [indriyagrAhyAH] indriyoMdvArA grahaNa karane yogya [vipayAH] pudgalajanita padArtha haiM [te] ve [ mUrttAH] mUrtIka [bhavanti] hote haiM [ zeSa ] pudgalajanita padArthoMse jo bhinna hai so [amUrta ] amUrtIka [ bhavati] hotA hai arthAt-isa lokameM jo sparza rasa gaMdha varNavanta padArtha sparzana jIbha nAzikA netra ina cAroM indriyoM se grahaNa kiye jAya aura jo karNedriyadvArA zabdAkAra pariNata padArtha grahe jAMya aura jo kisI kAlameM sthUla skaMdhabhAvapariNaye haiM pudgala aura kisahI kAla sUkSma bhAvapariNaye haiM pudgalaskaMdha aura kisa hI kAla paramANurUpa paraNaye je pudgala, ve saba hI mUrtIka kahAte haiM / koIeka sUkSmabhAva pariNatirUpa pudgalaskandha athavA paramANu yadyapi indriyoMke dvArA grahaNa karanemeM nahiM Ate tathApi ina pudgaloMmeM aisI zakti hai ki yadi ye sthUlatAko dherai to indriyagrahaNa karane yogya hote haiM ataeva kaisI bhI sUkSmatAko dhAraNa karo savako indriyagrAhya hI kahe jAte haiM / aura jIva dharma adharma AkAza kAla ye pAMca padArtha haiM te sparza rasa gandha varNa guNase rahita haiM kyoMki indriyoMdvArA grahaNa karane meM nahiM Ate isIkAraNa inako amUrtIka kahate haiN| [cittaM] manaindriya [ubhayaM] mUrtIka amUrtIka donoM prakArake padArthoMko [samAdadati] grahaNa karatA hai / arthAt mana apane vicArase nizcita padArthako jAnatA hai / mana jaba padArthoMko grahaNa karatA hai taba padArthoM meM nahIM jAtA kintu Apa hI saMkalparUpa hoya vastuko jAnatA hai / matizrutajJAnakA mana hI sAdhana hai isakAraNa mana apane vicAroMse mUrta amUrta donoM prakArake padArthoMkA jJAtA hai / yaha cUlikArUpa saMkSipta vyAkhyAna pUrNa huvA. ___ AgeM kAladravyakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai so pahile hI vyavahAra aura nizcayakAlakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| kAlo pariNAmabhavo pariNAmo dvvkaalsNbhuudo|| doNhaM esa sahAvo kAlo khaNabhaMguro Niyado // 10 // saMskRtachAyA. kAla: pariNAmabhavaH pariNAmo dravyakAlasaMbhUtaH / dvayorepa svabhAvaH kAlaH kSaNabhaGguro niyataH / / 100 / /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 rAyacandrajainazAstramAlAyAm __padArtha-[kAlaH ] vyavahArakAla jo hai so [pariNAmabhavaH] jIva pudgaloMke pariNAmase utpanna hai [pariNAmaH ] jIva pudgalakA pariNAma jo hai so [dravyakAlasaMbhUtaH] nizcayakAlANurUpa dravyakAlase utpanna hai| [dvayoH] nizcaya aura vyavahAra kAlakA [epaH] yaha [svabhAvaH] svabhAva hai / [kAlaH] vyavahArakAla [kSaNabhaGguraH] samaya samaya vinAzIka hai aura [niyataH] nizcayakAla jo hai so avinAzI hai|| bhAvArtha-jo kramase atisUkSma huvA pravatrte hai vaha to vyavahArakAla hai aura usa vyavahArakAlakA jo AdhAra hai so nizcayakAla kahAtA hai / yadyapi vyavahArakAla hai so nizcayakAlakA paryAya hai tathApi jIvapudgalake pariNAmoMse vaha jAnA jAtA hai| isakAraNa jIva pudgaloMke navajIrNatArUpa pariNAmoMse utpanna huvA kahA jAtA hai| aura jIva pudgaloMkA jo pariNamana hai so bAhyameM dravyakAlake hotesaMte samayaparyAyameM utpanna hai isakAraNa yaha bAta siddha huI ki samayAdirUpa jo vyavahArakAla hai so to jIvapudgaloMke pariNAmoMse pragaTa kiyA jAtA hai aura nizcayakAla jo hai so samayAdi vyavahArakAlake avinAbhAvase astitvako dharai hai kyoMki paryAyase paryAyIkA astitva jJAta hotA hai / inameMse vyavahArakAla kSaNavinazvara hai kyoMki paryAyasvarUpase sUkSmaparyAya utane mAtra hI hai jitane ki samayAvalikAdi haiN| aura nizcayakAla jo hai so nitya hai kyoMki apane guNaparyAyasvarUpa dravyase sadA avinAzI hai| Age kAladravyakA svarUpa nityAnityakA bheda karake dikhAyA jAtA hai| . kAlo tti ya vavadeso sambhAvaparUvago havadi Nicco / uppaNNappaDaMsI avaro dIhaMtarahAI // 101 // saMskRtachAyA. kAla iti ca vyapadezaH sadbhAvaprarUpako bhavati nityaH / utpannapradhvaMsyaparo dIrghAntarasthAyI // 101 // padArtha-[ca] aura [kAla iti] kAla aisA jo [vyapadezaH] nAma hai so / nizcayakAla [nityaH] avinAzI hai bhAvArtha-jaiseM siMhazabda do akSarakA hai so siMha nAmA padArthakA dikhAnevAlA hai jaba koI siMhazabdako kahai taba hI siMhakA jJAna hotA hai usI prakAra kAla ye do akSarake kahanese nitya kAlapadArtha jAnA jAtA hai / jisa prakAra anya jIvAdi dravya haiM usa prakAra eka kAladravya bhI nizcayanayase hai. [aparaH] dUsarA jo samayarUpa vyavahArakAla hai so [utpannamadhvaMsI] upajatA aura vinazatA hai / tathA [dIrghAntarasthAyI] samayoMkI paraMparAse bahuta sthiratArUpa bhI kahA jAtA hai / bhAvArtha-vyavahArakAla sabase sUkSma samaya nAmavAlA hai so upajai bhI hai vinazai bhI hai aura nizcayakAlakA paryAya hai. paryAya utpAdavyayarUpa siddhAntameM kahA gayA hai. usa sama
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 33 yakI atItaanAgatavartamAnarUpa jo paraMparA liyI jAya to AvalI palyopama sAgaropama ' ityAdi aneka bheda hote haiM. isase yaha bAta siddha huI ki-nizcayakAla avinAzI hai vyavahArakAla vinAzIka hai| Age kAlakI dravyasaMjJA hai kAyasaMjJA nahI hai aisA kahate haiN| ede kAlAgAsA ghamsAghamsA ya puggalA jiivaaH| lanbhaMti vvasaNNaM kAlassa du Natthi kAyattaM // 102 // saMskRtachAyA. ete kAlAkAze dhamAdhammau ca pudgalA jIvAH / labhante dravyasaMjJAM kAlasya tu nAsti kAyatvaM / / 102 // padArtha-[ete] ye [kAlAkAze ] kAla aura AkAzadravya [ca] aura [dharmAdhammau] dharmadravya aura adharmadravya [pudgalAH] pudgaladravya [ jIvAH] jIvadravya [dravyasaMjJAM] dravyanAmako [labhante ] pAte haiM / bhAvArtha-jisa prakAra dharma adharma AkAza pudgala jIva ina pAMcoM dravyoMmeM guNaparyAya haiM aura jaisA inakA sadravya lakSaNa hai tathA inakA utpAdavyaya dhrauvya lakSaNa hai vaise hI guNaparyAyAdi dravyake lakSaNa kAlameM bhI haiM isakAraNa kAlakA nAma bhI dravya hai / kAlako aura anya pAMcoM dravyoMko dravyasaMjJA to samAna hai parantu dharmAdi pAMca dravyoMkI kAyasaMjJA hai. kyoMki kAya usako kahate haiM jisake bahuta pradeza hote haiM / dharma adharma AkAza jIva ina cAroM dravyoMke asaMkhyAta pradeza haiM pudgalake paramANu yadyapi ekapradezI haiM tathApi pudgaloMmeM milanazakti hai isa kAraNa pudgala saMkhyAta asaMkhyAta tathA ananta pradezI haiM / [kAlasya tu] kAladravyake to [kAyatvaM] bahu pradezarUpa kAyabhAva [nAsti] nahIM hai / bhAvArtha-kAlANu ekapradezI hai. lokAkAzake bhI asaMkhyAta pradeza haiM asaMkhyAtIhI kAlANu haiM. so lokAkAzake eka eka pradezapara eka eka kAlANu rahatA hai / isI kAraNa isa paMcAstikAya granthameM kAladravya kAyarahita honeke kAraNa isakA mukhyarUpa kathana nahIM kiyA / yaha kAladravya ina paMcAstikAyoMmeM garbhita AtA hai kyoMki jIva pudgalake pariNamanase samayAdi vyavahArakAla jAnA jAtA hai. jIva.pudgaloMke navajIrNapariNAmoMke vinA vyavahArakAla nahIM jAnA jAtA hai / jo vyavahArakAla pragaTa jAnA jAya to nizcayakAlakA anumAna hotA hai. isa kAraNa paMcAstikAyameM jIvapudgaloMke pariNamanadvArA kAladravya jAnA hI jAtA hai kAlako isaliyehI ina paMcAstikAyoMmeM garmita jAnanA. yaha kAladravyakA vyAkhyAna pUrA huvaa| aba paMcAstikAyake vyAkhyAnase jJAna phala hotA hai so dikhAte haiM / evaM pavayaNasAraM paMcatthiyasaMgahaM viyANittA / jo muyadi rAgadose so gAhadi dukkhaparimokkhaM // 103 //
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. evaM pravacanasAraM paJcAstikAyasaGgrahaM vijJAya / yo muJcati rAgadvepau sa gAhate duHkhaparimokSaM // 103 / / padArtha-[ya] jo nikaTabhavya jIva [evaM] pUrvoktaprakArase [paJcAstikAyasaGgrahaM] paMcAstikAyake saMkSepako arthAt dvAdazAMgavANIke rahasyako [ vijJAya ] bhale prakAra jAnakara [rAgadveSau] iSTa aniSTa padArthoMmeM prIti aura dveSabhAvako [muJcati] choDatA hai [saH] vaha puruSa [duHkhaparimokSaM] saMsArake duHkhoMse mukti [gAhate] prApta hotA hai| bhAvArtha-dvAdazAMgavANIke anusAra jitane siddhAnta haiM tinameM kAlasahita paMcAstikAyakA nirUpaNa hai aura kisI jagaha kucha bhI chUTa nahiM kiyA hai, isaliye isa paMcAstikAyameM bhI yaha nirNaya hai isakAraNa yaha paMcAstikAya pravacana jo hai so bhagavAnke pramANa vacanoMmeM sAra hai / samasta padArthoMkA dikhAnevAlA jo yaha grantha samayasAra paMcAstikAya hai isako jo koI puruSa zabda arthakara bhalIbhAMti jAnaigA vaha puruSa badrvyoMmeM upAdeyasvarUpa jo Atmabrahma AtmIya caitanyasvabhAvase nirmala hai citta jisakA aisA nizcayase anAdi avidyAse utpannaM rAgadveSapariNAma AtmasvarUpameM vikAra upajAnehAre haiM unake kharUpako jAnatA hai ki ye mere svarUpa nahIM. isaprakAra jaba isako bhedavijJAna hotA hai taba isake paramaviveka jyoti pragaTa hotI hai aura karmabaMdhako upajAnevAlI rAgadveSapariNati naSTa ho jAtI hai, taba isake AgAmI bandhapaddhati bhI naSTa hotI hai| jaiseM paramANuvandhakI yogyatAse rahita apane jaghanya snehabhAvako pariNamatA AgAmI vandhase rahita hotA hai usI prakAra yaha jIva rAgabhAvake naSTa honese AgAmI bandhakA kartA nahiM hotA, pUrvavandha apanA rasavipAka dekara khira jAtA hai / taba yaha caturgati duHkhase nivarti hokara mokSapadako pAtA hai / jaiseM paradravyarUpa agnike sambandhase jala tapta hotA hai vahI jala kAla pAkara tapta vikArako chor3akara svakIya sItalabhAvako prApta hotA hai, usI prakAra bhagavadvacanako aMgIkAra karake jJAnI jIva karmavikArake AtApako naSTakara AtmIka zAntarasagarbhita sukhako pAte haiN| Age duHkhoMke naSTa karanekA krama dikhAte haiM arthAt kisa kramase jIva saMsArase rahita hokara mukta hotA hai so dikhAte haiN| muNiUNa etaddvaM tadaNugamaNujjhado Nihadamoho / pasamiyarAgaddoso havadi hadaparAvaro jIvo // 104 // saMskRtachAyA. jJAtvaitadartha tadanugamanodyato nihatamohaH / prazamitarAgadvepo bhavati hataparAparo jIvaH // 104 //
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| padArtha-[yaH] jo puruSa [etadartha ] isa granthake rahasya zuddhAtma padArthako [jJAtvA] jAnakara [tadanugamanodyataH] usa hI AtmapadArthameM pravIna honeko udyamI [bhavati] hotA hai [sa jIvaH] vaha bheda vijJAnI jIva [nihatamohaH ] naSTa kiyA hai darzanamoha jisane [prazamitarAgadvepaH] zAnta hokara vilA gaye haiM rAgadvepa jisameMse [ hataparAparaH] naSTa kiyA hai pUrvapara baMdha jisane aisA hokara mokSapadakA anubhavI hotA hai| __bhAvArtha-yaha saMsArI jIva anAdi avidyAke prabhAvase parabhAvoMmeM AtmasvarUpatva jAnatA hai ajJAnI hokara rAgadveSabhAvarUpa pariNamatA hai / jaba kAlalabdhi pAya sarvajJa vItarAgake vacanoMko avadhArana karatA hai taba isake mithyAtvakA nAza hotA hai / bhedavijJAnarUpa samyagjJAna jyoti pragaTa hotI hai / tatpazcAt cAritra moha bhI naSTa hotA hai| tava sarvathA saMkalpavikalpoMke abhAvase svarUpaviSai ekAgratAse lIna hotA hai / AgAmI baMdhakA bhI nirodha ho jAtA hai pichalA karmabandha apanA rasa dekara khira jAtA hai taba vahahI jIva nirvandha avasthAko dhAraNapUrvaka mukta hokara anantakAlaparyanta svarUpagupta anantasukhakA bhoktA hotA hai| iti zrIpaMcAstikAyasamayasAra granthameM SadravyapaMcAstikAyakA vyAkhyAnanAmaka prathamazrutaskandha pUrNa huvaa|| pUrvakathanameM kevala mAtra zuddha tattvakA kathana kiyA hai / aba nava padArthake bheda kathana karake mokSamArga kahate haiM jisameM prathama hI bhagavAnkI stuti karate haiM kyoMki jisakA vacana pramANa hai so puruSa pramANa hai aura puruSapramANase vacanakI pramANatA hai / abhivaMdiUNa sirasA apuNabhavakAraNaM mahAvIraM / tesiM payatthabhaMgaM maggaM mokkhassa vocchAmi // 105 // saMskRtachAyA. abhivandya zirasA apunarbhavakAraNaM mahAvIraM / . teSAM padArthabhaGga mArga mokSasya vakSyAmi // 105 // padArtha-maiM kuMdakuMdAcArya jo hUM so [apunarbhavakAraNaM] mokSake kAraNabhUta [mahAvIraM] varddhamAna tIrthakara bhagavAnko [zirasA] mastakadvArA [ abhivandha] namaskAra karakeM [ mokSasya mArga ] mokSake mArga arthAt kAraNasvarUpa [teSAM] una SaDdravyoMke [padArthabhaGga] navapadArtharUpa bhedako [vakSyAmi ] kahUMgA / bhAvArtha-yaha jo vartamAna paMcamakAla hai usameM dharmatIrthake kartA bhagavAn parama bhaTTAraka devAdhideva zrIvarddhamAnakhAmIkI mokSamArgakI sAdhanahArI stuti karake mokSamArgake dikhAnevAle padravyoMke vikalpa navapadArtharUpa bheda dikhAneyogya hai, aisI zrIkuMdakuMdasvAmIne pratijJA kInI /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM mokSamArgakA saMkSepa kathana karate haiM / sammattaNANajuttaM cArittaM rAgadosaparihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laDabuddhINaM // 106 // saMskRtachAyA. samyaktvajJAnayuktaM cAritraM rAgadvepaparihInaM / mokSasya bhavati mArgo bhavyAnAM labdhabuddhInAM // 106 // padArtha - [ samyaktvajJAnayuktaM ] samyaktva kahiye zraddhAna yathArtha vastukA paricchedanakara sahita jo [ cAritraM ] AcaraNa hai so [ mokSasya mArgaH ] mokSakA mArga [ bhavati ] hai arthAt samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritra ina tInoMhIkA jaba ekavAra pariNamana hotA hai taba hI mokSamArga hotA hai| kaisA hai jJAnadarzanayukta cAritra [ rAgadveSaparihInaM] iSTa aniSTa padArthoMmeM rAgadveSa rahita samatArasa garbhita hai / aisA mokSamArga kinake hotA hai ? [labdhabuddhInAM] prApta bhaI hai khaparavivekabhedavijJAnabuddhi jinako aise [ bhavyAnAM ] mokSamArgake sanmukha je jIva haiM tinake hotA hai / 1 bhAvArtha - cAritra vahI hai jo darzana jJAnasahita hai darzanajJAnake vinA jo cAritra hai so mithyA cAritra hai / jo cAritra hai vahI cAritra hai na ki mithyAcAritra cAritra hotA hai / aura cAritra vahI hai jo rAgadveSarahita samatArasasaMyukta hai / jo kapAyara sagarbhita hai so cAritra nahIM hai saMklezarUpa hai / jo aisA cAritra hai so sakalakarmakSayalakSaNa mokSasvarUpa hai na ki karmabandharUpa hai / jo jJAnadarzanayukta cAritra hai vaha hI uttama mArga hai na ki saMsArakA mArga bhalA hai| jo mokSamArga hai so nikaTa saMsArI jIvoMko hotA hai abhavya vA dUra bhavyoMko nahiM hotA / jinako bheda vijJAna hai una hI bhavya jIvoM ko hotA hai svaparajJAnazUnya ajJAnIko nahiM hotA / jinake kapAya mUlasattAse kSINa ho gayA hai hI mokSamArga hai kapAyI jIvoMke nahiM hotA / ye ATha prakArake mokSasAdhanakA niyama jAnanA / unake - AgeM samyagdarzanajJAnacAritrakA svarUpa kahate haiM / sammattaM saddahaNaM bhAvANaM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 107 // saMskRtachAyA. samyaktvaM zraddhAnaM bhAvAnAM tepAmadhigamo jJAnaM / cAritraM samabhAvo viSayeSvavirUDha mArgANAm // 107 // padArtha - [ bhAvAnAM ] padravya paMcAstikAya navapadArthoMkA jo [ zraddhAnaM] pratItipUrva dRDhatA so [ samyaktvaM ] samyagdarzana hai [tepAM] una hI padArthoMkA jo [ adhigamaH ]
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 81 yathArtha anubhavana so [jJAnaM ] samyagjJAna hai [ viSayeSu ] paMcendriyoM ke viSayoM meM [ avirUDhamA gaNa] nahiM kI hai ati dRDhatAse pravRtti jinhoMne aise bheda vijJAnI jIvoMkA jo [ samabhAvaH ] rAgadveSarahita zAntasvabhAva so [ cAritraM ] samyakcAritra hai / bhAvArtha -- jIvoMke anAdi avidyAke udayase viparIta padArthoM kI zraddhA hai / kAlalabdhike prabhAvase mithyAtva naSTa hoya tava padArthoMkI jo yathArtha pratIti hoya usakA nAma samyagdarzana hai / vahI samyagdarzana zuddha caitanyasvarUpa AtmapadArthake nizcaya karanekA bIja - bhUta hai / mithyAtvake udayase saMzaya vimoha vibhramasvarUpa padArthoM kA jJAna hotA hai jaiseM nAvapara caDhate haiM to bAharake sthira padArtha calatehuye dikhAI dete haiM isIko viparItajJAna kahate haiM. so jaba mithyAtvakA nAza ho jAtA hai taba yathArtha padArthoMkA grahaNa hotA hai / usI yathArtha jJAnakA hI nAma samyagjJAna hai / vahI samyagjJAna Atmatattva anubhavanakI prAptikA mUla kAraNa hai / samyagdarzana samyagjJAnakI pravRttike prabhAvase samasta kumArgoM se nivRtta hokara AtmasvarUpameM lIna hoya indriyamanake viSaya je iSTa aniSTa padArtha haiM unameM rAgadveSarahita jo samabhAvarUpa nirvikAra pariNAma so hI samyakcAritra hai / samyakcAritra phira janmasantAnakA (saMsArakA ) upajAnehArA nahIM hai / mokSasukhakA kAraNa hai / samyagdarzanajJAnacAritra ina tInoM bhAvoMkI jaba ekatA hoya taba hI mokSamArga kahAtA hai inameMse kisI ekakI kamI hoya to mokSamArga nahIM hai / jaiseM vyAdhiyukta rogIko oSadhIkA zraddhAna jJAna upacAra tInoM prakAra hoya tavahI rogI rogase mukta hotA hai. ekakI kamI honese roga nahiM jAtA. isIprakAra trilakSaNa mokSamArga hai / Arge nizcaya vyavahAranayoMkI apekSA vizeSa mokSamArga dikhAte haiN| yahAM samyagdarzana jJAnakedvArA nava padArtha jAne jAte haiM, isakAraNa mokSakA saMkSepasvarUpa hI kahA hai. AgeM nava padArthoMkA saMkSepasvarUpa aura nAma kahe jAte haiM. jIvAjIvA bhAvA puNNaM pAvaM ca AsavaM tesiM / saMvaraNijjarabaMdho mokhkho ya havaMti te aDDA // 108 // saMskRtachAyA. jIvAjIva bhAva puNyaM pApaM cAsavastayoH / saMvaranirjaravandhA mokSazca bhavanti te arthAH // 108 // padArtha - [ jIvAjIvau bhAvau ] eka jIva padArtha aura eka ajIva padArtha [ puNyaM ] eka puNya padArtha [ca] aura [ pApaM ] eka pApa padArtha [ tayoH ] una donoM puNya pApoMkA [ AsravaH ] AtmAmeM Agamana so eka Asrava padArtha [saMvaranirjaravandhAH ] saMvara nirjarA aura bandha ye tIna par3hArtha haiM / [ca] aura [ mokSaH ] eka mokSa padArtha hai jo haiM [te] ve [arthAH ] nava padArtha [ bhavanti ] hote haiM / isaprakAra 11
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArtha-jIva 1 ajIva 2 puNya 3 pApa 4 Asrava 5 saMvara 6 nirjarA 7 vandha 8 aura mokSa 9. ye nava padArtha jAnane / cetanA lakSaNa hai jisakA so jIva hai / cetanArahita jar3a padArtha ajIva haiM so pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAladravya ye pAMca prakAra ajIva haiN| ye jIva ajIva donoM hI padArtha apane bhinnasvarUpake astitvase mUlapadArtha haiM. inake atirikta jo sAta padArtha haiM ve jIva aura pudgaloMke saMyogase utpanna huye haiN| so dikhAye jAte haiN| jo jIvake zubhapariNAma hoya to usa zubhapariNAmake nimittase pudgalake zubhakarmarUpa zakti hoya usako puNya kahate haiN| jIvake azubhaparaNAmoMke nimittase pudgala vargaNAvoMmeM azubhakarmarUpa pariNatizakti hoya usako pApa kahate haiM / moharAgadveSarUpa jIvake pariNAmoMke nimittase manavacanakAyarUpa yogoMdvArA pudgalakarma vargaNAvoMkA jo Agamana so Asrava hai / aura jIvake moharAgadveSa pariNAmoMko rokanevAlA jo bhAva hoya usakA nimitta pAkara yogoMke dvArA pudgala vargaNAvoMke AgamanakA nirodha honA so saMvara hai / karmoMkI zaktike ghaTAneko samartha bahiraMga aMtaraMga tapoMse varddhamAna aise jo jIvake zuddhopayogarUpa pariNAma, tinake prabhAvase pUrvopArjita karmokA nIrasa bhAva hokara ekadeza kSaya ho jAnA usakA nAma nirjarA hai| aura jIvake moharAgadveSarUpa snigdha pariNAma hoMya to unake nimittase karmavargaNArUpa pudgaloMkA jIvake pradezoMse paraspara eka kSetrAvagAha karake sambandha honA so vandha hai| jIvake atyanta zuddhAtmabhAvakI prApti hoya usakA nimitta pAkara jIvake sarvazrA prakAra karmoMkA chUTajAnA so mokSa hai| Age jIvapadArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai jisameM jIvakA svarUpa nAma mAtrakara dikhAyA jAtA hai| jIvA saMsAratthA NivvAdA cedaNappagA duvidhaa| uvaogalakkhaNA vitha dehAdehappavIcArA // 109 // saMskRtachAyA. jIvAH saMsArasthA nirvRttAzca cetanAtmakA dvividhAH / upayogalakSaNA api ca dehAdehapravIcArAH // 109 // padArtha- [jIvAH] AtmapadArtha haiM te [dvividhAH] do prakArake haiN| eka to * [saMsArasthAH ] saMsarameM rahanevAle azuddha haiM dUsare [nirvRttAH] mokSAvasthAko prApta hokara zuddhahuye siddha haiM / ve jIva kaise haiM? [cetanAtmakAH] caitanyasvarUpa haiM [upayogalakSaNAH] jJAnadarzanasvarUpa upayoga (pariNAma ) vAle haiN| [api] nizcayase [ca phira kaise haiM ve do prakArake jIva? [dehAdehapravIcArAH] eka tau dehakarake saMyukta so to saMsArI haiN| eka deharahita haiM te mukta haiN|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| AgeM pRthivIkAyAdi pAMca thAvarake bheda dikhAte haiM. puDhavI ya udgalagaNI vAuvaNapphadijIvasaMsidA kaayaa(?)| deMti khalu sohabahulaM phAsaM vahugA vi te tesiM // 110 // saMskRtachAyA. pRthivI codakamagnirvAyuvanaspatI jIvasaMzritAH kAyAH / dadati khalu sohabahulaM sparza bahukA api te teSAM // 110 // padArtha-[pRthivI ] pRthivIkAya [ca] aura [udakam ] jalakAya [agniH] agnikAya [vAyuvanaspatI] vAyu aura vanaspatikAya [kAyAH] ye pAMca sthAvarakAyake bheda jAnane [te] ve [jIvasaMzritAH] ekendriyajIva karake sahita haiM. [vahukAH api ] yadyapi aneka 2 avAntara bhedoMse bahuta jAta haiM aise jo kAyA so zarIrabhedase [khalu] nizcayase [tepAM] una jIvoMko [mohabahulaM ] mohagarbhita bahuta paradravyoMmeM rAgabhAva upajAte haiM [ sparza ] sparzanendriyake viSayako [dadati ] dete haiN| bhAvArtha-ye pAMca prakAra thAvarakAya karmake sambandhase jIvoMke Azrita haiN| inameM garbhita aneka jAtibheda haiM. ye saba eka sparzanendriyakarake mohakarmake udayase karmaphala cetanArUpa sukhadukharUpa phalako bhogate haiM / eka kAyake AdhIna hokara jIva aneka avasthAko prApta hotA hai| AgeM pRthivIkAyAdi pAMca thAvaroMko ekeMdriyajAtikA niyama karate haiM. ti sthAvarataNujogA aNilANalakAiyA ya tesu tasA / maNapariNAmavirahidA jIvA eiMdiyA NeyA // 111 // saMskRtachAyA. ' trayaH sthAvaratanuyogAdanilAnalakAyikAzca teSu trasAH / manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA jJeyAH // 111 // padArtha-[sthAvaratanuyogAt ] sthAvaranAma karmake udayase [trayaH jIvAH] pRthivI jala vanaspati ye tIna prakArake jIva [ekendriyAH] ekendriya [jJeyAH] jAnane [ca] aura tepu] una pAMca sthAvaroMmeM [anilAnilakAyikAH] vAyukAya aura agnikAya ye do prakArake jIva yadyapi [trasAH] calate haiM tathApi sthAvara nAmakarmake udayase sthAvara ekendriya hI kahe jAte haiM. kaise haiM ye ekendriya ? [manaHpariNAmavirahitAH] manoyogarahita haiN| ede jIvaNikAyA paMcavihA puddhvikaaiyaadiiyaa| maNapariNAmavirahidA jIvA egeMdiyA bhaNiyA // 112 // saMskRtachAyA. ete jIvanikAyAH paJcavidhAH pRthivIkAyikAdyAH / manaHpariNAmavirahitA jIvA ekendriyA bhaNitAH // 112 // ..
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 rAyacandra jainazAstramAlAyAm padArtha- ete] ye [pRthivIkAyikAdyAH] pRthivIAdika [paJcavidhAH] pAMca prakArake [jIvanikAyAH] jIvoMke jo bheda haiM so [manaHpariNAmavirahitAH] manoyogake vikalpoMse rahita [ekendriyA jIvAH] siddhAntameM ekendriya jIva [bhaNitAH] kahe gaye haiN| bhAvArtha-pRthivIkAyAdika jo pAMca prakArake sthAvara jIva haiM te sparzendriyAvaraNa ke kSayopazamamAtrase anya cAra indriyoMke AvaraNake udayase aura manaAvaraNake udayase ekendriya jIva aura amanaska manarahita haiN| ___ AgeM koI aisA jAne ki ekendriya jIvoMke caitanyatAkA astitva nahIM rahatA hogA usako dRSTAntapUrvaka cetanA dikhAte haiN| aMDesu pavaDhuMtA gambhatthA mANusA ya mucchagayA / jArisayA tArisayA jIvA egadiyA nneyaaH||113 // ___ saMskRtachAyA. aNDeSu pravarddhamAnA garbhasthA mAnuSAzca mUcchI gatAH / yAdRzAstAdRzA jIvA ekendriyA jJeyAH / / 113 / / padArtha-[yAdRzAH] jisaprakAra [aNDeSu] pakSiyoMke aMDoMmeM [pravarddhamAnAH] baDhatehuye jo jIva haiM [tAdRzAH] usIprakAra [ekendriyAH] ekendriyajAtike [jIvAH] jIva [jJeyAH] jAnane / bhAvArtha-jaiseM aMDemeM jIva baDhatA hai parantu uparise usake uskhAsAdika vA jIva mAlUma nahiM hotA usIprakAra ekendriya jIva pragaTa nahiM jAnA jAtA parantu antara gupta jAnalenA-jaise vanaspati apanI haritAdi avasthAvoMse jIvatva bhAvakA anumAna janAtI hai| taiseM saba sthAvara apane jIvanaguNagarbhita haiM [ca] tathA [yAdRzAH] jaiseM [gabhaMsthAH ] garbhameM rahatehuye jIva uparise mAlUma nahiM hote. jaise jaise garbha baDhatA hai taiseM taiseM usameM jIvakA anumAna kiyA jAtA hai. tathA [mUcha gatAH] mUrchAko prApta huye [mAnupAH] manuSya jaiseM mRtakasadRza dIkhate haiM parantu antaraviSai jIva garbhita haiM / usIprakAra pAMca prakArake sthAvaroMmeM bhI uparise jIvakI ceSTA mAlUma nahIM hotI. parantu Agamase tathA una jIvoMkI praphullAdi avasthAvoMse caitanya mAlUma hotA hai| Age dviindriya jIvoMke bheda dikhAte haiN| saMvukamAduvAhA saMkhA sappI apAdagA ya kimii| jANaMti rasaM phAsaM je te ve iMdiyA jIvAH // 114 // saMskRtachAyA. saMvUkamAtRvAhAH zaGkhAH suktayo'pAdakAH kRmayaH / jAnanti rasaM sparza ye te dvIndriyAH jIvAH // 114 // padArtha-[ye] jo [saMvUkamAtRvAhAH] saMvUka kahiye kSudrazaMkha ara mAtRvAha tathA
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 85 [ zaGkhAH sruktayaH ] saMkha sIpiyeM [ apAdakAH kRmayaH ] pAMvarahita giMDor3A kRmi laTa Adika aneka jAtike jIva haiM te [ rasaM sparza ] rasa aura sparzamAtrako arthAt jIbhase khAda aura sparzendriyase zItoSNAdikako [ jAnanti ] jAnate haiM, isakAraNa [te] ve [ jIvAH ] jIva [ dvIndriyAH ] do indriya saMyukta jAnane / bhAvArtha- sparza rasanA indriyoMke ndriyoM aura manaAvaraNake udayase sparza duHkhake anubhavI manarahita beindriya jAnane / aba teindriya jIvake bheda dikhAte haiM. AvaraNakA jaba kSayopazama hoya aura bAkI irasanAindriyasaMyukta do indriyoM ke jJAnase sukha jUgAguM bhImakkuNapipIlayA vicchiyAdiyA kIDA / jANaMti rasaM phAsaM gaMdhaM te iMdiyA jIvA // 115 // saMskRtachAyA. yUkAkumbhImatkuNapipIlikA vRzcikAdayaH kITAH / jAnanti rasaM sparza gandhaM trIMdriyAH jIvAH // 115 // padArtha - [ yUkAkumbhImatkuNapipIlikA vRzcikAdayaH ] jUM kuMbhI khaTamala cIMTA vRzcika Adika jo [kITAH ] jIva haiM te [ rasaM sparza ] rasa aura sparza tathA [ gandhaM ] gandha ina tIna viSayoMko [ jAnanti ] jAnate haiM, isakAraNa ye saba jIva [trIMdriyAH ] siddhAntameM tendriya kahe gaye haiM / bhAvArtha- jaba ina saMsArI jIvoMke sparzana rasanA nAsikA ina tIna indriyoM ke AvaraNakA kSayopazama hoya aura anya indriyoMke AvaraNakA udaya hoya taba teindriya jIva kahe jAte haiM / AgeM cauindriyake bheda kahate haiM. uddasamasayamakkhiyamadhukara bhamarA pataMga mAdIyA / rUpaM rasaM ca gandhaM phAsaM puNa te vi jANaMti // 116 // saMskRtachAyA. uddaMzamazakamakSikA madhukarI bhramarAH pataGgAdyAH / rUpaM rasaM ca gandhaM sparza punaste'pi jAnanti // 116 // padArtha - [ udaMsamazaka makSikAmadhukarI bhramarApataGgAdyAH] DAMsa macchara makkhI madhumakkhI bha~varA pataMgaAdika jIva [rUpaM ] rUpa [rasaM] khAda [ gandhaM ] gandha [ punaH] aura [ sparza ] sparzako [ jAnanti ] jAnate haiM isa kAraNa [te api ] ve nizcaya karake caur3andriya jIva jAnane / bhAvArtha- jaba ina saMsArI jIvoMke sparzana jIbha nAsikA netra ina cAroM indriyoM ke AvaraNakA kSayopazama aura karNaiMdriya aura manake AvaraNakA udaya hoya taba sparza rasa
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm gandha varNa ina cAra vipayoMke jJAtA cAra indriyasahita karNa aura manase rahita cauindriya / jIva hote haiN| aba paMcendriya jIvoMke bheda kahate haiM. suraNaraNArayatiriyA caNNarasaphAsagaMdhasaddaNha / 'jalaMcarathalacarakhacarA valiyA paMceMdiyA jIvA // 117 // . saMskRtachAyA. suranaranArakatiryaJco varNarasasparzagandhazabdajJAH / jalacarasthalacarakhacarA valinaH paJcendriyA jIvAH // 117 // padArtha-[suranaranArakatiryaJcaH] deva manuSya nArakI aura tiryaJca gatike jIva haiM te [paJcendriyAH] paJcendriya [jIvAH] jIva haiM jo ki [jalacarasthalacarakhacarAH] jalacara bhUmicara va AkAzagAmI haiM aura [varNarasasparzagandhazabdajJAH] varNa rasa gandha sparza zabda ina pAMcoM viSayoMke jJAtA haiM. tathA [valinaH] apanI kSayopazama zakti se balavAn haiM / bhAvArtha-jaba saMsArI jIvoMke paMcendriyoMke AvarNakA kSayopazama hoya taba pAMcoM viSayake jAnanahAre hote haiM / paMcendriya jIva do prakArake haiM eka saMjJI, eka asaMjJI, jina paMcendriya jIvoMke manaAvaraNakA udaya hoya ve to manarahita asaMjJI haiM / aura jinake manaAvaraNakA kSayopazama hoya ve manasahita saMjJI paMcendriya jIva hote haiM. arthAt tiryaJca gatimeM manasahita aura manarahita bhI hote haiM / isaprakAra indriyoMkI apekSA jIvoMkI jAtikA bheda khaa| aba inahI pAMca jAtike jIvoMko cAra gatisaMbaMdhase saMkSepa kathana kiyA jAtA hai / devA cauNNikAyA maNuyA puNa ksmbhogbhuumiiyaa| tiriyA bahuppayArA NeraDyA puDhavibheyagadA // 118 // saMskRtachAyA. devAzcaturnikAyAH manujAH punaH karmabhogabhUmijAH / tiryaJcaH vahuprakArAH nArakAH pRthivIbhedagatAH // 118 // padArtha-devAH ] deva devagatinAmA karmake udayase jo devazarIra pAte haiM sabase utkRSTa bhoga bhogate haiM te deva haiM so [caturnikAyAH] cAra prakArake haiN| eka bhavanavAsI dUsare vyantara tIsare jyotipI cauthe vaimAnika hote haiM / [punaH] phira [manujAH] manuSya haiM te [karmabhogabhUmijAH] eka karmabhUmimeM upajate haiM dUsare bhogabhUmimeM upajanevAle isaprakAra do tarahake manuSya hote haiM aura [ tiryaJcaH vahuprakArAH] tiryaJcagatike jIva ekendriyase lagAkara sainI paMcendriyaparyanta bahuta prakArake hote. haiM tathA [nArakAH pRthivIbhedagatAH] nArakI jIva haiM te jitane naraka pRthivIke bheda haiM utane hI haiM, narakakI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 87 pRthivI sAta haiM so sAta prakArake hI nArakI jIva haiM / deva nArakI manuSya ye tIna prakArake jIva to paMcendriya hI haiM aura tiryaJcagati meM ekendriyAdika bheda haiM / AgeM gatiAyunAmakarmake udayase ye devAdika paryAya hote haiM isakAraNa ina paryAyoMkA anAtmakhabhAva dikhAte haiM / khINe pubvaNi gardiNAme Ause ca te vi khalu / pApuNNaMtiya aNNaM gadisAussaM salesavasA // 119 // saMskRtachAyA. kSINe pUrvanibaddhe gatinAmni Ayupi ca te'pi khalu / prApnuvanti cAnyAM gatimAyuSkaM khalezyAvazAt // 119 // padArtha - [ pUrvanivaddhe ] pUrvakAlameM bAMdhA huvA [ gatinAni ] gatinAmakA karma [ca] aura [ AyuSi ] AyunAmA karmake [ kSINe ] apanA rasadekara khira jAnepara [ khalu te api ] nizcaya karake ve hI jIva [ svalezyAvazAt ] apanI kaSAyagarbhita yogoMkI pravRttirUpa lezyAke prabhAvase [anyAM gatiM ] anyagatiko [ca] aura [ AyuSkaM ] Ayuko [ prAsuvanti ] pAte haiM / bhAvArtha -- jIvoMke gati aura Ayu jo baMdhatI hai so kaSAya aura yogoMkI pariNati seM vaMdhatI hai. yaha zRMkhalAvat niyama sadaiva calA jAtA hai arthAt eka gati aura Ayu karma khiratA hai aura dUsarA gati aura Ayukarma baMdhatA hai isIkAraNa saMsAramArga kama nahiM hotA - ajJAnI jIva isIprakAra anAdi kAlase bhramate rahate haiM / AgeM phira bhI inakA vizeSa dikhAte haiM / ede jIvanikAyA dehappavicAramassidA bhaNidA / dehaviNA siddhA bhavyA saMsAriNo abhavvA ya // 120 // saMskRtachAyA. ete jIvanikAyA dehapravicAramAzritAH bhaNitAH / dehavihInAH siddhAH bhavyAH saMsAriNo'bhavyAzca // 120 // padArtha - [ ete ] pUrvokta [ jIvanikAyAH ] caturgatisaMbandhI jIva [ dehamavicAraM ] dehake palaTanabhAvako [AzritAH ] prAptahuye haiM aisA vItarAga bhagavAn ne [ bhaNitAH ] kahA hai / aura jo [ dehavihInAH ] deharahita haiM ve [ siddhAH ] siddha jIva kahAte haiM / tathA [ saMsAriNaH] saMsArI jIva haiM te [ bhavyAH ] mokSaavasthA hone yogya [ca] aura [ abhavyAH ] muktabhAvakI prAptike ayogya haiM / bhAvArtha - lokameM jIva do prakArake haiM / eka dehadhArI aura eka deharahita / dehadhArI to saMsArI haiM deharahita siddhaparyAyake anubhavI haiM / saMsArI jIvoMmeM phira do bheda haiM /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ mh rAyacandrajainazAstramAlAyAm eka bhavya aura dUsare abhavya. jo jIva zuddhasvarUpako prApta hoMyage unako bhavya kahate haiN| aura jinake zuddhasvabhAvake prApta honekI zakti hI nahIM unako abhavya kahate haiM. jaise eka mUMgakA dAnA to aisA hotA hai ki vaha sijAnese sIja jAtA hai arthAt paka jAtA hai aura koI 2 mUMga aisA hotA hai ki usake nIceM kitanI hI lakar3iyaM jalAvo vaha sIjatA hI nahIM, usako koraDU kahate haiM / ___ AgeM sarvathA prakAra vyavahAranayAzrita hI jIvoMko nahiM kahe jAte kathaMcit anya prakAra* bhI haiM so dikhAte haiN| Na hi iMdiyANi jIvA kAyA puNa chappayAra pnnnnttaa| jaM havadi tesu NANaM jIvo tti ya taM parUvaMti // 121 // saMskRtachAyA. - nahIndriyANi jIvAH kAyAH punaH paTprakArAH prajJaptAH / yadbhavati teSu jJAnaM jIva iti ca tatprarUpayanti / / 121 // padArtha- [indriyANi] sparzAdi indriyeM [jIvAH] jIvadravya [na hi] nizcaya karake nahIM hai / [punaH] phira [SaTprakArAH] chahaprakAra [kAyAH] pRthivIAdika kAya [prajJaptAH] kahe haiM ve bhI nizcaya karake jIva nahIM hai / taba jIva kauna hai? [yat] jo [teSu] tina indriya aura zarIroMmeM [jJAnaM] caitanyabhAva [bhavati ] hai [tat ] usako hI [jIva iti] jIva isa nAmakA dravya [prarUpayaMti] mahApuruSa kahate haiN| bhAvArtha-jo ekendriyAdika aura pRthivIkAyAdika vyavahAranayakI apekSA jIvake mukhya kathanase jIva kahe jAte haiM. ve anAdi pudgala jIvake sambandhase paryAya hote haiM / nizcayanayase vicArA jAya to sparzanAdi indriya, pRthivIkAyAdika kAyA caitanyalakSaNI jIvake svabhAvase bhinna haiM jIva nahIM haiM. una hI pAMca indriya SaTkAyoMmeM jo khaparakA jAnanahArA hai apane jJAna guNase yadyapi guNaguNIbhedasaMyukta hai tathApi kathaMcit abhedasaMyukta hai| baha avinAzI acala nirmala caitanyasvarUpa jIva padArtha jAnanA / anAdi avidyAse dehadhArI hokara paMca iMdriya viSayoMkA bhoktA hai / mohI hokara matta puruSakI samAna paradravyameM mamatvabhAva karatA hai mokSake sukhase parAGmukha hai. aisA jo saMsArI jIva hai usakA jo svAbhAvika bhAvase vicAra kiyA jAya to nirmala caitanyavilAsI AtmArAma hai| AgeM anya acetanadravyoMmeM na pAyI jAya aisI kauna 2 karatUta hai aisA kathana karate haiN| jANadi passadi savvaM icchadi sukkhaM vibhedi dukkhaado| kuvvadi hidamahidaM vA bhuMjadi jIvo phalaM tesiM // 122 // saMskRtachAyA. jAnAti pazyati sarvamicchati saukhyaM vibheti duHkhAt / karoti hitamahitaM vA bhuGkte jIvaH phalaM tayoH // 122 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| __ padArtha-[jIvaH] AtmA [ sarva ] samasta hI [jAnAti] jAnatA hai [pazyati] sabako dekhatA hai [saukhyaM] sukhako [icchati] cAhatA hai aura [duHkhAt ] duHkhase [vibheti] DaratA hai [hitaM] zubhAcArako [vA] athavA [ahitaM ] azubhAcArako [karoti] karatA hai aura [tayoH] una zubha azubha kriyAvoMke [ phalaM ] phalako [ bhute ] bhogatA hai / bhAvArtha-jJAnadarzanakriyAkA kartA jIva hI hai / jIvakA caitanya svabhAva hai isa kAraNa yaha jJAnadarzanakriyAse tanmaya hai. usahIkA saMbandhI jo yaha pudgala hai so caitanya kriyAkA kartA nahIM hai. jaiseM AkAzAdi cAri acetanadravya bhI karttA nahIM hai / sukhakI abhilASA duHkhase DaranA zubhAzubha pravartana ityAdi kriyAvoMmeM saMkalpa vikalpakA kartA jIva hI hai / iSTa aniSTa padArthoMkI bhogakriyAkA, apane sukhaduHkharUpa pariNAmakriyAkA kartA eka jIva padArthako hI jAnanA. inakA kartA aura koI nahIM hai / ye jo kriyAyeM kahIM haiM, ve saba zuddha azuddha caitanyabhAvamayI haiM isakAraNa ye kriyAyeM pudgalakI nahIM haiM AtmAkI hI haiN| Age jIvaajIvakA vyAkhyAna saMkSepatAse dikhAte haiN| evamabhigamma jIvaM aNNehiM vi pajaehiM bahugehiM / abhigacchadu ajIvaM NANaMtaridehiM liMgehiM // 123 // saMskRtachAyA. evamabhigamya jIvamanyairapi paryAyairbahukaiH / abhigacchatvajIvaM jJAnAntaritailiGgaiH // 123 // padArtha-[evaM] isaprakAra [anyaiH api] anya bhI [vahukaiH paryAyaiH] aneka paryAyoMse [jIvaM ] AtmAko [abhigamya ] jAnakarake [jJAnAntaritairliGgaiH] jJAnase bhinna spazarasagandhavarNAdi cinhoMse [ajIvaM] pudgalAdika pAMca ajIva dravyoMko [abhigacchatu] jaano| bhAvArtha-jaiseM pUrvameM jIvakI karatUteM dikhAI taiseM hI vyavahAranayase karmapaddhatike vicArameM jIvasamAsa guNasthAna mArgaNAsthAna ityAdi anekaprakAra paryAyavilAsakI vicitratAmeM jIvapadArtha jAna lenaa| aura azuddha nizcayanayase kadAcit moharAgadveSapariNatise utpanna anekaprakAra azuddha paryAyoMse jIva padArtha jAnA jAtA hai / aura kadAcit mohajanita azuddha paraNatike vinAza honese zuddha cetanAmayI aneka paryAyoMse jIva padArtha jAnA jAtA hai-ityAdi aneka bhagavatpraNIta Agamake anusAra nayavilAsoMse jIva padArthako jAne aura ajIvapadArthoMkA svarUpa jAneM so ajIvadravya jar3akhabhAvoMkedvArA jAne jAte haiM. arthAt jJAnase bhinna anya sparzarasagandhavarNAdika cinhoMse jIvase vaMdhehuye karma nokarmAdirUpa tathA nahiM bandhehuye paramANu Adika sava hI ajIva haiM / jIva ajIva padArthoMke lakSaNakA jo bheda kiyA jAtA hai so ekamAtra bhedavijJAnakI siddhike nimitta hai / isaprakAra yaha jIvapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm AgeM ajIva padArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| . . AgAsakAlapuggaladhammAdhammesu Nasthi jIvaguNA / tesiM acedaNattaM bhaNidaM jIvassa cedaNadA // 124 // saMskRtachAyA. AkAzakAlapudgaladharmAdharmepu na santi jIvaguNAH / / teSAmacetanatvaM bhaNitaM jIvasya cetanatA / / 124 / / . padArtha-[AkAzakAlapudgaladharmAdharmepu] AkAzadravya kAladravya pudgaladravya dharmadravya adharmadravya ina pAMcoM dravyoMmeM [jIvaguNAH] sukhasattA bodha caitanyAdi jIvake guNa [na] nahIM [santi] haiM, [teSAM] una AkAzAdi paMcadravyoMke [acetanatvaM] cetanArahita jar3abhAva [bhaNitaM] vItarAga bhagavAnane kahA hai [cetanatA] caitanyabhAva [jIvasya ] jIvadravyake hI kahA gayA hai| bhAvArtha-AkAzAdi pAMca dravya acetana jAnane kyoMki unameM eka jar3a hI dharma hai / jIvadravyamAtra eka cetana hai| Age AkAzAdikameM nizcaya karake caitanya hai hI nahIM aisA anumAna dikhAte haiM, suhadukkhajANaNA vA hidapariyammaM ca ahidIrattaM / jassa Na vijAdi NicaM taM samaNA viMti ajIvaM // 125 // saMskRtachAyA. sukhaduHkhajJAnaM vA hitaparikarma cAhitabhIrutvaM / yasya na vidyate nityaM taM zramaNA vidaMtyajIvaM // 125 // padArtha- [yasya] jisa dravyake [ sukhaduHkhajJAnaM ] sukhaduHkhako jAnanA [vA] athavA [hitaparikarma] uttama kAryoMmeM pravRtti [ca] aura [ahitabhIrutvaM] duHkhadAyaka kAryase bhaya [na vidyate] nahIM hai [zramaNAH] gaNadharAdika [taM nityaM] sadaiva usa dravyako [ajIvaM] ajIva aisA nAma [vidaMti] jAnate haiM / bhAvArtha-jina dravyoMmeM sukhaduHkhakA jAnanA nahIM hai aura jina dravyoMmeM iSTa aniSTa kArya karanekI zakti nahIM hai, una dravyoMke viSayameM aisA anumAna hotA hai ki ve cetanA guNase rahita haiM, so ve AkAzAdika hI pAMca dravya haiM / AgeM yadyapi jIvapudgalakA saMyoga hai tathApi ApasameM lakSaNabheda hai aisA bheda dikhAte haiN| saMThANA saMghAdA vaNNarasapphAsagaMdhasaddA ya / poggalavappabhavA hoti guNA pajjayA ya vaha // 126 // arasamarUvamagaMdhamavvattaM cednnaagunnmsdN| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNihiTThasaMhANaM // 127 //
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| saMskRtachAyA. saMsthAnAni saMghAtAH varNarasasparzagandhazabdAzca / pudgaladravyaprabhavA bhavanti guNAH paryAyAzca bahavaH // 126 / / arasamarUpamagandhamavyaktaM cetanAguNamazavdaM / jAnIhyaliGgagrahaNaM jIvamanirdiSTasaMsthAnaM / / 127 / / padArtha- [saMsthAnAni ] jIvapudgalake saMyogameM jo samacaturasrAdi paT saMsthAna haiM aura [saMghAtAH] vajravRpabha nArAca Adi saMhanana haiM [ca] aura [varNarasasparzagandhazabdAH ] varNa 5 rasa 5 sparza 8 gandha 2 aura zabdAdi [ pudgaladravyaprabhavAH] pudgaladravyase utpanna [vahavaH ] bahuta jAtike [guNAH] sahabhU varNAdi guNa [ca] aura [paryAyAH] saMsthAnAdi paryAya [bhavanti ] hote haiM. aura [jIvaM ] jIvadravyako [arasaM] rasaguNarahita, [arUpaM] varNarahita [agandhaM] gandharahita [avyaktaM] apragaTa [cetanAguNaM] jJAnadarzana guNavAlA [azabdaM] zabdaparyAyarahita [aliGgagrahaNaM] indriyAdi cihnoMse grahaNa karane meM nahiM Avai aisA [anirdiSTasaMsthAnaM] nirAkAra [jAnIhi] jAna / __ bhAvArtha-anAdi mithyAvAsanAse yaha Atmadravya pudgalake saMbaMdhase vibhAvake kAraNa aurakA aura pratibhAsA hai usa cit aura jar3agranthike bheda dikhAnekeliye vItarAga sarvajJane pudgala jIvakA lakSaNabheda kahA hai usa bhedako jo jIva jAna karake bhedavijJAnI anubhavI hote haiM ve mokSamArgako sAdha nirAkula sukhake bhoktA hote haiM. isa kAraNa jIvapudgalakA lakSaNabheda dikhAyA jAtA hai ki jo AtmazarIra ina donoMke saMbandha sparza rasa gandha varNa guNAtmaka hai zabda saMsthAna saMhananAdi mUrtaparyAyarUpase pariNata hai aura indriyagrahaNayogya hai so saba pudgaladravya hai / aura jisameM sparzarasagandhavarNa guNa nahIM, zabdateM atIta AkArarahita haiM, antargupta atIndriya jo indriyoMse grAhya nahIM; cetanAguNamayI, mUrtIka amUrtIka. ajIva padArthoMse bhinna amUrta vastu mAtra hai vaha hI jIva padArtha jAnanA / isaprakAra jIva ajIva padArthoMmeM lakSaNabheda hai| ___ AgeM ina hI jIvaajIva padArthoke saMyogase utpanna jo sapta padArtha haiM tinake kathananimitta paribhramaNarUpa karmacakrakA svarUpa kahA jAtA hai / jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gadisu gadI // 128 // gadimadhigadssa deho dehAdo iMdiyANi jaayNte| tehiM du visayaggahaNaM tatto rAgo ca doso vA // 129 // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakvAlammi / idi jiNavarehiM bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vaa||130||
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. yaH khalu saMsArastho jIvastatastu bhavati pariNAmaH / pariNAmAtkarma karmaNo bhavati gatiSu gatiH / / 128 / / gatimadhigatasya deho dehAdindriyANi jAyante / taistu vipayagrahaNaM tato rAgo vA dvepo vA / / 129 // jAyate jIvasyaivaM bhAvaH saMsAracakravAle | iti jiNavarairbhaNito'nAdinidhanaH sanidhano vA // 130 // padArtha - [ yaH ] jo [khalu] nizcaya karake [ saMsArasthaH] saMsAra meM rahanevAlA [jIvaH ] azuddha AtmA [tataH tu ] usase to [ pariNAmaH ] azuddhabhAva aura [ pariNAmAt ] usa rAgadveSamohajanita azuddhapariNAmoMse [karma] AThaprakArakA karma [ bhavati ] hotA haiN| [karmaNaH] usa pudgalamayI karmase [ gatipu] cAra gatiyoM meM [ gatiH ] nArakAdi gatiyoMmeM jAnA [ bhavati ] hotA hai [ gatiM ] gatiko [ adhigatasya ] prApta honevAle jIvake [dehaH ] zarIra aura [ dehAt ] zarIrase [ indriyANi ] indriyeM [ jAyante ] hotIM haiM [tu] aura [:] una indriyoMse [ viSayagrahaNaM ] sparzanAdi pAMcaprakArake viSayoMkA rAga buddhise grahaNa [vA] athavA [tataH] usa iSTa aniSTa padArthase [ rAgo ] rAga [ vA] athavA [ dvepo ] dveSabhAva upajatA hai / phira unase pUrvakramAnusAra karmAdika upajate haiM yahI paripATI jabataka kAlalavdhi nahiM hotI tabataka isIprakAra calI jAtI hai [ saMsAracakravAle] saMsArarUpI cakrake paribhramaNameM [jIvasya ] rAga dveSabhAvoM se malIna AtmAke [ evaM bhAvaH ] isI prakArakA azuddhabhAva [jAyate] upajatA hai [ sa bhAvaH ] vaha azuddhabhAva [ anAdinidhanaH ] abhavya jIvakI apekSA anAdi ananta hai [vA] athavA [ sanidhanaH ] bhavya jIvakI apekSA antakarake sahita hai / [ iti ] isaprakAra [jinavaraiH ] jinendra bhagavAn karakaiM [ bhaNitaH ] kahA gayA hai. bhAvArtha - isa saMsArI jIvake anAdi baMdhaparyAyake vazase sarAgapariNAma hote haiN| unake nimittase dravyakarmakI utpatti hai, usase caturgati meM gamana hotA hai, caturgatigamana se deha, dehase indriyeM, indriyoMse iSTAniSTa padArthoMkA jJAna hotA hai, usase rAgadvepabuddhi aura usase snigdhapariNAma hote haiM unase phira karmAdika hote haiM / isIprakAra paraspara kAryakAraNarUpa jIva pudgala pariNAmamayI karmasamUharUpa saMsAracakrameM jIvake anAdianaMta anAdisAnta kumhArake cAkakI samAna paribhramaNa hotA hai. isase yaha bAta siddha huI ki-pudgalapariNAmakA nimitta pAkara jIvake azuddha pariNAma hote haiM, aura una azuddha pariNAmoMke nimittase pudgalapariNAma hote haiM / AgeM puNyapApapadArthakA vyAkhyAna karate haiM so prathama hI puNyapApapadArthoM ke yogya pariNAmoMkA svarUpa dikhAte haiM.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| moho rAgo doso cittapasAdo ya jassa bhAvasmi / vijjadi tassa suho vA asuho vA hodi prinnaamo||131|| saMskRtachAyA. moho rAgo dveSazcittaprasAdazca yasya bhAve / vidyate tasya zubho vA azubho vA bhavati pariNAmaH / / 131 // padArtha- [yasya] jisake [bhAve] bhAvoMmeM [mohaH] gahalarUpa ajJAnapariNAma [rAgaH] paradravyoMmeM prItirUpa pariNAma [dveSaH] aprItirUpa pariNAma [ca] aura [cittaprasAdaH] cittakI prasannatA [vidyate] pravarte hai [tasya] usa jIvake [zubhaH] zubha [vA] athavA [azubhaH] azubha aisA [pariNAmaH] pariNamana [bhavati ] hotA hai / bhAvArtha-isa lokameM jIvake nizcayase jaba darzanamohanIya karmakA udaya hotA hai taba usake rasavipAkase jo azuddha tattvake azraddhAnarUpa pariNAma hoya usakA nAma moha hai / aura cAritramohanIya karmake udayase jo isake rasavipAkakA kAraNa pAya iSTa aniSTa padArthoM meM jo prIti aprItirUpa pariNAma hoya usakA nAma rAga dveSa hai / usahI cAritramoha karmakA jaba maMda udaya ho aura usake rasavipAkase jo kucha vizuddha pariNAma hoya tisakA nAma cittaprasAda hai| isaprakAra jisa jIvake ye bhAva hoMhi tisake avazyameva zubhaazubha pariNAma hote haiN| jahAM devadharmAdikameM prasasta rAga aura cittaprasAdakA honA ye donoM hI zubhapariNAma kahAte haiM / aura jahAM mohadveSa hoMhi aura jahAM indriyoMke viSayoMmeM tathA dhanadhAnyAdikoMmeM aprasasta rAga hoya so azubharAga kahAtA hai / AgeM puNyapApakA svarUpa kahate haiM / suhapariNAmo puNNaM anuho pAvaMti havadi jIvassa / doNhaM poggalamatto bhAvo kammattaNaM patto // 132 // saMskRtachAyA. zubhapariNAmaH puNyamazubhaH pApamiti bhavati jIvasya / dvayoH pudgalamAtro bhAvaH karmatvaM prAptaH // 132 // padArtha-[jIvasya] jIvake [zubhapariNAmaH] sakriyArUpa pariNAma [puNyaM] puNyanAmA padArtha hai [azubhaH] viSayakaSAyAdikameM pravRtti hai so [pApaM iti ] pApa aisA padArtha [bhavati] hotA hai [ dvayoH] ina donoM zubhAzubha pariNAmoMkA [ pudgalamAtraH bhAvaH] dravyapiNDarUpa jJAnAvaraNAdi pariNAma jo hai so [karmatvaM ] zubhAzubha karmAvasthAko [prAptaH] prApta huvA hai / ___ bhAvArtha-saMsArI jIvake zubhaazubhake bhedase do prakArake pariNAma hote haiM / una pariNAmoMkA azuddhanizcayanayakI apekSA jIva kartA hai zubhapariNAma karma hai vahI zubha pariNAma dravyapuNyakA nimittatvase kAraNa hai| puNyaprakRtike yogya vargaNA taba hotI hai jaba ki zubhapariNAmakA nimitta milatA hai / isakAraNa prathama hI bhAvapuNya hotA hai tatpazcAt
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 rAyacandrajainazAstramAlAyAm dravya puNya hotA hai / isIprakAra azuddha nizcayanayakI apekSA jIva kI hai azubha pariNAma karma hai usakA nimitta pAkara dravyapApa hotA hai isaliye prathama hI bhAvapApa hotA hai tatpazcAt dravyapApa hotA hai / aura nizcayanayakI apekSA pudgala kartA hai zubhaprakRti pariNamanarUpa dravyapuNyakarma hai / so jIvake zubhapariNAmakA nimitta pAkara upajatA hai| aura nizcayanayase pudgaladravya kartA hai / azubhaprakRti pariNamanarUpa dravyapApakarma hai so AtmAke hI azubha pariNAmoMkA nimitta pAkara utpanna hotA hai / bhAvita puNyapApakA upAdAna kAraNa AtmA hai, dravya pApapuNyavargaNA nimittamAtra hai / dravyata puNyapApakA upAdAna kAraNa pudgala hai. jIvake zubhAzubha pariNAma nimittamAtra haiM / isaprakAra AtmAke nizcaya nayase bhAvitapuNyapApa amUrtIka karma haiM aura vyavahAranayase dravyapuNyapApa mUrtIka karma haiN| Age mUrtIka karmakA svarUpa dikhAte haiM jahmA kammarasa phalaM visayaM phAsehiM bhuMjade niyadaM / jIveNa suhaM dukkhaM tamA kammANi muttANi // 133 / / saMskRtachAyA. yasmAtkarmaNaH phalaM viSayaH sparzerbhujyate niyataM / jIvena sukhaM duHkhaM tasmAtkarmANi mUrttAni // 133 / / 'padArtha-[yasmAt ] jisa kAraNase [karmaNaH] jJAnAvaraNAdi aSTa karmoMkA [sukhaM / duHkhaM] sukhadukharUpa [phalaM] rasa so hI huvA [viSayaH] sukhaduHkhakA upajAnehArA iSTaaniSTarUpa mUrtapadArtha so [sparzaH] mUrtIka indriyoMse [niyataM] nizcayakarakeM [jIvena] AtmAdvArA [bhujyate] bhogA jAtA hai [tasmAt ] tisakAraNase [karmANi] jJAnAvaraNA dikarma [ mUrttAni ] mUrtIka haiN| bhAvArtha-karmoMkA phala iSTa aniSTa padArtha hai so mUrtIka hai isIse mUrtIka mparzAdi indriyoMse jIva bhogatA hai / isakAraNa yaha vAta siddha bhaI ki karma mUrtIka haiM arthAt aisA anumAna hotA hai kyoMki jisakA phala mUrtIka hotA hai usakA kAraNa bhI mUrtIka hotA hai so karma mUrtIka haiM. mUrtIka karmake sambandhase hI mUrtaphala anubhavana kiyA jAtA hai / jaise cUhekA viSa mUrtIka hai so mUrtIka zarIrase hI anubhavana kiyA jAtA hai / ___ AgeM mUrtIka karmakA aura amUrtIka jIvakA baMdha kisaprakAra hotA hai so sUcanAmAtra kathana karate haiN| bhutti phAsadi muttaM mutto mutteNa vNdhmnnuvdi| jIvo muttivirahiMdo gAdi te tehiM uggahadi // 134 //
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraMH / saMskRtachAyA. mUrtaH spRzati mUrta mUrto mUrtena bandhamanubhavati / jIvo mUrtivirahito gAhati tAni tairavagAhyate // 134 // padArtha- [mRtaH] baMdhaparyAyakI apekSA mUrtIka saMsArI jIvake karmapuMja [mUrta] mUrtIka karmako [spRzati] sparzana karatA hai isakAraNa [sUrtaH ] mUrtIka karmapiNDa jo hai so [sUna] mUrtIka karmapiNDase [vandhaM] paraspara bandhAvasthAko [anubhavati ] prApta hotA hai| [mUrtivirahitaH ] mUrtibhAvase rahita [jIvaH ] jIva [tAni] una karmoM ke sAtha vandhAvasthAvoMko [gAhati] prApta hotA hai / [taiH ] una hI karmoMse [jIvaH] AtmA jo hai so [avagAhyate] eka kSetrAvagAha kara baMdhatA hai| ___ bhAvArtha-isa saMsArI jIvake anAdi kAlase lekara mUrtIka karmoMse sambandha hai. ve karma sparzarasagandhavarNamayI haiM / isase AgAmI mUrtakarmoMse apane snigdharUkhe guNoMke dvArA vandhatA hai, isakAraNa mUrtIka kase mUrtIkakA bandha hotA hai| phira nizcayanayakI apekSA jIva amUrtIka hai. anAdikarmasaMyogase rAgadveSAdika bhAvoMse snigdharUkSabhAvapariNayA huvA navIna karmapuMjakA Asrava karatA hai. usa karmase pUrvavaddhakarmakI apekSA bandha avasthAko prApta hotA hai / yaha ApasameM jIvakarmakA bandha dikhAyA-isahIprakAra amUrtIka AtmAko mUrtIkapuNyapApase kathaMcitprakAra vandhakA virodha nahIM hai / isaprakAra puNyapApakA kathana pUrNa huvA / ava Asrava padArthakA vyAkhyAna karate haiM. rAgo jassa pasattho aNukaMpAsaMsido ya pariNAmo / citte patthi kalussaM puNNaM jIvasta Alavadi // 135 // saMskRtachAyA. rAgo yasya prazasto'nukampAsaMzritazca pariNAmaH / citte nAsti kAluSyaM puNyaM jIvasyAsravati // 135 // padArtha-[yasya] jisa jIvake [rAgaH] prItibhAva [prazastaH] bhalA hai [ca] aura [anukampAsaMzritaH] anukampAke Azrita arthAt dayArUpa [pariNAmaH] bhAva hai tathA [citte] cittameM [kAlupyaM ] malInabhAva [nAsti nahIM hai [tasya jIvasya ] usa jIvake [puNyaM ] puNya [Asravati] AtA hai / ___ bhAvArtha-zubha pariNAma tIna prakArake haiM arthAt-prazastarAga 1 anukampA 2 aura cittaprasAda 3 ye tInoM prakArake zubhapariNAma dravyapuNyaprakRtiyoMko nimitta mAtra hai isakAraNa jo zubhabhAva haiM ve to bhAvAsrava haiM. tatpazcAt una bhAvoMke nimittase zubhayogahArakara jo zubha vargaNAyaM AtI haiM ve dravyapuNyAtrava haiM /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm Age prazasta rAgakA svarUpa dikhAte haiM. arahaMtasiddhasAhusu bhattI dhammammi jA ya khalu cetttthaa| aNugamaNaM pi gurUNaM pasattharAgo tti vucaMti // 136 // saMskRtachAyA. arahatsiddhasAdhupu bhaktirddharme yA ca khalu ceSTA / anugamanamapi gurUNAM prazastarAga iti bruvanti (?) / / 136 / / padArtha-[arahatsiddhasAdhupu] arahaMta siddha aura sAdhu ina tIna padoMma jo [bhaktiH] stuti vaMdanAdika [ca] aura [yA] jo [dharme] arahaMta praNIta dharmameM [khala] nizcaya karake [ceSTA] pravRtti, [ gurUNAM] dharmAcaraNake upadeSTA AcAryAdikoMkA [anugamanaM api] bhakti bhAvasahita unake pIche hokara calanA arthAt unakI AjJAnusAra calanA bhI [iti] isaprakAra mahApuruSa [prazastarAgaH] bhalA rAgako [bruvaMti] kahate haiN| bhAvArtha-arahaMtasiddhasAdhuvoMmeM bhaktivyavahAra cAritrakA AcaraNa aura AcAryAdika mahanta puruSoMke caraNoMmeM rasika honA isakA nAma prazasta rAga hai / kyoMki zubha rAgase hI pUrvokta pravRtti hotI haiM / yaha prazastarAga sthUlatAkara akelA bhaktihIke karanevAle ajJAnI jIvoMke jAnanA aura kisI kAla jJAnIke bhI hotA hai / kaise jJAnIke hotA hai ? ki jo jJAnI uparike guNasthAnoMmeM sthira honeko asamartha haiM unake yaha prazasta rAga hotA hai so bhI kudaivAdikoMmeM rAga niSedhArtha athavA tIvra viSayAnurAgarUpa jvarake dUra karanekeliye hotA hai / Age aNukampA arthAt dayAkA svarUpa kahate haiM / tisidaM bubhukkhidaM vA duhidaM daTTaNa jo du duhimnno| paDivajjadi taM kivayA tassesA hodi aNukaMpA // 137 // saMskRtachAyA. tRpitaM bubhukSitaM vA duHkhitaM dRSTvA yastu duHkhitamanAH / pratipadyate taM kRpayA tasyaipA bhavatyanukampA / / 137 // padArtha-tRSitaM ] jo koI jIva tRpAvaMta ho [vA] athavA [bubhukSitaM] kSudhAtura hoya vA [du:khitaM] rogAdikari duHkhita hoya [taM] usako [dRSTvA ] dekhakara [ yAtu] jo puruSa [duHkhitamanAH] usakI pIr3Ase Apa duHkhI hotA huvA [kRpayA] dayAbhAva karakeM [pratipadyate] usa duHkhake dUra karanekI kriyAko prApta hotA hai [tasya] usa purupake . [epA] yaha [anukampA] r3hayA [bhavati ] hotI hai| bhAvArtha- dayAbhAva ajJAnIke bhI hotA hai aura jJAnIke bhI hotA hai parantu itanA vizepa hai ki ajJAnIke jo dayAbhAva hai so kisa hI puruSako duHkhita dekhakara to usake duHkha dUra karaneke upAyameM ahaMbuddhise Akulacitta hokara pravate hai aura jo jJAnI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / nIceMke guNasthAnoMmeM pravRtta hai, usake dayAbhAva jo hotA hai so jaba duHkhasamudrameM magna saMsArIjIvoMko jAnatA hai taba aisA jAnakara kisI kAlameM manako kheda upajAtA hai| Age cittakI kaluSatAkA svarUpa dikhAte haiM / kodho va jadA mANo mAyA lobho va cittamAseja / jIvassa kuNadi khohaM kalulo tti ya taM vudhA veti // 138 // saMskRtachAyA. krodho vA yadA mAno mAyA lobho vA cittamAsAdya / jIvasya karoti kSobhaM kAluNyamiti ca taM budhA vadanti / / 138 // padArtha- [yadA] jisa samaya [krodhaH] krodha [vA] athavA [mAnaH] abhimAna [vA] athavA [mAyA] kuTilabhAva athavA [lobhaH] iSTameM prItibhAva [cittaM] manako [AsAdya ] prApta hokara [jIvasya] AtmAke [kSobhaM] atiAkulatArUpa bhAva [karoti ] karatA hai [taM] usako [budhAH] jo baDe mahanta jJAnI haiM te [kAluSyaMiti] kaluSabhAva aisA nAma [vadanti ] kahate haiM / ___ bhAvArtha-jaba krodha mAna mAyA lobhakA tIvra udaya hotA hai taba cittako jo kucha kSobha hoya usako kaluSabhAva kahate haiM / unahI kaSAyoMkA jaba maMda udaya hotA hai tava cittakI prasannatA hotI hai usako vizuddhabhAva kahate haiM so vaha vizuddha cittaprasAda kisI kAlameM vizeSa kaSAyoMkI maMdatA honepara ajJAnI jIvake hotA hai| aura jisa jIvake kaSAyakA udaya sarvathA nivRtta nahIM hoya, upayogabhUmikA sarvathA nirmala nahiM huI hoya, antarabhUmikAke guNasthAnoMmeM pravatta hai usa jJAnI jIvake bhI kisIkAlameM cittaprasAdarUpa nirmalabhAva pAye jAte haiM / isaprakAra jJAnI ajJAnIke cittaprasAda jaannaa| Age pApAtravakA svarUpa kahate haiM. cariyA pamAdavahulA kAlussaM loladA ya visayesu / paraparitAvApavAdo pAvassa ya AsavaM kuNadi // 139 // . saMskRtachAyA. caryA pramAdavahulA kAlupyaM lolatA ca viSayeSu / paraparitApApavAdaH pApasya cAsravaM karoti / / 139 / / padArtha-[pramAdavahulA caryA ] bahuta pramAdasahita kriyA [kAluSyaM] cittakI malInatA [ca] aura [viSayeSu] indriyoMke viSayoMmeM [lolatA] prItipUrvaka capalatA [ca] aura [paraparitApApavAdaH ] anyajIvoMko dukha denA anyakI niMdA karanI vurA bolanA ityAdi AcaraNoMse azubhI jIva [pApasya ] pApakA [AsravaM] Asrava [karoti ] karatA hai / bhAvArtha-vipaya kapAyAdika azubhakriyAvoMse jIvake azubhapariNati hotI hai,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 rAyacandrajainazAstramAlAyAm usako bhAvapApAsrava kahate haiM. usI bhAvapApAsravakA nimitta pAkara pudgalavargaNArUpa jo / dravyakarma haiM so yogoMke dvArase Ate haiM usakA nAma dravyapApAstrava hai / __ AgeM pApAsravake kAraNabhUta bhAva vistArase dikhAte haiM / saNNAo ya tilessA iMdiyavasadA ya attaradANi / NANaM ca duppauttaM moho pAnappadA hoMti // 140 // saMskRtachAyA. saMjJAzca trilezyA indriyavazatA cArttaraudre / jJAnaM ca duHprayuktaM mohaH pApapradA bhavanti // 140 // padArtha-[saMjJAH] cAra saMjJA [ca] aura [vilelyAH ] tIna lezyA [ca] aura [indriyavazatA] indriyoMke AdhIna honA [ca] tathA [Attaraudre] Arta aura raudradhyAna aura [duHprayuktaM jJAnaM] sakriyAke atirikta asatkriyAvoMmeM jJAnakA lagAnA tathA [mohaH] darzanamohanIya cAritramohanIya karmake samastabhAva haiM te [pApapradAH] pAparUpa Avastrayake kAraNa [bhavanti ] hote haiN| bhAvArtha-tIvramohake udayase AhAra bhaya maithuna parigraha ye cAra saMjJAyeM hotI haiM aura tIvra kaSAyake udayase raMjita yogoMkI pravRttirUpa kRSNa nIla kApota ye tIna lezyAyeM hotI haiM / rAgadveSake utkRSTa udayase indriyAdhInatA hotI hai / rAgadvepake ati vipAkase iSTaviyoga aniSTasaMyoga pIr3Acintavana aura nidAnabaMdha ye cAra prakArake Arta dhyAna hote haiN| tIvra kapAyoMke udayase jaba atizaya krUracitta hotA hai taba hiMsAnaMdI mRSAnaMdI steyAnaMdI viSayasaMrakSaNAnaMdIrUpa cAra prakArake raudradhyAna hote haiM / duSTa bhAvoMse dharmakriyAMse atirikta anyatra upayogI honA so khoTA jJAna hai / mithyAdarzanajJAnacAritrake udayase avivekakA honA so moha (ajJAnabhAva) hai ityAdi pariNAmoMkA honA so bhAva pApAsrava kahAtA hai / isI pApapariNatikA nimitta pAkara dravyapApAsavakA vistAra hotA hai / yaha AsravapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA / Age saMvara padArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| iMdiyakasAyasaNNA NiggahidA jehiM sudumggmbhi| jAvattAvattehiM pihiyaM pAvAsavaM chidaM // 141 // . saMskRtachAyA. indriyakapAyasaMjJA nigRhItA yaiH supThumArge / yAvattAvatteSAM pihitaM pApAsravaM chidraM // 141 / / padArtha-[yaiH] jina puruSoMne [indriyakapAyasaMjJAH] manasahita pAMca indriya, cAra 1. 'aTTaruddANi' ityapi pAThaH /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / kaSAya aura cAra saMjJArUpa pApapariNati [yAvata] jisa samaya [suSTumAgeM] saMvara mArgameM [nigrahItAH ] rokIM haiM [tAvat ] taba [tepAM] unake [pApAsavaM chidraM] pApAsravarUpI chidra [pihitaM ] AcchAdita huvaa|| ___ bhAvArtha-mokSakA mArga eka saMvara hai so saMvara jitanA indriya kaSAya saMjJAvoMkA nirodha hoya utanA hI hotA hai / arthAt jitane aMza AsavakA nirodha hotA hai utane hI aMza saMvara hotA hai / indriya kaSAya saMjJA ye bhAvapApAsrava haiM / inakA nirodha karanA bhAva pApasaMvara hai ye hI bhAvapApasaMvara dravyapApasaMvarakA kAraNa hai / arthAt jaba isa jIvake azuddha bhAva nahiM hote taba paudgalIka vargaNAvoMkA Asrava bhI nahiM hotA / AgeM sAmAnya saMvarakA svarUpa kahate haiN| jassa Na vijjadi rAgo doso moho va savvavvesu / NAsavadi suhaM asuhaM samasuhadukkhassa bhikkhussa // 142 // saMskRtachAyA. yasya na vidyate rAgo dveSo moho vA sarvadravyeSu / nAsravati zubhamazubhaM samasukhaduHkhasya bhikSoH / / 142 // padArtha- [yasya ] jisa puruSake [ sarvadravyeSu ] samasta paradravyoMmeM [rAgaH] prItibhAva [dveSaH] dveSabhAva [vA] athavA [mohaH] tattvoMkI azraddhArUpa moha [na vidyate ] nahIM hai [tasya] usa [samasukhaduHkhasya] samAna hai sukhaduHkha jisake aise [bhikSoH] mahAmunike [zubhaM] zubharUpa [azubhaM] pAparUpa pudgaladravya [na Asravati] AsravabhAvako prApta nahiM hotaa| bhAvArtha-jisa jIvake rAgadveSa moharUpa bhAva paradravyoMmeM nahIM hai usa hI samarasIke zubhAzubha karmAsrava nahiM hotA. usake saMvara hI hotA hai isakAraNa rAgadveSamohapariNAmoMkA nirodha so bhAvasaMvara kahAtA hai. usa bhAvasaMvarake nimittase yogadvAroMse zubhAzubharUpa karma vargaNAvoMkA nirodha honA so dravyasaMvara hai / AgeM saMvarakA vizeSa svarUpa kahate haiM / jassa jadA khalu puNNaM joge pAvaM ca Natthi viradasta / saMvaraNaM tassa tadA suhAnuhakadasta kammarasa // 143 // . saMskRtachAyA. yasya yadA khalu puNyaM yoge pApaM ca nAsti viratasya / saMvaraNaM tasya tadA zubhAzubhakRtasya karmaNaH // 143 // padArtha-[yadA] khila] nizcaya karakeM jisa samaya [yasya] jisa [viratasya] paradravyatyAgIke [yoge] manavacanakAyarUpa yogoMmeM [pApaM] azubhapariNAma [ca] aura. [puNyaM ] zubhapariNAma [nAsti ] nahIM hai [tadA] usa samaya [tasya ] usa munike
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [zubhAzubhakRtasya karmaNaH] zubhAzubha bhAvoMse utpanna kiyehuye dravyakamItravoMkA [ saMvaraNaM ] nirodhaka saMvarabhAva hote haiM / bhAvArtha- jaba isa mahAmunike sarvathAprakAra zubhAzubha yogoMkI pravRttise nivRtti hotI hai taba usake AgAmI karmoMkA nirodha hotA hai / mUlakAraNa bhAvakarma haiM jaba bhAvakarma hI cale jAMya taba dravyakarma kahAMse hoya ? isakAraNa yaha bAta siddha huI ki zubhAzubha bhAvoMkA nirodha honA bhAvapuNyapApasaMvara hotA hai / yaha hI bhAvasaMvara dravyapuNyapApakA nirodhaka pradhAna hetu hai / isaprakAra saMvarapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA | aba nirjarApadArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai / ww' saMvarajogehiM judo tavehiM jo ciThThade bahuvihehiM / kammANaM NijjaraNaM bahugANaM kuNadi so yidaM // 144 // saMskRtachAyA. saMvarayogAbhyAM yuktastapobhiryaceSTate bahuvidhaiH / karmaNAM nirjaraNaM bahukAnAM karoti sa niyataM // 144 // padArtha -- [yaH] jo bheda vijJAnI [saMvarayogAbhyAM] zubhAzubhAtravanirodharUpa saMvara aura zuddhopayogarUpa yogoMkara [yuktaH ] saMyukta [bahuvidhaiH ] nAnA prakArake [tapobhiH] antaraMga bahiraMga tapoMke dvArA [ceSTate ] upAya karatA hai [ saH ] vaha puruSa [ niyataM ] nizcayakara [bahukAnAM] bahutase [karmaNAM ] karmokI [ nirjaraNaM] nirjarA [ karoti ] karatA hai / bhAvArtha -- jo puruSa saMvara aura zuddhopayogase saMyukta, tathA anasana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza ina chaha prakAra ke bahiraMga tapa tathA prAyazcitta, vinaya vaiyAvRtya svAdhyAya vyutsarga aura dhyAna ina chaH prakArake aMtaraMga tapakara sahita haiM vaha bahutase karmoMkI nirjarA karatA hai / isase yaha bhI siddha huvA ki aneka karmoMkI zaktiyoMke gAlaneko samartha dvAdaza prakAra ke tapoMse baDhA huvA hai jo zuddhopayoga vahI bhAvanirjarA hai aura bhAvanirjarAke anusAra nIrasa hokara pUrvameM baMdhe huye karmoMkA ekadezaH khira jAnA so dravyanirjarA hai / AgeM nirjarAkA kAraNa vizeSatAke sAtha dikhAte haiM / jo saMvareNa jutto appaTTaprasAdhago hi appANaM / muNiUNa jhAdi NiyadaM NANaM so saMdhuNodi kammarayaM // 145 // saMskRtachAyA. yaH saMvareNa yuktaH AtmArthaprasAdhako hyAtmAnaM / jJAtvA dhyAyati niyataM jJAnaM sa saMdhunoti karmarajaH // 145 // 1 karma apanA rasadekara khira jAveM usako nirjarA kahate haiM /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 101 padArtha - [ yaH] jo puruSa [saMvareNa yuktaH] saMvarabhAvoMkara saMyukta hai tathA [AtmArthaprasAdhakaH] AtmIka svabhAvakA sAdhanahArA hai [ saH ] vaha puruSa [hi ] nizcaya karakeM [AtmAnaM ] zuddha cinmAtra AtmasvarUpako [ jJAtvA ] jAna karake [ niyataM ] sadaiva [jJAnaM] AtmAke sarvasvako [ dhyAyati ] dhyAvai hai vahI puruSa [ karmaraja : ] karmarUpI dhUliko [saMdhunoti ] uDA detA hai / bhAvArtha--jo puruSa karmoMke nirodhakara saMyukta hai, AtmasvarUpakA jAnanahArA hai, so parakAryoM se nivRtta hokara AtmakAryakA udyamI hotA hai, tathA apane svarUpako pAkara guNaguNI abhedakathanakara apane jJAnaguNako Apase abheda nizcala anubhava hai, vaha puruSa sarvathAprakAra vItarAga bhAvoMkedvArA pUrvakAlameM bandhehuye karmarUpI dhUliko uDA detA hai arthAt karmoMko khapA detA hai / jaiseM cikanAI rahita zuddhaphaTikakA thaMbha nirmala hotA hai usIprakAra nirjarAkA mukhya hetu dhyAna hai arthAt nirmalatAkA kAraNa hai / aba dhyAnakA svarUpa kahate haiM / jassa Na vijjadi rAgo doso moho va jogaparikammo / tassa suhAsuhaDahaNo jjhANamao jAyae agaNI // 146 // saMskRtachAyA. yasya na vidyate rAgo dveSo moho vA yogaparikarma / tasya zubhAzubhadahano dhyAnamayo jAyate agniH // 146 // padArtha - [ yasya ] jisa jIvake [ rAgaH dveSaH mohaH ] rAga dveSa moha [vA ] athavA [yogaparikarma ] tIna yogoMkA pariNamana [ na vidyate ] nahIM hai [ tasya ] tisa jIvake [zubhAzubhadahanaH] zubhaazubha bhAvoMko jalAnevAlI [ dhyAnamayaH ] dhyAnasvarUpI [agniH] Aga [jAyate] utpanna hotI hai / bhAvArtha- paramAtmasvarUpameM aDola caitanyabhAva jisa jIvake hoya, vaha hI dhyAna karanevArA hai isa dhyAtA puruSake svarUpakI prApti kisa prakAra hotI hai so kahate haiM, jaba nizcayaM karake yogIzvara anAdi mithyAvAsanAke prabhAvase darzana cAritra mohanIya karmake vipAkase anekaprakArake karmoM meM pravarttanevAle upayogako kAlalabdhi pAkara vahAMse saMkocakara apane svarUpameM lAvai tava nirmoha vItarAga dveSarahita atyanta zuddha svarUpako zuddhAtma svarUpameM niSkaMpa ThaharA sakai aura taba hI isa bhedavijJAnI dhyAnI ke svarUpa sAdhaka puruSArthasiddhikA paramaupAya dhyAna utpanna hotA hai / vaha dhyAna karanahArA puruSa niHkriya caitanyasvarUpameM sthiratAke sAtha magna ho rahA hai, manavacanakAyakI bhAvanA nahiM bhAtA hai, karmakAMDa meM bhI nahiM pravarttatA, samasta zubhAzubha karmaindhanako jalAne ke artha agnivat jJAnakAMDa
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 rAyacandrajainazAstramAlAyAm garbhita dhyAnakA anubhavI hai, isakAraNa paramAtmapadako pAtA hai / isaprakAra nirjarA padArthakA vyAkhyAna pUrA huvA. - aba bandha padArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| jaM suhamasuhamudiNNaM bhAvaM ratto karedi jadi appaa| so teNa havadi vaMdho poggalakammeNa viviheNa // 147 // saMskRtachAyA. yaM zubhAzubhamudIrNa bhAvaM raktaH karoti ydyaatmaa| sa tena bhavati baddhaH pudgalakarmaNA vividhena // 147 / / padArtha-yadi ] jo [ raktaH] ajJAnabhAvameM rAgI hokara [AtmA ] yaha jIvadravya [yaM] jisa [zubhaM azubhaM] zubhAzubharUpa [udIrNa] prakaTa huye [bhAvaM ] bhAvako [karoti] karatA hai [saH] vaha jIva [tena] tisa bhAvase [vividhena pudgalakarmaNA] aneka prakArake paudgalIka karmoMse [baddhaH bhavati ] baMdha jAtA hai / bhAvArtha-jo yaha AtmA parake sambandhase anAdi avidyAse mohita hokara karmake udayase jisa zubhAzubha bhAvako karatA hai taba yaha AtmA usahI kAla usa azuddha upayogarUpa bhAvakA nimitta pAkarake paudgalika karmoMse vaMdhatA hai| isase yaha vAta bhI siddha huI ki isa AtmAke jo rAgadveSamoharUpa snigdha zubhaazubha pariNAma haiM unakA nAma to bhAvabandha hai usa bhAvavandhakA nimitta pAkara zubhaazubharUpa dravyavargaNAmayI pudgaloMkA jIvake pradezoMse paraspara baMdha honA tisakA nAma dravyabandha hai| AgeM baMdhake bahiraMga antaraMga kAraNoMkA svarUpa dikhAte haiM / joganimittaM gahaNaM jogo mnnvynnkaaysNbhuudo| bhAvaNimitto vaMdho bhAyo radirAgadosamohajudo // 148 // saMskRtachAyA. yoganimittaM grahaNaM yogo manovacanakAyasaMbhUtaH / bhAvanimitto bandho bhAvo ratirAgadvepamohayutaH / / 148 // padArtha-yoganimittaM grahaNaM ] yogoMkA nimitta pAkara karmapudgaloMkA jIvake pradezoMmeM paraspara eka kSetrAvagAhakara grahaNa hotA hai [yogaH manovacanakAyasaMbhUtaH] yoga jo haiM 1 jo koI kahai ki isa vartamAna kAlameM dhyAna nahiM hotA unako nIce likhI do gAthAvoMse apanA samAdhAna karanA cAhiye "ajjavi tirayaNasuddhA appA jhAye vi lahai iMdattaM / loyaMti ya devattaM tattha cuyA Nivvudi jaMti // 1 // aMto Natthi suINaM kAlo thoo vayaM ca dummehA / taNNavari sikkhiyavvaM jaMjaramaraNaM khaI kuNaI // 2 // "
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 103 so manavacanakAyakI kriyA se utpanna hotA hai / [vandhaH bhAvanimittaH] grahaNa to yogoMse hotA hai aura bandha eka azuddhopayogarUpa bhAvoMke nimittase hotA hai. aura [bhAvaH ] vaha bhAva jo hai so kaisA hai ki [ ratirAgamohayuktaH ] iSTa aniSTa padArthoM meM rati rAgadvepamoha karakeM saMyukta hotA hai / I bhAvArtha - jIvoMke pradezoM meM karmoMkA Agamana to yogapariNati se hotA hai. pUrvakI bandhIhuI karmavargaNAvoMkA avalaMbana pAkara AtmapradezoMkA prakaMpana honA usakA nAma yogapariNati hai | aura vizeSatayA nija zakti ke pariNAmase jIva ke pradezoM meM pudgalakarmapiMDoM kA rahanA usakA nAma bandha hai / vaha bandha mohanIyakarmasaMjanita azuddhopayogarUpa bhAvake vinA jIvake kadAcit nahiM hotA / yadyapi yogoMke dvArA bhI bandha hotA hai tathApi sthiti anubhAgake binA usakA nAmamAtra hI grahaNa hotA hai. kyoMki bandha usahIkA nAma hai jo sthiti anubhAgakI vizeSatAliye ho, isakAraNa yaha bAta siddha huI ki vandhako bahiraMga kAraNa to yoga hai aura antaraMga kAraNa jIvake rAgAdika bhAva haiM / Age dravya mithyAtvAdika bandhake bahiraMga kAraNa haiM aisA kathana karate haiM / hedU caduvviyappo aviyappasa kAraNaM bhaNidaM / tesi piya rAgAdI simabhAve Na vajjhati // 149 // saMskRtachAyA. hetuzcaturvikalpo'STavikalpasya kAraNaM bhaNitam / teSAmapi ca rAgAdayasteSAmabhAve na badhyante // 149 // padArtha - [ caturvikalpaH] cAra prakArakA dravyapratyaya rUpa jo [ hetuH ] kAraNa hai so [aSTadikalpasya ] AThaprakArake karmoMkA [ kAraNaM ] nimitta [ bhaNitaM ] kahA gayA hai [ca] aura [teSAM api ] una cAra prakArake dravyapratyayoMkA bhI kAraNa [ rAgAdayaH ] rAgAdika vibhAva bhAva haiM [teSAM ] una rAgAdika vibhAvarUpabhAvoMke [ abhAve ] vinAza honepara [na badhyante] karma nahiM baMdhate haiM / bhAvArtha - AThaprakAra karmavandhake kAraNa mithyAtva asaMyama kaSAya aura yoga ye cAra prakArake dravyapratyaya haiN| una dravyapratyayoMke kAraNa rAgAdika bhAva haiM ataeva bandhake kAraNa ke kAraNa rAgAdika bhAva haiM kyoMki rAgAdika bhAvoMke abhAva honese dravyamidhyAtva asaMyama kaSAya aura yoga ina cAra pratyayoMke hote saMte bhI jIvake bandha nahiM hotA. isa kAraNa rAgAdika bhAva hI vandhake antaraMga mukhyakAraNa haiM gauNakAraNa cAritrapratyaya hai / isaprakAra bandhapadArthakA vyAkhyAna pUrNa huvA | aba mokSapadArthakA vyAkhyAna kiyA jAtA hai so prathama hI dravyamokSakA kAraNa paramasaMvararUpa mokSakA svarUpa kahate haiM 1
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 rAyacandrajainazAstramAlAyAm hedumabhAve NiyamA jAyadi NANissa aasvnnirodho| AsavabhAveNa viNA jAyadi kammassa duNirodho // 150 // kammassAbhAveNa ya savva sabalogadasI ya / pAvadi iMdidyarahidaM avvAvAhaM suhamaNaMtaM // 151 // saMskRtachAyA. hetvabhAve niyamAjjAyate jJAninaH AsravanirodhaH / AsravabhAvena vinA jAyate karmaNastu nirodhaH // 150 / / karmaNAmabhAvena ca sarvajJaH sarvalokadarzI ca / / prApnotIndriyarahitamavyAbAdhaM sukhamanantaM // 151 // padArtha-[hetvabhAve] rAgAdikAraNoMke abhAvase [niyamAt ] nizcayase [jJAninaH] bhedavijJAnIke [AsravanirodhaH] AsravabhAvakA abhAva [jAyate] hotA hai [tu] aura [AsravabhAvena vinA] karmakA Agamana na honese [karmaNaH] jJAnAvaraNAdi karmabandhakA [nirodhaH ] abhAva [jAyate] hotA hai / [ca] aura [karmaNAM] jJAnAvaraNAdi karmoMke [abhAvena] vinAza karake [ sarvajJaH] sarvakA jAnanahArA [ca] aura [sarvalokadarzI ] sabakA dekhanahArA hotA hai taba vaha [indriyarahitaM] indriyAdhIna nahI aura [avyAvAdha] bAdhArahita [anantaM ] apAra aise [sukhaM ] AtmIka sukhako [prAmoti] prApta hotA hai / bhAvArtha-jIvake AsravakA kAraNa moharAgadveSarUpa pariNAma haiM jaba ina tIna azuddha bhAvoMkA vinAza hoya taba jJAnI jIvake avazya hI AsravabhAvoMkA abhAva hotA hai / jaba jJAnIke AstravabhAvakA abhAva hotA hai taba karmakA nAza hotA hai karmoMke nAza honepara nirAvaraNa sarvajJapada tathA sarvadarzIpada pragaTa hotA hai| aura akhaMDita atIndriya ananta sukhakA anubhavana hotA hai isa padakA nAma jIvanmukta bhAvamokSa kahA jAtA hai dehadhArI jIte rahate hI bhAvakarmarahita sarvathA zuddhabhAvasaMyukta mukta haiM isakAraNa jIvanmukta kahAte haiN| jo koI pUchai ki kisaprakAra jIvanmukta hote haiM so kahate haiM ki karmakara AcchAdita AtmAke kramase pravatrte hai jo jJAna kriyArUpa bhAva, so saMsArI jIvake anAdi mohanIyakarmake vazase azuddha hai. dravyakarmake AsravakA kAraNa hai so bhAvajJAnI jIvake moharAgadveSakI pravRttise kamI hotA hai ataeva isa bhedavijJAnIke AtravabhAvakA nirodha hotA hai / jaba isake mohakarmakA kSaya hotA hai tava isake atyanta nirvikAra vItarAga cAritra pragaTa hotA hai. anAdikAlase Asrava AvaraNadvArA ananta caitanyazakti isa AtmAkI mudrita ( DhakIhuI ) hai vahI isa jJAnIke zuddhakSAyopazamika nirmohajJAnakriyAke hotesaMte antaramuhUrtaparyanta rahatI hai tatpazcAt eka hI samayameM jJAnAvaraNa darzanAvaraNa antarAya karmake kSaya honese kathaMcitprakAra kUTastha acala kevalajJAna avasthAko prApta hotA hai. usasamaya jJAnakriyAkI pravRtti kramase nahIM hotI kyoMki bhAvakarmakA abhAva hai so aisI avasthAke honese vaha bhagavAn
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 105 sarvajJa sarvadI indriyavyApArarahita avyAvAdha ananta sukhasaMyukta sadAkAla sthiraskhabhAvase svarUpagupta rahate haiM / yaha bhAvakarmase muktakA svarUpa dikhAyA aura ye hI dravyakarmase mukta honekA kAraNa parama saMvarakA svarUpa hai / jaba yaha jIva kevalajJAnadazAko prApta hotA hai taba isake cAra aghAtiyA karma jalIhuI jevar3IkI taraha dravyakarma rahate haiM / una dravyakarmoke nAzako ananta catuSTaya parama saMvara kahate haiM / Age dravyakarmamokSakA kAraNa aura parama nirjarAkA kAraNa dhyAnakA svarUpa dikhAte haiN| dasaNaNANasamaggaM jjhANaM No aNNavvasaMjuttaM / jAyadi NijjarahedU samAvasahidasta sAdhusta // 152 // saMskRtachAyA. darzanajJAnasamagraM dhyAnaM no anyadravyasaMyuktaM / ___ jAyate nirjarAhetuH svabhAvasahitasya sAdhoH // 152 / / / padArtha-darzanajJAnasamagraM] yathArtha vastuko sAmAnya dekhane aura vizepatA kara jAnanese paripUrNa [dhyAnaM] paradravyacintAkA nirodharUpa dhyAna so [nirjarAhetuH] karmavandhasthitikI anukrama paripATIse khiranA usakA kAraNa [jAyate ] hotA hai / yaha dhyAna kisake hotA hai ? [svabhAvasahitasya sAdhoH] AtmIka svabhAvasaMyukta sAdhu mahAmunike hotA hai / kaisA hai yaha dhyAna ? [no anyadravyasaMyuktaM ] paradravya saMvandhase rahita hai / bhAvArtha-jaba yaha bhagavAn bhAvakarmamukta kevala avasthAko prApta hotA hai taba nija svarUpameM AtmIka sukhase tRpta hotA hai. isaliye karmajanita sukhaduHkha vipAkakriyAke vedanase rahita hotA hai| jJAnAvaraNa darzanAvaraNa karmake jAnepara anantajJAna ananta darzanase zuddhacetanAmayI hotA hai. isakAraNa atIndriya rasakA AsvAdI hokara vAhya padArthoM ke rasako nahiM bhogatA / aura vahI paramezvara apane zuddha svarUpameM akhaMDita caitanyasvarUpameM pravatrte hai| isakAraNa kathaMcitprakAra apane svarUpakA dhyAnI bhI hai arthAt paradravyasaMyogase rahita AtmasvarUpadhyAna nAmako pAtA hai. isakAraNa kevalIke bhI upacAramAtra svarUpaanubhavanakI apekSA dhyAna kahA jAtA hai / pUrvabaMdhe karma apanI zaktikI kamIse samaya samaya khirate rahate haiM, isakAraNa vahI dhyAna nirjarAkA kAraNa hai / yaha bhAvamokSakA svarUpa jAnanA / Age dravyamokSakA svarUpa kahate haiN| jo saMvareNa jutto NijaramANodha savvakammANi / vavagavedAusso muyadi bhavaM teNa so mokkho // 153 // saMskRtachAyA. yaH saMvareNa yukto nirjaratnathasarvakarmANi / / __ vyapagatavedyAyupko muJcati bhavaM tena sa mokSaH // 153 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha-[yaH] jo puruSa [saMvareNa yuktaH] AtmAnubhavarUpa paramasaMbarase saMyukta hai [atha] athavA [sarvakarmANi] apane samasta pUrvabandhe karmoko [nirjaran] anukramase khapAtA huvA pravatrta hai / aura jo puruSa [vyapagatavedyAyuSkaH] dUra gayA hai vedanIya nAma gotra Ayu jisase aisA hai [saH] vaha bhagavAn paramezvara [bhavaM] aghAtikarma sanbandhI saMsArako [ muJcati] choDa detA hai naSTa kara detA hai [tena mokSaH] tisakAraNase dravya mokSa kahA jAtA hai| bhAvArtha-isa kevalI bhagavAnake bhAvamokSa honepara paramasaMvara bhAva hote haiM unase AgAmI kAlasaMbandhinI karmakI paraMparAkA nirodha hotA hai / aura pUrvabaMdhe karmoMkI nirjarAkA kAraNa dhyAna hotA hai usase pUrvakarma saMtatikA kisI kAlameM to svabhAvahIse apanA rasa dekara khiranA hotA hai aura kisa hI kAla samudghAtavidhAnase karmoMkI nirjarA hotI hai| aura kisa hI kAla yadi vedanI nAma gotra ina tIna karmoMkI sthiti AyukarmakI sthitikI barAbara hoya tava to saba cAra aghAtiyA karmoMkI sthiti barAvara hI khirake mokSa avasthA hotI hai aura jo AyuHkarmakI sthiti alpa hoya aura vedinI nAma gotrakI bahuta hoya to samuddhAta karake sthiti khirake mokSa avasthA hotI hai. isa prakAra jIvase atyaMta sarvathAprakAra karmapudgaloMkA viyoga honA, usIkA nAma dravyamokSa hai / isaprakAra dravyamokSakA vyAkhyAna pUrNa huvA aura mokSamArgIke aMga samyagdarzana samyagjJAnake nimittabhUta navapadArthoMkA vyAkhyAna bhI pUrA huvaa| __ AgeM mokSamArgakA prapaMca sUcanAmAtra kahA jAtA hai so prathama hI mokSamArgakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| jIvasahAvaM NANaM appaDihadasaNaM aNaNNamayaM / cariyaM ca tesu NiyadaM asthittamaNiMdiyaM bhaNiyaM // 154 // saMskRtachAyA. jIvasvabhAvaM jJAnamapratihatadarzanamananyamayaM / cAritraM ca tayorniyatamastitvamaninditaM bhaNitaM // 154 / / padArtha-[jJAna] yathArtha vastuparicchedana [apratihatadarzanaM] yathArtha vastukA akhaM. Dita sAmAnyAvalokana ye donoM guNa [ananyamayaM] caitanyasvabhAvase eka hI hai [jIvakhabhAvaM] jIvakA asAdhAraNalakSaNa hai. [ca tayoH] aura una jJAna tathA darzanakA [niyataM] nizcita sthirarUpa [astitvaM] astibhAva jo hai so [aninditaM] nirmala [cAritraM] AcaraNarUpa cAritraguNa [bhaNitaM] sarvajJa vItarAgadevane kahA hai| bhAvArtha-jIvake svabhAva bhAvoMkI jo thiratA hai, usakA nAma cAritra kahA jAtA hai vahI cAritra mokSamArga hai / ve jIvake svAbhAvika bhAva jJAna darzana hai aura ve AtmAse abheda
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| 107 aura bhedasvarUpa hai / eka caitanyabhAvakI apekSA abheda hai. aura vaha hI eka caitanyabhAva sAmAnyavizeSakI apekSA do prakArakA hai. darzana sAmAnya hai jJAnakA svarUpa vizeSa hai. cetanAkI apekSA ye donoM eka haiM. ye jJAnadarzana jIvake svarUpa haiM, inakA jo nizcala thira honA apanI utpAdavyayadhrauvya avasthAse aura rAgAdika pariNatike abhAvase nirmala honA usakA nAma cAritra hai vahI mokSakA mArga hai / isa saMsArameM cAritra do prakArakA hai / eka - svacAritra aura dUsarA paracAritra hai / svacAritrako svasamaya aura paracAritrako parasamaya kahate haiM / jo paramAtmAmeM sthirabhAva so to svacAritra hai aura jo AtmAkA paradravyameM laganarUpa thirabhAva so paracAritra hai / inameM se jo AtmA bhAvoMmeM thiratAkara lIna hai, parabhAvase parAnmukha haiM, svasamayarUpa hai so sAkSAt mokSamArga jAnanA / / __ AgeM svasamayakA grahaNa parasamayakA tyAga hoya taba karmakSayakA dvAra hotA hai usase jIvasvabhAvakI nizcala thiratAkA mokSamArgasvarUpa dikhAte haiM. jIvo sahAvaNiyado aNiyadguNapajaodha prsmo| jadi kuNadi sagaM samayaM panbhaslAdi kmmvNdhaado|| 155 // saMskRtachAyA. jIvaH svabhAvaniyataH aniyataguNaparyAyo'tha parasamayaH / yadi kurute svakaM samayaM prabhrasyati karmabandhAt // 155 / / padArtha-[jIvaH] yadyapi yaha AtmA [svabhAvaniyataH] nizcayakarake apane zuddha AtmIka bhAvoMmeM nizcala hai tathApi vyavahAranayase anAdi avidyAkI vAsanAse [aniyataguNaparyAyaH] paradravyameM upayoga honese paradravyakI guNaparyAyoMmeM rata hai apane guNaparyAyoMmeM nizcala nahIM hai aisA yaha jIva [parasamayaH] paracAritrakA AcaraNavAlA kahA jAtA hai / [atha] phira vahI saMsArI jIva kAlalabdhipAkara [yadi] jo [svakaM samayaM] AtmIka' svarUpake AcaraNako [kurute] karatA hai [tadA] taba [karmavandhAt ] dravyakarmake bandha honese [prabhrasyati ] rahita hotA hai| __ bhAvArtha-yadyapi yaha saMsArI jIvaM apane nizcita khabhAvase jJAnadarzanameM tiSThai hai tathApi anAdi mohanIya karmake vazIbhUta honese azuddhopayogI hokara aneka parabhAvoMkoM dhAraNa karatA hai| isakAraNa nijaguNaparyAyarUpa nahiM pariNamatA parasamayarUpa pravatrte hai / isIliye paracAritrake AcaranevAlA kahA jAtA hai / aura vaha hI jIva yadi kAlapAkara anAdimohinIyakarmakI pravRttiko dUrakarake atyanta zuddhopayogI hotA hai aura apane eka nijarUpako hI dhAra hai, apane hI guNaparyAyoMmeM pariNamatA hai, svasamayarUpa pravat hai tava AtmIka cAritrakA dhAraka kahA jAtA hai| jo yaha AtmA kisIprakAra nisarga athavA adhigamase pragaTa ho samyagjJAna jyotirmayI hotA hai, parasamayako tyAga kara svasamayako
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 rAyacandrajainazAstramAlAyAm aMgIkAra karatA hai taba yaha AtmA avazya hI karmavandhase rahita hotA hai kyoMki nizcala bhAvoMke AcaraNase hI mokSa sadhatA hai / AgeM paracAritrarUpa parasamayakA svarUpa kahA jAtA hai| jo parayAsmi suhaM asuhaM rAmeNa aNadi jadi bhAvaM / so saMgacarittamaho paracariyacaro hayadi jIvo // 156 // saMskRtachAyA. yaH paradravye zubhamazubhaM rAgeNa karoti yadi bhAvaM / sa svakacaritrabhraSTaH paracaritacaro bhavati jIvaH / / 156 // padArtha-[yaH] jo avidyA pizAcIgrahIta jIva [ paradravye ] AtmIka vastuse viparIta paradravyameM [rAgeNa] madirApAnavat moharUpabhAvase [yadi] jo [zubhaM] vrata bhakti saMyamAdi bhAva athavA [azubhaM bhAvaM] viSayakapAyAdi asata bhAvako [karoti] karatA hai [saH jIvaH] vaha jIva [vakacaritrabhraSTaH] AtmIka zuddhAcaraNase rahita [paracaritacaraH] parasamayakA AcaraNavAlA [bhavati] hotA hai / bhAvArtha--jo koI puruSa mohakarmake vipAkake vazIbhUta honese rAgarUpa pariNAmoMse azuddhopayogI hotA hai vikalpI hokara parameM zubhAzubha bhAvoMko karatA hai so svarUpAcaraNase bhraSTa hokara paravastukA AcaraNa karatA huvA parasamayI hai aisA mahanta puruSoMne kahA hai / AgamameM prasiddha hai ki AtmIkabhAvoMmeM zuddhopayogakI pravRtti honA so svasamaya hai aura paradravyameM azuddhopayoga pravRtti honA so parasamaya hai| yaha adhyAtmarasake AsvAdI puruSoMDA vilAsa hai| ___ AgeM jo puruSa parasamayameM pravaH hai usake vandhakA kAraNa hai aura mokSamArgakA niSedha hai aisA kathana karate haiN| Asavadi jeNa puNNaM pAvaM vA appaNodha bhAveNa / so teNa paracaritto havaditi jiNA pakhvati // 157 // saMskRtachAyA. Asravati yena puNyaM pApaM vAtmano'tha bhAvena / sa tena paracaritraH bhavatIti jinAH prarUpayanti / / 157 // padArtha-[yena] jisa [bhAvena] azuddhopayogarUpa pariNAmase [AtmanaH] kahiye saMsArI jIvake [ puNyaM] zubha [atha vA] tathA [pApaM] azubharUpa karmavargaNA [Asravati] AkarpaNa hotI hai [saH] vaha AtmA [tena] tisa azuddhabhAvase [paracaritraH] parasamayakA AcaraNa karanevAlA [bhavati ] hotA hai [iti] isaprakAra [jinAH] sarvajJadeva je haiM te [prarUpayaMti] kahate haiN|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 109 bhAvArtha-nizcayakarake isa lokameM zubhopayogarUpa bhAvapuNyake AsravakA kAraNa hai aura azubhopayogarUpa bhAvapApAsravakA kAraNa hai so jina bhAvoMse puNyarUpa vA pAparUpa karma AkarSaNa hote haiM unakA nAma bhAva Asrava hai / jisa jIvake jisasamaya ye azuddhopayoga bhAva hote haiM usakAla vaha jIva una azuddhopayoga bhAvoMse paradravyakA AcaraNavAlA hotA hai. isakAraNa yaha bAta siddha huI ki paradravyake AcaraNakI pravRttirUpa parasamaya vaMdhakA mArga hai mokSamArga nahIM hai / yaha arhaddevakathita vyAkhyAna jAnanA / AgeM svasamayameM vicaranevAle puruSakA svarUpa vizeSatAse dikhAyA jAtA hai| jo savvasaMgamuko NaNNamaNo appaNaM sahAveNa / jANadi passadi NiyadaM so sagacariyaM caradi jIvo // 158 // saMskRtachAyA. yaH sarvasaGgamuktaH ananyamanAH AtmAnaM svabhAvena / jAnAti pazyati niyataM saH svakacaritaM carati jIvaH / / 158 // . padArtha- [yaH] jo samyagdRSTI jIva [svabhAvena ] apane zuddhabhAvase [AtmAnaM] zuddha jIvako [ niyataM] nizcayakarake [jAnAti ] jAnatA hai aura [pazyati] dekhatA hai [saH] vaha [jIvaH] jIva [ sarvasaGgasuktaH] antaraMga bahiraMga parigrahase rahita [ananyamanAH san ] ekAgratAse cittake nirodhapUrvaka svarUpameM magana hotA huvA [khakacaritaM] svasamayake AcaraNako [carati] AcaraNa karatA hai / bhAvArtha-AtmasvarUpameM nijaguNaparyAyake nizcalasvarUpameM anubhavana karanekA nAma svasamaya hai aura usakA hI nAma svacAritra hai| Age zuddha svacAritrameM pravRtti hai usakA mArga dikhAte haiN| . cariyaM caradi sagaM lo jo paravappabhAvarahidappA / dasaNaNANavipayappaM aviyappaM caradi appAdo // 159 // saMskRtachAyA. caritaM carati svakaM sa yaH paradravyAtmabhAvarahitAtmA / darzanajJAnavikalpamavikalpaM caratyAtmanaH / / 159 // padArtha- [yaH] jo puruSa [svakaM caritaM ] apane AcaraNako [carati ] AcaratA hai [saH] vaha puruSa [AtmanaH] AtmAke [darzanajJAnavikalpaM] darzana aura jJAnake nirAkAra sAkAra avasthArUpa bhedako [avikalpaM ] bhedarahita [carati ] Acarai hai / kaisA hai vaha bheda vijJAnI ? [paradravyAtmabhAvarahitAtyA] paradravyameM ahaMbhAvarahita hai svarUpa jisakA aisA hai| bhAvArtha-jo vItarAga svasaMvedana jJAnI samasta mohacakrase rahita hai aura parabhAvoMkA tyAgI hokara AtmabhAvoMmeM sanmukha huvA adhikatAse prvtte hai / AtmadravyameM svAbhAvika jo
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 rAyacandrajainazAstramAlAyAm darzana jJAnakA guNabheda tinako AtmAse abhedarUpa jAnakara AcaraNa karai hai / aisA jo koI jIva hai usIko svasamayakA anubhavI kahA jAtA hai / vItarAgasarvajJane nizcayavyavahArake do bhedase mokSamArga dikhAyA hai. una donoMmeM nizcaya nayake avalaMbanase zuddhaguNaguNIkA Azraya lekara abhedabhAvarUpa sAdhyasAdhanakI jo pravRtti hai vahI nizcaya mokSamArga prarUpaNA kahI jAtI hai| aura vyavahAranayAzrita jo mokSamArgaprarUpaNA hai so pahile hI do gAthAvoMmeM dikhAI gaI haiM ve do gAthAyeM ye haiM "samattaNANajuttaM cArittaM rAgadosaparihINaM / mokkhassa havadi maggo bhavvANaM laddhasuddhINaM // 1 // sammattaM sadahaNaM bhAvANAM tesimadhigamo NANaM / cArittaM samabhAvo visayesu virUDhamaggANaM // 2 // " ina gAthAvoMmeM jo vyavahAra mokSamArgakA svarUpa kahA gayA hai so svadravya paradravyakA kAraNa pAkara jo azuddhaparyAya upajA hai usakI adhInatAse bhinna sAdhyasAdhanarUpa hai so yaha vyavahAra mokSamArga sarvathA niSedharUpa nahIM hai kathaMcit mahApuruSoMne grahaNa kiyA hai nizcaya aura vyavahArameM paraspara sAdhyasAdhanabhAva hai| nizcaya sAdhya hai vyavahAra sAdhana hai. jaise sonA sAdhya hai aura jisa pASANa se sonA nikalatA hai vaha pASANa sAdhana hai / isa suvarNapASANavat vyavahAra hai| jIva pudgalAzrita hai kevalasuvarNavat nizcaya hai eka jIva dravyahIkA Azraya hai / anekAMtavAdI zraddhAnI jIva ina donoM nizcayavyavahArarUpa mokSamArgakA grahaNa karate haiM / kyoMki ina donoM nayoMke hI AdhIna sarvajJa vItarAgake dharmatIrthakI pravRtti jAnI gaI hai| Age nizcaya mokSamArgakA sAdhanarUpa vyavahAra mokSamArgakA svarUpa dikhAte haiM, dhammAdI sahahaNaM sammattaM NANamaMgapuvvagadaM / ciTThA tavaMhi cariyA vavahAro mokkhamaggotti // 160 // saMskRtachAyA. dharmAdizraddhAnaM samyaktvaM jJAnamaGgapUrvagataM / __ ceSTA tapasi caryA vyavahAro mokSamArga iti / / 160 // padArtha-[dharmAdizraddhAnaM] dharma adharma AkAza kAlAdika samasta dravya vA padArthoMkA zraddhAna arthAt pratIti so to vyavahAra samyaktva hai [aGgapUrvagataM] jJAraha aMga cavadaha pUrvameM pravarttanevAlA jo jJAna hai so [jJAnaM] vyavahArarUpa samyagjJAna hai / aura [tapasi] bAraha prakArake tapa vA teraha prakArake cAritrameM [ceSTA] AcaraNa karanA so [caryA vyavahArarUpa cAritra hai [iti] isaprakAra [vyavahAraH] vyavahArAtmaka [mokSamArgaH] mokSakA mArga kahA gayA hai| 1 'jIvAdI saddahaNaM' aisA pATha bhI hai /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 shriipnycaastikaaysmysaarH| bhAvArtha-samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoMkI ekatA so mokSamArga hai| padravya paMcAstikAya sapta tattva nava padArtha inakA jo zraddhAna karanA so samyaktva vA samyagdarzana hai / dvAdazAMgake arthakA jAnanA so samyagjJAna hai AcArAdi granthakathita yatikA AcaraNa so samyakcAritra hai / yaha vyavahAramokSamArga jIvapudgalake sambandhakA kAraNa pAkara jo paryAya utpanna huvA hai usIke AdhIna hai| aura sAdhya bhinna hai sAdhana bhinna hai / sAdhya nizcaya mokSamArga hai sAdhana vyavahAra mokSamArga hai / jaiseM svarNamaya pASANameM dIpyamAna agni jo hai so pASANa aura soneko bhinna 2 karatI hai taiseM hI jIvapugalakI ekatAke bhedakA kAraNa vyavahAra mokSamArga hai / jo jIva samyagdarzanAdikase antaraMgameM sAvadhAna hai usa jIvake saba jagaha~ uparike zuddha guNasthAnoMmeM zuddhasvarUpakI vRddhise atizaya manojJatA hai. una guNasthAnoMmeM thiratAko dhAraNa karai hai aisA vyavahAra mokSamArga hai / zuddha jIvako kisI eka bhinna sAdhyasAdhanabhAvakI siddhi hai kyoMki apane hI upAdAna kAraNase svayameva nizcaya mokSamArgakI apekSA zuddha bhAvoMse pariNamatA hai vahAM yaha vyavahAra nimittakAraNakI apekSA sAdhana kahA gayA hai / jaiseM sonA yadyapi apane zuddha pItAdi guNoMse pratyeka AMcameM zuddha cokhI avasthAko dharai hai tathApi bahiraMga nimitta kAraNa agni Adika vastukA prayatna hai taiseM hI vyavahAramokSamArga hai / ___ Age vyavahAramokSamArgase sAdhiye aisA jo nizcaya mokSamArga, tisakA svarUpa dikhAyA jAtA hai| NiJcayaNayeNa bhaNido tihi tehiM samAhido hu jo| appA Na kuNadi kiMcivi aNNaM Na muyadi so mokkhmggotti||16|| saMskRtachAyA. nizcayanayenabhaNitastribhistaiH samAhitaH khalu yH| AtmA na karoti kiMcidapyanyan na muJcati sa mokSamArga iti / / 161 / / padArtha-[nizcayanayena] nizcayanayase [taiH tribhiH] una tIna nizcaya samyagdarzana samyagjJAna aura samyakcAritrakara [samAhitaH] paramarasIbhAvasaMyukta [yaH] AtmA jo yaha AtmA [khalu] nizcayakara [bhaNitaH] kahA gayA hai so yaha AtmA [anyat] anya paradravyako [kiJcidapi] kucha bhI [na karoti] nahiM karatA hai [na muJcati] aura na AtmIka svabhAvako choDatA hai [saH AtmA] vaha AtmA [mokSamArgaH iti ] mokSakA mArgarUpa hI hai isaprakAra sarvajJa vItarAgane kahA hai| . __bhAvArtha-samyagdarzana jJAna cAritrase AtmIkasvarUpameM sAvadhAna hokara java AtmIka svabhAvameM hI nizcita vicaraNa karatA hai taba isake nizcaya mokSamArga kahA jAtA hai jo ApahIse nizcaya mokSamArga hoya to vyavahArasAdhana kisaliye kahA ? aisI zaMkApara
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ___ rAyacandrajainazAstramAlAyAm samAdhAna hai ki yaha AtmA asadbhUtavyabahArakI vivakSAse anAdi avidyAse yukta hai. jaba kAlalabdhipAnese usakA nAza hoya usa samaya vyavahAra mokSamArgakI pravRtti nahIM hai mithyAjJAna mithyAdarzana mithyAcAritra isa ajJAnaratnatrayake nAzakA upAya yathArtha tattvoMkA zraddhAna dvAdazAMgakA jJAna yathArtha cAritrakA AcaraNa isa samyak ratnatrayake grahaNa karanekA vicAra hotA hai isa vicArake honepara jo anAdikA grahaNa thA usakA to tyAga hotA hai aura jisakA tyAga thA usakA grahaNa hotA hai. tatpazcAt kamI AcaraNameM doSa hoya to daMDazodhanAdikara use dUra karate haiM aura jisa kAlameM vizeSa zuddhAtmatattvakA udaya hotA hai taba svAbhAvika nizcaya darzana jJAna cAritra inase guNa guNIke bhAvakI pariNatidvArA aDola (acala) hotA hai / taba grahaNatyajanakI buddhi miTa jAtI hai paramazAntise vikalparahita hotA hai usa samaya atinizcala bhAvase yaha AtmA svarUpagupta hotA hai / jisakAla yaha AtmA svarUpakA AcaraNa karatA hai taba yaha jIva nizcaya mokSamArgI kahAtA hai. isIkAraNa hI nizcayavyavahArarUpamokSamArgako sAdhyasAdhanabhAvakI siddhi hotI hai| aba AtmAke cAritra jJAna darzanakA udyota kara dikhAte haiM / jo caradi NAdi picchadi appANaM appaNA aNaNNamayaM / so cArittaM NANaM daMsaNamidi Nicido hodi // 162 // saMskRtachAyA. . yazcarati jAnAti pazyati AtmAnamAtmanAnanyamayaM / sa cAritraM jJAnaM darzanamiti nizcito bhavati // 162 // padArtha- [yaH] jo puruSa [AtmanA] apane nijasvarUpase [AtmAnaM] Apako [ananyamayaM] jJAnAdi guNaparyAyoMse abhedarUpa [carati ] AcaraNa karatA hai [jAnAti] jAnatA hai [pazyati ] zraddhAna karatA hai [saH] so puruSa [cAritraM] AcaraNa guNa [jJAnaM] jAnanA [darzanaM] dekhanA [iti ] isaprakAra dravyase nAmase abhedarUpa [nizcitaH] nizcaya karake svayaM darzanajJAnacAritrarUpa [ bhavati ] hotA hai / bhAvArtha-nizcayakarake jo purupa ApakedvArA Apako abhedarUpa AcaraNa karai hai kyoMki abhedanayase AtmA guNaguNIbhAvase eka hai. apane zarIrakI nizcalatAI astirUpa pravarte hai aura anyakAraNake vinA Apa hI Apako jAnatA hai svaparaprakAza caitanyazaktike dvArA anubhavI hotA hai aura ApahIkedvArA yathArtha dekhai hai so AtmaniSTha bhedavijJAnI puruSa Apa hI cAritra hai Apa hI jJAna hai Apa hI darzana hai. isaprakAra guNaguNIbhedase AtmA kartA hai jJAnAdi karma haiM. zakti karaNa hai inakA ApasameM niyamakara abheda hai. isakAraNa
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 ] anubhava hai| tisa kAraNase sAta dekhe hai athA zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / yaha bAta siddha huI ki cAritra jJAnadarzanarUpa AtmA hai. jo yaha AtmA jIvasvabhAvameM nizcala hokara AtmIkabhAvako AcaraNa karai to nizcaya mokSamArga sarvathAprakAra siddha hotA hai| AgeM samasta hI saMsArI jIvoMke mokSamArgakI yogyatAkA niSedha dikhAte haiN| jeNa vijANadi savvaM pecchadi so teNa lokkhmnnuhvaadi| idi taM jANadi savio abhavyalatto Na saddahadi // 163 // saMskRtachAyA. . yena vijAnAti sarva pazyati sa tena saukhyamanubhavati / iti tajjAnAti bhavyo'bhavyasattvo na zraddhate / / 163 // . padArtha-yena] jisa kAraNase [ sarva] samastajJeya mAtra vastuko [vijAnAti] jAnai hai ['sarva'] samasta vastuvoMko [pazyati ] dekhe hai arthAt jJAnadarzanakara saMyukta hai [saH] vaha puruSa [tena] tisa kAraNase [ saukhyaM] anAkula ananta mokSasukhako [anubhavati ] anubhavai hai / [iti] isaprakAra [bhavyaH] nikaTa bhavyajIva / tat ] usa anAkula pAramArthika sukhako [jAnAti] upAdeyarUpa zraddhAna karai hai aura apane 2 guNasthAnAnusAra jAnai bhI hai / bhAvArtha- jo svAbhAvika bhAvoMke AvaraNake vinAza honese AtmIka zAntarasa utpanna hotA hai use sukha kahate haiM / AtmAke svabhAva jJAna darzana haiM. inake AvaraNase AtmAko duHkha hai. jaiseM puruSake nakhasikha vaDhanese duHkha hotA hai usI prakAra AvaraNake honese duHsva hotA hai. mokSaavasthAmeM usa AvaraNakA abhAva hotA hai, isakAraNa muktajIva savakA dekhanehArA jAnanehArA hai aura yaha bAta bhI siddha huI ki nirAkula paramArtha AtmIkasukhakA anubhavana mokSameM hI nizcala hai aura jagaha nahIM hai. aisA parama bhAvakA zraddhAna bhI bhavya samyagdRSTI jIvameM hI hotA hai / isakAraNa bhavya hI mokSamArgI hone yogya hai [abhavyasattvaH ] traikAlika AtmIkabhAvakI pratIti karaneke yogya nahIM aisA jIva AtmIka sukhako [na zraddhate] nahiM saradahai hai jAna bhI nahIM hai / bhAvArtha-usa AtmIka sukhakA zraddhAna karanahArA abhavya nahIM hai kyoMki mokSamArgake sAdhanekI abhavya mithyAdRSTI yogyatA nahiM rakhatA / isakAraNa yaha bAta siddha huI ki keI saMsArI bhavyajIva arthAt mokSamArgake yogya haiM keI nahIM bhI haiM / ___ AgeM samyagdarzana jJAnacAritrako kisIprakAra sarAgaavasthAmeM AcAryane bandhakA bhI prakAra dikhAyA hai isakAraNa jIvasvabhAvameM nizcita jo AcaraNa hai usako mokSakA kAraNa dikhAte haiM. dasaNaNANacarittANi mokkhamaggo'tti sevivyANi / sAdhRhi idaM bhANadaM tehiM du vaMdho va mokkho vA / / 164 //
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ dArtha-darzanajJAnacArijAta isakAraNa [ sevitakahA gayA hai 114 rAyacandrajainazAstramAlAyAm saMskRtachAyA. darzanajJAnacAritrANi sokSamArga iti sevitavyAni / sAdhUbhiriti bhaNitaM taistu vandho vA mokSo vA // 164 / / padArtha-[darzanajJAnacAritrANi] darzana jJAna aura cAritra ye tIna ratnatraya [mokSamArgaH] mokSamArga hai [iti ] .isakAraNa [sevitavyAni] sevane yogya hai| [sAdhubhiH] mahApuruSoMdvArA [iti] isaprakAra [.bhaNinaM ] kahA gayA hai [taiH tu] una jJAnadarzana cAritrakedvArA to [vandhaH vA] bandha bhI hotA hai [ mokSaH vA] mokSa bhI hotA hai| bhAvArtha-darzana jJAnacAritra do prakArake haiM eka sarAga hai eka vItarAga hai / jo darzanajJAnacAritra rAgaliye hote haiM unako to sarAga ratnatraya kahate haiM aura jo AtmaniSTha vItarAgatAliye hoMya ve vItarAga ratnatraya kahAte haiM / kyoMki rAgabhAva AtmIka bhAvarahita parabhAva hai parasamayarUpa hai, isaliye jo ratatraya kiMcinmAtra bhI parasamayapravRttise mile hoMya to ve bandhake kAraNa hote haiM kyoMki inameM kathaMcitprakAra viruddhakAraNakI rUDhi hotI hai ratnatraya to mokSakA hI kAraNa hai parantu rAgake saMyogase bandhakA kAraNa bhI hotA hai aisI rUDhi hai / jaiseM agnike saMyogase ghRta dAhakA kAraNa hokara viruddha kArya karatA hai svabhAvase to ghRta zItala hI hai, isIprakAra rAgake saMyogase ratnatraya baMdhakA kAraNa hai / jisa kAla samasta parasamayakI nitti hokara svasamayarUpa svarUpameM pravRtti hoya usa samaya agnisaMyogarahita ghRta, dAhAdi viruddha kAryoMkA kAraNa nahiM hotA. taiseM hI ratnatraya sarAgatAke abhAvase sAkSAt mokSakA kAraNa hotA hai / isa kAraNa yaha vAta siddha huI ki jaba yaha AtmA svasamayameM prava" nijasvAbhAvika bhAvako Acarai usa hI samaya mokSamArgakI siddhi hotI hai| ___ Age sUkSma parasamayakA svarUpa kahA jAtA hai / ... aNNANAdo NANI jadi maNNadi sukhsNpogaado| vaditti dukkhamokkhaM parasamayarado havadi jIvo // 169 // saMskRtachAyA. ajJAnAt jJAnI yadi manyate zuddhasaMprayogAt / / bhavatIti duHkhamokSaH parasamayarato bhavati jIvaH / / 165 // padArtha-[jJAnI] sarAgasamyagdRSTI jIva [ajJAnAt ] ajJAnabhAvase [yadi] jo [iti] aisA [manyate] mAnai ki-[zuddhasaMprayogAt ] zuddha jo arahaMtAdika tinameM lagana ati dharmarAgaprItirUpa zubhopayogase [duHkhamokSaH] sAMsArika duHkhase mukti [bhavati] hotI hai [tadA] usa samaya [jIvaH] yaha AtmA [parasamayarataH] parasamayameM anurakta [bhavati] hotA hai| bhAvArtha-arahantAdika jo mokSake kAraNa haiM una bhagavaMta parameSThImeM bhaktirUpa rAga aMzakara jo rAgaliye cittakI vRtti hoya, usakA nAma zuddhasamprayoga kahA jAtA hai parantu
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 115 bhagavanta vItarAgadevakI anAdi vANI meM isako bhI zubharAgAMzarUpa ajJAnabhAva kahA hai. isa ajJAnabhAva ke hote saMte jitane kAlatAMI yadyapi yaha AtmA jJAnavaMta bhI hai tathApi zuddha samprayogase mokSa hotI hai aise parabhAvoM se mukta mAnane ke abhiprAya se kheda khinna huvA pravartte hai taba titane kAla vaha hI rAga aMzake astitva ke parasamaya meM rata hai, aisA kahA jAtA hai aura jisa jIvake vipayAdikake rAga aMzakara kalaMkita antaraMgavRtti hotI hai, vaha to parasamayarata hai hI usakI to bAta hI nyArI hai kyoMki jisa mokSamArgameM dharmarAga niSedha hai vahAM nirargala rAgakA niSedha sahaja meM hI hotA hai / Age ukta zubhopayogatAko kathaMcit bandhakA kAraNa kahA isakAraNa mokSamArga nahIM hai aisA kathana karate haiM / arahantasiddhacediyapavayaNagaNaNANabhattisaMpaNNo / vaMdhadi puNaM bahuso Na du so kammakkhayaM kuNadi // 166 // saMskRtachAyA. arhatsiddhacaityapravacanagaNajJAnabhaktisampannaH / vanAti puNyaM vahuzo na tu sa karmakSayaM karoti // 166 // padArtha - [ arhatsiddhacaityapravacanagaNajJAnabhaktisampannaH ] arahaMta siddha caityAlaya pratimA pravacana kahiye siddhAnta munisamUha bhedavijJAnAdi jJAna inakI jo bhakti stuti sevAdikase paripUrNa pravINa hai jo puruSa so [ bahuzaH ] bahutaprakAra vA bahuta bAra [ puNyaM ] anekaprakArake zubhakarmako [vaznAti ] vAMdhai hai [tu saH] kiMtu vaha puruSa. [ karmakSayaM ] karmakSayako [na] nahiM [karoti ] karai hai / bhAvArtha-jIsa jIvake cittameM arahantAdikakI bhakti hoya usa puruSake kathaMcit mokSamArga bhI haiM parantu bhaktike rAgAMzakara zubhopayoga bhAvoMko choDatA nahIM, vandhapaddhatikA sarvathA abhAva nahIM hai. isakAraNa usa bhakti ke rAgAMzakarake hI bahutaprakAra puNya karmoMko bAMdhatA hai kintu sakalakarmakSayako nahiM kare hai. isakAraNa mokSamArgiyoM ko cAhiye ki bhaktirAgakI kaNikA bhI choDeM kyoMki yaha parasamayakA kAraNa hai paraMparAya mokSako kAraNa sAkSAt mokSamArgako ghAtai hai isakAraNa isakA niSedha hai / AgeM isa jIvake svasamayakI jA prApti nahiM hotI usakA rAga hI eka kAraNa hai aisA kathana karate haiM / jassa hidayeNumattaM vA paradavvaM hi vijade rAgo / so Na vijANadi samayaM sagassa saccAgamavaro vi // 167 // saMskRtachAyA. yasya hRdaye'NumAtro vA paradravye vidyate rAgaH / n2a na vijAnAti samayaM svakasya sarvAgamadharo'pi // 167 //
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 rAyacandrajainazAstramAlAyAm padArtha -- [vA] athavA [yasya ] jisa puruSa ke [hRdaye] cittamaM [ aNumAtraH ] paramANu mAtra bhI [paradravye ] pulAdi paradravyoM meM [ rAgaH ] prItibhAva [ vidyate ] pravartta hai [sa] vaha puruSa [sarvAgamadharaH api ] yadyapi samasta zrutakA pAThI hai tathApi [svakasya ] AtmAke [samayaM] yathArtharUpako [na] nahIM [vijAnAti ] jAne hai | bhAvArtha - jisa puruSa ke cittameM AtmIkabhAvarahita parabhAvoMmeM rAgakI kaNikA bhI vidyamAna hai vaha puruSa samasta siddhAntazAstroM ko jAnatA huvA bhI sarvAMga vItarAga zuddhasvarUpa svasamayako nahiM vedai hai. isakAraNa yathArtha zuddhasvarUpakI siddhinimitta arahaMtAdikameM bhI kramase rAga choDanA yogya hai / AgeM rAga aMzakA kAraNa pAya aneka doSoMkI paraMparAya hotI hai aisA kathana karate haiM / dharituM jassa Na sakkaM cittubhAmaM viNA du appANaM / rodho tassa Na vijjhadi suhAsuhakadssa kammassa // 168 // saMskRtachAyA. dhartuM yasya na zakyazcittodbhAmaM vinAtvAtmAnaM / rodhastasya na vidyate zubhAzubhakRtasya karmasya // 168 // padArtha-[tu] aura[yasya ] jisa puruSakA [cittodbhAmaM] manakA saMkalparUpa bhrAmakatva jo hai so [AtmAnaM vinA ] AtmAke vinA [] nirodha karaneko [ zakyaH na ] samartha nahIM hotA / tasya ] usa puruSa ke [ zubhAzubhakRtasya] zubhAzubhabhAvoM se kiyehuye [ karmaNaH] karmakA [rodhaH] saMvara [na vidyate ] nahIM hai / bhAvArtha -- arahantAdikakI bhakti bhI prazasta rAgake vinA nahiM hotI aura jo rAgAdika bhAvakI pravRtti hotI hai aura jo buddhikA vistAra nahiM hoya to yaha AtmA usa bhaktiko kisIprakAra dhAraNa karanemeM samartha nahIM hai kyoMki buddhike binA bhakti nahIM hai tathA rAgabhAvake binA bhI bhakti nahIM hai isakAraNa isa jIvake rAgAdigarbhita buddhikA vistAra hotA hai. taba isake azuddhopayoga hotA hai. usa azuddhopayoga ke kAraNase zubhAzubhakA Asrava hotA hai isIkAraNa vandhapaddhati hai. aura isIse yaha bAta siddha huI ki zubhaazubha gatirUpa saMsArake vilAsakA kAraNa ekamAtra rAgAdi saMklezarUpa vibhAva pariNAma hI haiM / AgeM saMklezakA samasta nAza karanekA kArya ( upAya ) batAte haiM / tahmANidikAmo NislaMgo Nimmamo ya haviya puNNo / sisa kuNadi bhakti nivvANaM teNa pappAdi // 169 // saMskRtachAyA. tasmAnnivRttikAmo nisaGgo nirmamatvazca bhUtvA punaH / siddheSu karoti bhakti nirvANaM tena prApnoti / / 169 / / padArtha - [ tasmAt ] jisse rAgakA nipedha hai usa kAraNa se [ nivRttikAmaH ] jo
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / mokSakA abhilASI jIva hai so [punaH ] phira [siddheSu] vibhAva bhAvase rahita paramAtmA bhAvoMmeM [bhaktiM] paramArthabhUta anurAgatAko [karoti ] karatA hai. kyA karake svarUpameM gupta hotA hai [niHsaGgaH] parigrahaserahita [ca] aura [nirmamaH] paradravyameM mamatA bhAvase rahita [bhUtvA] ho karakeM [tena] usa kAraNase [nirvANaM] mokSako [prAmoti ] pAtA hai| bhAvArtha-saMsArameM isa jIvake jaba rAgAdika bhAvoMkI pravRtti hotI hai taba avazya hI saMkalpa vikalpoMse cittakI bhrAmakatA ho jAtI hai. jahAM cittakI bhrAmakatA hotI hai tahAM avazyameva jJAnAvaraNAdika karmokA vandha hotA hai, isase mokSAbhilApI purupako cAhiye ki karmavandhakA jo mUlakAraNa saMkalpa vikalparUpa cittakI bhrAmakatA hai usake mUlakAraNa rAgA dika bhAvoMkI pravRttiko sarvathA dUra karai / jaba isa AtmAke sarvathA rAgAdikakI pravRtti naSTa ho jAtI hai taba yaha hI AtmA sAMsArika parigrahase rahita ho nirmamatvabhAvako dhAraNa karatA hai / tatpazcAt AtmIka zuddhasvarUpa svAbhAvika nijasvarUpameM lIna aisI paramAtmasiddhapadameM bhakti karatA hai taba usa jIvake svasamayakI siddhi kahI jAtI hai. isa hI kAraNa jo sarvathAprakAra karmabandhase rahita hotA hai vahI mokSapadako prApta hotA hai. javataka rAgabhAvakA aMzamAtra bhI hogA tabataka vItarAgabhAva pragaTa nahiM hotA, isakAraNa sarvathA prakArase rAgabhAva tyAjya hai| ____Age arahantAdika parameSThipadoMmeM jo bhaktirUpa parasamayameM pravRtti hai usase sAkSAt mokSakA abhAva hai tathApi paraMparAyakara mokSakA kAraNa hai aisA kathana karate haiN| lapayatthaM titthayaraM abhigavuddhissa suttaroissa / dUrataraM NivvANaM saMjamatavasaMpaottassa // 170 // saMskRtachAyA. sapadArtha tIrthakaramabhigatavuddheH sUtrarocinaH / / dUrataraM nirvANaM sNymtpHsmpryuktsy.|| 170 // padArtha- [sapadArtha] navapadArthasahita [tIrthakaraM] arahantAdika pUjya parameSThImeM [abhigatabuddheH] ruciliye zraddhArUpa buddhi hai jisakI aisA jo purupa hai usako [nirvANaM] sakala karmarahita mokSapada [darataraM] atizaya dUra hotA hai / kaisA hai vaha purupa jo nava padArtha paMcaparameSTImeM bhakti karatA hai ? [ sUtrarocinaH] sarvajJa vItarAga praNIta siddhAntakA zraddhAnI hai phira kaisA hai ? [saMyamatapaHsaMprayuktasya ] indriyadaMDana aura dhora upasargarUpa tapase saMyukta hai| bhAvArtha-jo puruSa mokSake nimitta udyamI huvA pravarte hai aura manase agocara jinhoMne saMyama tapakA bhAra liyA hai arthAt aMgIkAra kiyA hai tathA paramavairAgyarUpI bhUmikAmeM caDhanekI hai utkRSTa zakti jinameM aisA hai, viSayAnurAga bhAvase rahita hai tathApi prazasta rAgarUpa parasamayakara saMyukta hai / usa prazasta rAgake saMyogase navapadArtha tathA paMcaparameSTImeM bhaktipUrvaka
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 rAyacandrajainazAstramAlAyAm pratIti zraddhA upajatI hai, aise parasamayarUpa prazasta rAgako choDa nahi zaktA / jaise rUI dhunane hArA puruSa (dhuniyA) ruI dhunate dhunate pIjanImeM jo lagI huI rUI hai usako dUrakaraneke bhaya saMyukta hai. taiseM rAga dUra nahiM hotA. isakAraNa hI sAkSAt mokSapadako nahiM pAtA / jaba aisA hai to usakI gati kisaprakAra hotI hai ? prathama hI to devAdi gatiyoMmeM saMkleza prAptikI paraMparAya hotI hai, tatpazcAt mokSapadako prApta hotA hai kyoMki paraMparAya isa sUkSmapara samayase bhI mokSa sadhatI hai / . AgeM phira bhI arahantAdika paMcaparameSThImeM bhaktisvarUpa jo prazasta rAga hai usase mokSakA antarAya dikhAte haiN| arahaMtasiDacediyapacayaNabhatto pareNa NiyameNa / jo kuNadi tavo kammaM so suralogaM samAdiyAdi // 171 // saMskRtachAyA. ___arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH pareNa niyamena / yaH karoti tapaHkarma sa suralokaM samAdatte // 171 // padArtha-[ya] jo puruSa [arhatsiddhacaityapravacanabhaktaH] arahanta siddha jina viba aura zAstroMmeM jo bhaktibhAvasaMyukta [pareNa niyamena] utkRSTa saMyamake sAtha [tapaHkarma] tapasyArUpa karatUtiko [karoti ] karatA hai [saH] vaha puruSa [suralokaM] svargalokako hI [samAdatte] aMgIkAra karatA hai| bhAvArtha-jo puruSa nizcayakarake arahantAdikakI bhaktimeM sAvadhAnabuddhi karatA hai aura utkRSTa indriyadamanase zobhAyamAna paramapradhAna atizaya tIvratapasyA karatA hai so puruSa utanA hI arahantAdika taparUpa prazastarAgamAtra klezakalaMkita antaraMgabhAvoMse bhAvitacitta hokara sAkSAt mokSako nahiM pAtA kintu mokSakA antarAya karana hAre svargalokako prApta hote haiM. usa vargameM vahI jIva sarvathA adhyAtma rasake abhAvase indriyaviSayarUpa viSavRkSakI vAsanAse mohita cittavRttiko dharatA huvA bahuta kAlaparyanta sarAgabhAvarUpa aMgAroMse dahyamAna huvA bahuta hI khedakhinna hotA hai| AgeM sAkSAt mokSamArgakA sAra dikhAnekeliye isa zAstrakA tAtparyya saMkSepatAse dikhAte haiN| tamA NivvudikAmo rAgaM savattha kuNadi mA kiMci / so teNa vIdAgo bhavio bhavasAyaraM taradi // 172 // saMskRtachAyA. tasmAnnivRttikAmo rAgaM sarvatra karotu mA kiJcit / sa tena vItarAgo bhavyo bhavasAgaraM tarati // 172 / / padArtha-[tasmAt ] jisse ki rAga bhAvoM kara svargAdi sAMsArika sukha utpanna hote hai tisakAraNase [nivRttikAmaH ] mukta honekA icchuka [sarvatra ] saba jagaha~ arthAt
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ shriipnycaastikaaysmysaarH| zubhAzubha avasthAvoMmeM [kiJcit ] kucha bhI [rAgaM] rAgabhAva [mA karotu] mata kro| [tena] jisase [saH] vaha jIva [vItarAgaH] sarAgabhAvoMse rahita hotA saMtA [bhavyaH] mokSAvasthAke nikaTavartI hokara [ bhavasAgaraM] saMsArarUpI samudrako [tarati ] tara jAtA hai arthAt saMsArasamudrase pAra ho jAtA hai / . bhAvArtha-jo sAkSAt mokSamArgakA kAraNa hoya so vItarAga bhAva hai so arahantAdikameM jo bhakti hai vA rAga hai vaha svarga lokAdikake klezakI prApti karake antaraMgoM atizaya dAhako utpanna karai hai kaise haiM ye dharma rAga jaiseM caMdanavRkSameM lagI agni puruSako jalAtI hai. yadyapi caMdana zItala hai agnike dAhakA dUra karanevAlA hai, tathApi caMdanameM praviSTahuI agni AtApa ko upajAtI hai. isIprakAra dharmarAga bhI kathaMcit duHkhakA utpAdaka hai. isakAraNa dharmarAga bhI heya (tyAgane yogya ) jAnanA / jo koI mokSakA abhilASI mahAjana hai so prathama hI viSayarAgakA tyAgI ho hu. atyanta vItarAga hoyakara saMsArasamudrake pAra jAvahu / jo saMsArasamudra nAnAprakArake sukhadukharUpI kalloloMkedvArA Akula vyAkula hai. karmarUpa vADavAgnikara bahuta hI bhayako upajAtA ati dustara hai. aise saMsArake pAra jAkara paramamukta avasthArUpa amRtasamudrameM magna hoya kara tatkAla hI mokSapadako pAte haiM. bahuta vistAra kahAMtaka kiyA jAya, jo sAkSAt mokSamArgakA pradhAna kAraNa hai samasta zAstroMkA tAtparya hai aisA jo vItarAgabhAva so hI jayavanta hohu / siddhAntoMmeM do prakArakA tAtparya dikhAyA hai. eka sUtratAtparya eka zAstratAtparya jo paraMparAya sUtrarUpase calA AyA hoya so to sUtratAtparya hai aura samastazAstroMkA tAtparya vItarAgabhAva haiM. kyoMki usa jinendrapraNIta zAstrakI uttamatA yaha hai ki cAra puruSArthoM se mokSa puruSArthapradhAna hai. usa mokSakI siddhikA kAraNa ekamAtra vItarAgapraNIta zAstra hI haiM kyoMki SaDdravya paMcAstikAyake svarUpake kathanase jaba yathArtha vastukA svabhAva dikhAyA jAtA hai taba sahajahI mokSanAmApadArtha sadhatA hai. yaha sava kathana zAstrameM hI hai. nava padArthoMke kathana kara pragaTa kiye haiM / baMdhamokSakA sambandha pAkara vandhamokSake ThikAne aura vandhamokSake bheda, svarUpa sava zAstroMmeM hI dikhAye gaye haiM aura zAstroMmeM hI nizcaya vyavahArarUpa mokSamArgako bhale prakAra dikhAyA gayA hai aura jinazAstroMmeM varNana kiyehuye mokSake kAraNa jo parama vItarAga bhAva haiM, unase zAntacitta hotA hai. isakAraNa usa paramAgamakA tAtparya vItarAgabhAva hI jAnanA. so yaha vItarAgabhAva vyavahAranizcayanayake avirodhakara jaba bhale prakAra jAnA jAtA hai taba hI pragaTa hotA hai aura vAMchita siddhikA kAraNa hotA hai. anyaprakArase nahIM / ___ Age nizcaya aura vyavahAranayakA avirodha dikhAte haiM. jo jIva anAdi kAlase lekara bhedabhAvakaravAsitabuddhi, haiM. ve vyavahAra nayAvalaMbI hokara bhinna sAdhyasAdhanabhAvako aMgIkAra karate haiM tava sukhaseM pAragAmI hote haiM. prathama hI je jIva jJAnaavasthAmeM rahane
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ .120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm vAle haiM ve tIrtha kahAte haiM. tIrthasAdhanabhAva jahAM hai tIrthaphala zuddha siddhaavasthA sAdhyabhAva hai. tIrtha kyA hai so dikhAte haiM, jina jIvoMke aise vikalpa hoMhi ki yaha vastu zraddhA karane yogya hai, yaha vastu zraddhA karane yogya nahIM hai, zraddhA karanevAlA puruSa aisA hai, yaha zraddhAna hai, isakA nAma azraddhAna hai, yaha vastu jAnane yogya hai, yaha nahiM jAnane yogya hai, yaha svarUpa jJAtAkA hai, yaha jJAna hai, yaha ajJAna hai, yaha Acarane yogya hai, yaha vastu Acarane yogya nahIM hai, yaha AcAramayI bhAva haiM, yaha AcaraNa karanevAlA hai, yaha cAritra hai, aiseM anekaprakArake karane na karaneke kartAkarmake bheda upajate haiM, una vikalpoMke hotehuye una puruSa tIrthoko sudRSTike baDhAvase vAraMvAra una pUrvokta guNoMke dekhanese pragaTa ullAsaliye utsAha baDhe hai / jaiseM dvitIyAke caMdramAkI kalA baDhatI jAtI hai, taiseM hI jJAnadarzanacAritrarUpa amRtacaMdramAkI kalAvoMkA kartavyAkarttavya bhedoMse una jIvoMke baDhavArI hotI hai / phira una hI jIvoMke zanaiH zanaiH (holai holai) moharUpa mahAmallakA mUla sattAse vinAza hotA hai / kisa hI eka kAlameM ajJAnatAke Avezate pramAdakI AdhInatAse unahI jIvoMke AtmadharmakI sithilatA hai. phira AtmAko nyAyamArgameM calAnekeliye Apako pracaNDa daMDa dete haiM / zAstranyAyase phira ye hI jinamAgI vAraMvAra jaisA kucha ratnatrayameM doSa lagA hoya usIprakAra prAyazcitta karate haiM. phira nirantara udyamI rahakara apanI AtmAko jo AtmasvarUpase bhinnasvarUpa zraddhAnajJAnacAritrarUpa vyavahAraratnatrayase zuddhatA karate haiM. jaiseM malIna vastrako dhovI bhinna sAdhyasAdhanabhAvakara silAke upari sAvana Adi sAmagriyoMse ujvala karatA hai taiseM hI vyavahAranayakA avalamba pAya bhinna sAdhyasAdhanabhAvakedvArA guNasthAna caDhanekI parapATIke kramase vizuddhatAko prApta hotA hai| phira una hI mokSamArga sAdhaka jIvoMke nizcayanayakI mukhyatAse bhedasvarUpa paraavalaMbI vyavahAramayI bhinna sAdhyasAdhanabhAvakA abhAva hai. isakAraNa apane darzanajJAnacAritrasvarUpaviSai sAvadhAna hokara antaraMga gupta avasthAko dhAraNa karatA hai / aura jo samasta vahiraMga yogoMse utpanna hai kriyAkAMDakA ADambara, tinase rahita niraMtara saMkalpa vikalpoMse rahita parama caitanya bhAvoMke dvArA suMdara paripUrNa AnaMdavaMta bhagavAn parabrahma AtmAmeM sthiratAko karai hai aise je purupa haiM, ve hI nizcayAvalambI jIva haiM. vyavahAranayase a. virodhI kramase parama samarasIbhAvake bhoktA hote haiM. tatpazcAt parama vItarAgapadako prApta hoyakara sAkSAt mokSAvasthAke anubhavI hote haiM / yaha to mokSamArga dikhAyA. aba je ekAntavAdI haiM mokSamArgase parAGmukha haiM unakA svarUpa dikhAyA jAtA hai.--jo jIva kevalamAtra vyavahAranayakA hI avalaMbana karate haiM una jIvoMke paradravyarUpa bhinna sAdhyasAdhanabhAvakI dRSTi hai svadravyarUpa nizcayanayAtmaka abhedasAdhyasAdhanabhAva nahIM hai. akele vyavahArase khedakhinna haiM. vAraMvAra paradravyamvarUpa dharmAdika padArthoM meM zraddhAnAdika aneka
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI paJcAstikAyasamayasAraH / 121 prakArakI vRddhi karatA hai bahuta dravyazrutake paThanapAThanAdi saMskArase nAnAprakArake vikalpa jAloMse kalaMkita antaraMgavRttiko dhAraNa karate haiM. anekaprakAra yatikA dravyaliMga, jina bahiraMgatrata tapasyAdika karmakAMDoMke dvArA hotA hai unakA hI avalaMbana kara kharUpase bhraSTa huvA hai darzanamohake udayase vyavahAra dharmarAgake aMzakara kisa hI kAla puNyakriyAmeM ruci karatA hai kisa hI kAla meM dayAvanta hotA hai kisa hI kAla meM aneka vikalpoMko upajAtA hai kisI kAlameM kucha AcaraNa karatA hai kisahI kAla darzanake AcaraNa nimitta samatAbhAva dharatA hai. kisa hI kAlameM pragaTadazAko dharatA hai / kisahI kAla dharmameM astitvabhAvako dhAraNa karatA hai zubhopayoga pravRttise zaMkA kAMkSA vicikitsA mUDhadRSTi Adika bhAvoMke utthApana nimitta sAvadhAna hokara pravartte hai / kevala vyavahAranaya rUpa hI upabRMhaNa sthitikaraNa vAtsalya prabhAva - nAMgAdi aMgoM kI bhAvanA bhAva hai. vAraMvAra utsAhako baDhAtA hai jJAnabhAvanA ke nimitta paThana pAThanakA kAla vicAratA rahai hai. bahuta prakAra vinayameM pravartte hai. zAstrakI bhaktike nimitta bahuta AraMbha bhI karatA hai. bhale prakAra zAstrakA mAna karatA hai guru AdikameM upakAra pravRttiko mukurate nahIM. artha akSara aura arthaakSarakI eka kAlameM ekatAkI zuddhatAmeM sAvadhAna rahatA hai. cAritra ke dhAraNa karanekeliye hiMsA 'asatya caurI strIsevana parigraha ina pAMca adharmoMkA jo sarvathA tyAgarUpa paMcamahAvrata haiM tinameM thiravRttiko karatA hai / manavacanakAyakA nirodha hai jinameM aisI tIna guptiyoMkara nirantara yogAvalaMbana karatA haiM. IryA bhASA epaNA AdAnanikSepaNa utsarga jo pAMca samiti haiM unameM sarvathA prayatna karatA hai. tapa AcaraNake nimitta anasana avamodarya vRttiparisaMkhyAna rasaparityAga viviktazayyAsana kAyakleza ina chaha prakAra bAhya tapameM nirantara utsAha kare hai. prAyazcitta vinaya vaiyAvRtta vyutsarga svAdhyAya dhyAna ina chaha prakArake antaraMga tapakeliye cittako vaza kare hai. vIryAcArake nimitta karmakAMDa meM apanI sarvazaktise pravarteM hai / karmacetanAkI pradhAnatA se sarvathA nivArI hai azubhakarmakI pravRtti jinhoMne, ve hI zubhakarmakI pravRttiko aMgIkAra pharate haiM. samasta kriyAkAMDake ADaMbara se garbhita aise je jIva haiM te jJAnadarzanacAritra - rUpagarbhita jJAna cetanAko kisahI kAlameM bhI nahiM pAte. bahuta puNyAcaraNake bhArase garbhita cittavRttiko dharate haiM aise je kevala vyavahArAbalaMbI midhyAdRSTi jIva svargalokAdika klezoMkI prAptikI paraMparAyako anubhava karate huye paramakalAke abhAva se bahutakAlaparyanta saMsArameM paribhramaNa kareMge / so kahA bhI hai. uktaM ca-gAthA "caraNakaraNappANA susamayaparamattha mukavAvArA / caraNakaraNassa sAraM NiccayasuddhaM Na yANaMti" / / 1 // aura jo jIva kevala nizcayanayake hI avalaMbI haiM ve vyavahArarUpa svarAjI
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 rAyacandrajainazAstramAlAyAm karmakAMDako ADaMbara jAna vratAdikameM virAgI hoya rahe haiM. arddha unmIlita locanase UrdhvamukhI hokara svacchaMdavRttiko dhAraNa karate haiM. koI 2 apanI buddhise aisA mAnate haiM ki hama svarUpako anubhavate haiM aisI samajhase sukharUpa pravatrta hai. bhinna sAdhyasAdhanabhAvarUpa vyavahArako to mAnate nahIM, nizcayarUpa abhinna sAdhyasAdhanako apanemeM mAnate huye yoM hI bahaka rahe haiM. vastuko pAte nahIM, na nizcayapadako pAte haiM, na vyavahAra padako pAte haiM. 'itobhraSTa utobhraSTa' hokara bIcameM hI pramAdarUpI madirAke prabhAvase cittameM matavAle huye mUrchitase ho rahe haiM. jaise koI vahuta ghI, mizrI dugdha ityAdi gariSTa vastuke pAna bhojanase suthira AlasI ho rahe haiM. arthAt apanI utkRSTa dehake balase jar3a ho rahe / haiM. mahA bhayAnaka bhAvase jAnoM ki manakI bhraSTatAse mohita vikSipta ho gaye haiM. caitanya bhAvakara rahita jAno ki banaspatI hI haiM / munipadavI karanehArI karmacetanAko puNyavaMdhake bhayase avalambana nahiM karate aura parama niHkarmadazArUpa jJAnacetanAko aMgIkAra karI hI nahIM, isakAraNa atizaya caMcalabhAvoMke dhArI haiM. pragaTa apragaTarUpa jo pramAda haiM unake AdhIna ho rahe haiM / mahA azuddhopayogase AgAmI kAlameM karmaphala cetanAse pradhAna hote huye vanaspatIkI samAna jar3a haiM. kevala mAtra pApahIke bAMdhanevAle haiM / so kahA bhI hai| uktaM ca gAthA"NicayamAlaMvaMtA Niccayado NiJcayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM vAharicaraNAlasA keI" // 2 // aura jo koI puruSa mokSake nimitta sadAkAla udyamI ho rahe haiM ve mahA bhAgyavAna haiM nizcaya vyavahAra ina donoM nayoMmeM kisI ekakA pakSa nahiM karate, sarvathA madhyastha bhAva rahate haiM. zuddha caitanyasvarUpa AtmatattvameM sthiratA karanekeliye sAvadhAna rahate haiM / jaba pramAdabhAvakI pravRtti hotI hai taba usako dUra karanekeliye zAstrAjJAnusAra kriyAkAMDa pariNatirUpa prAyazcitta karake atyanta udAsIna bhAva dhAraNa karate haiM phira yathA zakti Apako ApakedvArA ApameM hI vedai hai / sadA nijasvarUpake upayogI hote haiM jo aise anekAnta vAdI sAdhaka avasthAke dharanahAre jIva haiM ve apane tattvakI thiratAke anusAra kramakramase karmoMkA nAza karate haiM. atyanta hI pramAdase rahita hote aDola avasthAko dharate haiM / aisA jAno ki banameM vanaspatI hai dUra kInA hai karmaphala cetanAkA anubhava jinhoMne aise, tathA karma cetanAkI anubhUtimeM utsAha rahita haiM. kevala mAtra jJAna cetanAkI anubhUtise AtmIka sukhase bharapUra haiM. zIghra hI saMsAra samudrase pAra hokara samasta siddhAntoMke mUla zAsvata padake bhoktA hote haiN|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpaJcAstikAyasamayasAraH / 123 aba granthakarttAne pratijJA kI thI ki maiM paJcAstikAya grantha kahUMgA so usako saMkSepameM hI karake samApta karate hai / maggaSpabhAvaNaGkaM pavayaNabhattippacodideNa mayA / bhaNiyaM pavayaNasAraM paMcatthiya saMgahaM sutaM // 173 // saMskRtachAyA. mArgaprabhAvanArtha pravacanabhaktipracoditena mayA / bhaNitaM pravacanasAraM paJcAstikAyasaMgrahaM sUtraM // 173 // padArtha - [ mayA ] mujha kundakudAcAryane [paJcAstikAyasaGgrahaM ] kAlake binA paMcAstikAyarUpa jo pAMca dravya unake kathanakA saMgraha hai jisameM aisA jo yaha [ sUtraM ] zabda artha garmita saMkSepa akSara pada vAkya racanA so [ bhaNitaM ] pUrvAcAryoM kI paraMparAya zabda brahmAnusAra kahA hai / kaisA hai yaha paJcAstikAya graMtha ? [ pravacanasAraM ] dvAdazAMgarUpa jinavANIkA rahasya hai. kaisA hUM maiM? [ pravacanabhaktipracoditena ] siddhAnta kahaneke anurAgakara prerita kiyA huvA, kisaliye yaha grantha racanA kiyI ? [ mArgaprabhAvanArtha ] jinendra bhagavanta praNIta jinazAsanakI vRddhikeliye / bhAvArtha-saMsAraviSayabhogase parama vairAgyatAkI karanehArI bhagavantakI AjJAkA nAma mokSamArga hai. usakI prabhAvanAke artha yaha grantha maine kiyA hai athavA usa hI mokSamArgakA udyota kiyA hai siddhAntAnusAra saMkSepatAse bhaktipUrvaka paJcAstikAya nAmA mUlasUtra grantha kahA hai / isaprakAra granthakarttA zrI kuMdakuMdAcArya mahArAjane yaha grantha prAraMbha kiyA thA so usake pArako prApta huye. apanI kRtyakRtya avasthA mAnI, karmarahita zuddhasvarUpameM sthirabhAva kiyA, aisI hamAremeM bhI zraddhA upajI hai / iti zrIsamayavyAkhyAyAM navapadArthapuraHsaramokSamArgaprapaJcavarNano nAma dvitIyazrutaskandhaH samAptaH / yaha bhASAvAlAvabodha kuchayaka amRtacandrasUrIkRta TIkAke anusAra zrIrUpacandra guruke prasAdathI pAMDe hemarAjane apanI buddhimAphika likhita kInI. usIke anusAra sujAnagaDha jile bIkAnera nivAthI pannAlAla bAkalIvAla digambarI jainane sarala hiMdIbhASA meM likhI / mitI caitravadi 5 saM0 1969 vAra ravivAra tA0 6 mArca sana 1904 ke prAtaHkAla hI pUrNa kiyA / zrIrastu zubhamastu ||
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH siddheshyH| atha paJcAstikAyasamayasArasya zrImadamRtacandrAcAryakRtA sNskRtttiikaa| maGgalAcaraNam / sahajAnandacaitanyaprakAzAya mahIyase / namo'nekAntavizrAntamahimne paramAtmane // 1 // durnivaarnyaaniikvirodhdhvNsnaussdhiH| syAtkArajIvitA jIyAjainI siddhAnta-paddhatiH // 2 // samyagjJAnAmalajyotirjananI dvinyaashryaa| athAtaH samayavyAkhyA saMkSepeNA'bhidhIyate // 3 // paJcAstikAyaSadravyaprakAreNa prarUpaNaM / pUrva mUlapadArthAnAmihaM sUtrakRtA kRtam // 4 // jIvAjIvadviparyAyarUpANAM citravartmanAm / tato navapadArthAnAM vyavasthA pratipAditA // 5 // tatastatvaparijJAnapUrvaNa trityaatmnaa| proktA mArgeNa kalyANI mokSaprAptirapazcimA // 6 // [1] athAtra 'namo jinebhyaH' ityanena jinabhAvanamaskArarUpamasAdhAraNaM zAstrasyA''dau maGgalamupAttaM / anAdinA saMtAnena pravarttamAnA anAdinaiva saMtAnena pravarttamAnairindrANAM zatairvanditA ye ityanena sarvadaiva devAdhidevatvAttepAmevA'sAdhAraNanamaskArArhatvamuktam / tribhuvanamUrdhvAdhomadhyalokavartI samasta eva jIvalokastasmai nirvyAvAdhavizudyAtmatatvopalambhopAyAbhidhAyitvAddhitaM / paramArtharasikajanamanohAritvAnmadhuram / nirastasamastazaMkAdidoSAspadatvAdvizadavAkyam / divyo dhaniryepAmityanena samastavastuyAthAtmyopadezitvAtprekSAvatpratIkSyatvamAkhyAtam / antamatItaH kSetrAnavacchinnaH kAlAnavacchinnazca paramacaitanyazaktivilAsalakSaNo guNo yeSAmityanena tu paramAdbhutInAtizayaprakAzanAdavApta 1 pUyAya gariSTAya vA. 2 dravyArthika-paryAyArthika-bhedena vA vyavahAranizcayena. 3 samuccayena. 4 kathyate. 5 tAvat prathamataH paJcAstikAyaSadravyapratipAdanarUpeNa prathamo'dhikAraH. 6 iha granthe prathamAdhikAre vA. 7 AcAryaNa, (mUlakI zrIvardhamAnaH, uttarakartA zrIgautamagaNadharaH, uttarottarakartA zrIkundakundAcAryaH sUtrakAraH) 8 saptatatvanavapadArthavyAkhyAnarUpeNa dvitIyo'dhikAraH 9 paJcAstikAyapadravyanavapadArthAnAM jJAnapUrveNa. 10 uttamA. 11 anekabhavagahnavyasanaprApaNahetUn kArAtIn jayantIti jinAH tebhyaH. 12 namaskAreNa. 13 asadRzam. 14 malaM pApaM gAlayatIti maGgalam , vA maGgaM mukhaM tallAtIti gRhNAtIti maGgalaM. 15 vizeSaNena vAkyena vA. 16 jinAnAma. 17 ananyasadRzam. 18 jIvalokAya tribhuvanAya. 19 vItarAganirvikalpasamAdhisaMjAtasahajApUrvaparamAnandarUpapAramArthikamukharasAsvAdasamarasIbhAvarasikajanamanohAritrAt madhuram. 20 prakRSTAzcaryadAnapratApaprakAzanAt /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm jJAnAtizayAnAmapi yogIndrANAM vandyatvamuditam / jito bhava AjavaM javo yairityanena tu kRtakRtyatvaprakaTanAtta evAnyeSAmakRtakRtyAnAM zaraNa mityupadiSTam / iti sarvapadAnAM tAtparyam // [ 2 ] samayo hyAgamaH / tasya praNAmapUrvakamAtmanAbhidhAnamaMtra graMtijJAtam / pUjyate hi sa praNantu. mabhidhAtuM cAptopadiSTatve sati saphalatvAt / tatrAptopadiSTatvamasya zramaNamukhodgatArthatvAt / zramaNA hi mahAzramaNAH sarvajJavItarAgAH / arthaH punaranekazabdasaMvandhenAbhidhIyamAno vstutyaiko'bhidheyH| saphalatvaM tu catasRNAM nArakatiryagmanuSyadevatvalakSaNAnAM gatInAM nivAraNatvAt , sAkSAt pAratatryanivRttilakSaNanya nirvANasya zuddhAtmatatvopalambharUpasya paramparayA kAraNatvAt , svAtantryaprAptilakSaNasya ca phalasya sadbhA. vAditi // [ 3 ] atra zabdajJAnArtharUpeNa trividhA'bhidheyatA samayazabdasya lokAlokavibhAgazcAbhihitaH / taMtra ca pazcAnAmastikAyAnAM samo madhyastho rAgadveSAbhyAmanupahato varNapadavAkyasannivezaviziSTaH pATho vAdaH zabdasamayaH zabdAgama iti yAvat / teSAmeva mithyAdarzanodayocchede sati sainyagavAyaH paricchedo jJAnasamayo jJAnAgama iti yAvat / tepAmevAbhidhAnapratyayaparicchinnAnAM vasturUpeNa samavAyaH saMghAto'rthasamayaH sarvapadArthasArtha iti yAvat / tadatrai jJAnasamayaprasiddhyartha zabdasamayasaMbandhanArthasamayo'bhidhAtumabhipretaH / atha tasyaivArthasamayasya dvaividhyaM lokAlokavikalpanAt / sa eva paJcAstikAyasamayo yAvAMstAvAllokastataH paramamito'nanto hyalokaH, sa tu nAbhAvamAtraM / kiM tu tatsamavAyAtiriktaparimANamanantakSetraM khamAkAzamiti // [4 ] atra paJcAstikAyAnAM vizeSasaMjJA sAmAnyavizeSAstitvaM koyatvaM coktaM / tatra jIvAH pugalauH dhamAdhammau Akauzamiti / teSAM vizeSasaMjJA a~nvarthAH pratyeyAH / sAmAnyavizeSAstitvaJca teSAmutpA vyayadhrauvyamayyAM sAmAnyavizeSasattAyAM niyatatvAdvayavasthitvAdevaseyam / astitve niyaMtAnAmapi na teSAmanyamayatvam / yataste sarvadevAnanyamayA AtmanirvRttAH / ananyamayatve'pi teSAmastitvaniyatatvaM 1 ghAtikarmApAyAtizayapratipAdanena. 2 kRtakAryatvaprakAzanAt. 3 akRtakAryANAm. 4 zaraNaM nAnya iti pratipAditamasti. 5 dravyAgamarUpazabdasamayo'bhidhAnavAcakaH 6 Agamasya madhye. 7 pratijJayAvadhAritam. 8 atra samayavyAkhyAyAM samayazabdasya zabdajJAnArthabhedena pUrvoktameva trividhavyAkhyAnaM vitriyate paJcAnAM jIvAdyastikAyAnAM pratipAdako varNapadavAkyarUpo vAdaH pAThaH zabdasamayo dravyAgama iti yAvat / teSAM paJcAnAM mithyAsodayAbhAve sati saMzaya, vimoha, vibhrama, rahitatvena samyag yo vodhanirNayo nizcayo jJAnasamartho'rthaparicchittirbhAvazrutarUpo bhAvAgama iti yAvat tena dravyAgamarUpasamayena vAcyo bhAvazrutarUpajJAnasamayena paricchedyaH paJcAnAmastikAyAnAM samUhaH samaya iti hi manyate / tatra zabdasamayAdhAreNa jJAnasamayaprasiddhyarthaM samayo'tra vyAkhyAtuM prArabdhaH 9 tripu samayepu. 10 dravyarUpazabdasamayaH. 11 bhAvAgamasamyagjJAnam. 12 jJAtAnAm. 13 atra granthe tripu madhye vA. 14 vAJchitaH prArabdhaH. 15 lokyante dRzyante jIvAdipadArthA yatra sa lokaH. 16 lokAttasmAt vahirbhUtamanantazuddhAkAzamalokaH. 17 kAyAkAyAiva kAyA vahupradezopacayatvAt zarIravatvaM pratipAditaM. 18 yatkimapi cidrUpaM sa jIvAstikAyo bhaNyate. 19 yadRzyamAnaM kimapi paJcendriyayogyaM sa pudgalAstikAyo bhaNyate. 20 tayorjIvapudgalayorgatihetulakSaNo dharmaH. 21 sthitihetulakSaNazcAdharmaH. 22 avagAhanalakSaNaM. 23 astikAyAnAM paJcAnAM. 24 yathArthAH. 25 astitve sAmAnya vizeSasattAyAM niyatAH sthitAH tarhi sattAyAH sakAzAt kuNDe vadarANIva bhinnA bhaviSyanti. 26 nizcitakhAt. 27 . vizeparahitaM jJAtavyaM. 28 avinazvarANAm. 29 teSAM paJcAstikAyAnAM. 30 pRthagvalam. 31 apRthagbhUtAH / yathA ghaTe rUpAdayaH zarIre hastAdayaH / anena vyAkhyAnena AdhArAdheyabhAve'pyabhinnAstivam. 32 svataH nippannAH. 33 niyatatvaM nizcalatvam.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| nayeprayogAt / dvau hi nayau bhagavatA praNItau dravyArthikaH paryAyArthikazca / tatra na khalvekanayAyattA''dezanoM kintu tadubhayAyattA / tataH paryAyArthAdezAdastitve svataHkathaMcidbhinne'pi vyavasthitAH dravyArthAdezAtsvayameva santaH saMto'nanyamayoM bhavantIti / kAyatvamapi tepAmaNumahatvAt / aNavo'tra pradezA mUrttA'mUrtAzca nirvibhAgAMzAstaiH mahAnto'NumahAntaH pradezapracayAtmakA iti siddhaM teSAM koyatvaM / aNubhyAM mahAnta iti vyutpattyA dvayaNukapudgalaskandhAnAmapi tathAvidhatvam / aNavazca mahAntazca vyaktizaktirUpAbhyAmiti paramANUnAmekapradezAtmakatve'pi tatsiddhiH / vyatyapekSayA zaktyapekSayA ca pradezapracayAtmakasya mahatvasyAbhAvAtkAlonAmastitvaniyatatve'pyakAyatvamanenaiva sAdhitam / ataeva teSAmastikAyaprakaraNe satAmapyanupAdAnamiti // [5] aMtra paJcAstikAyAnAmastitvasaMbhavaprakAraH kAyatvasaMbhavaprakArazcoktaH / asti yastikAyAnAM guNaH paryAyaizca vividhaiH saha svabhAvo AtmabhAvo'nyatvam / vastuno vizeSI hi vyatirekiNaH parsAyA guNAstu ta evAnvayinaH / tata ekena paryAyeNa pralIyamAnassAnyenopajAyamAnasyAnvayinA guNena zrauvyaM vibhrANassaikasyA'pi vastunaH samucchedotpAdadhrauvyalakSaNamastitvamupapadyataeva / guNaparyAyaiH saha sarvathAnyatve tvanyo vinazyatyanyaH prAdurbhavatyanyo dhruvatvamAlambata iti sarva viplavate / tataH sAdhvastitvasaMbhavaprakArakathanaM / kAyatvasaMbhavaprakArastvayamupadizyate / avayavino hi jIvapudgaladharmA'dhA''kAzapadArthAstemavayavA api pradezAkhyAH parasparadhyatirekitvAtparyAyA ucyante / teSAM taiH sahAnanyatve kAyatvasiddhirupaittimatI / niravayavasyApi paramANoH sA vayavatvazaktisadbhAvAt kAyatvasiddhirata evAnapavAdA / na caivaM tadA zaGkayam pudgalAdanyeSAmamUrtatvAdavibhAjyAnAM sAvayatvakalpanamanyAyya'm / dRzyata evAvibhAjye'pi vihAyasIdaM ghaTAkAzamidamaghaTAkAzamiti vibhAgakalpanam / yadi taMtra vibhAgo na kalpeta tadA yadeva ghaTAkAzaM tadevAghaTAkAzaM syAt / na ca tadiSTaM / tataH kAlANubhyo'nyatra sarveSAM kAyatvAkhyaM sAvayavatvamavaseyaM / tryailokyarUpeNa niSpannatvamapi teSAmastikAyatvasAdhanaparamupanyastam / tathAca-trayANAmU;'dhomadhyalokAnAmutpAdavyayadhauvyavantastaidevizeSAtmakA bhAvA bhavantasteSAM mUlapadArthAnAM guNaparyaya 1 dravyaparyAyAtmake vastuni dravye paryAya vA vastutAdhyavasAyo naya iti yAvat / yadvA syAdvAdapravibhaktArthavizepavyajako nayaH. 2 tatra paryAyAbhAvAt dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyArthikaH. 3 dravyAbhAvAt paryAya evArthaH prayojanamasyeti paryAyArthikaH. 4 dvayornayayomadhye. 5 sarvajJAnAmupadezaH. 6 tiSTamAnAH paJcAstikAyAH. 7 vidyamAnAH bhavantaH. 8 astitvataH. 9 apRthagbhUtAH. 10 nirvibhAgairaNubhiH. 11 aNubhiH pradezairmahAntaH aNumahAntaH yaNakaskandhApekSayA dvAlyAmaNubhyAM mahAnta iti kAyavamuktaM / ekapradezANoH kathaM kAyatvamiti cet skandhAnAM kAraNabhRtAyAH snigdharUpatvazakteH sadbhAvAdupacAreNa kAyatvaM bhavati. 12 kAyatvasiddhiH. 13 kAlANUnAM punarvandhakAraNabhRtAyAH snigdharUkSatvazakteH sadabhAvAdupacAreNa kAyatvaM nAsti. 14 kAlANUnAM. 15 vidyamAnAnAm. 16 atha pUrvoktamastitvaM kena prakAreNa saMbhavatIti pratijJApayati. 17 sahabhuvo guNAH. 18 vyatirekiNaH paryAyaiH. 19 abhinnatvaM. 20 vastunaH dravyasya. 21 kevalajJAnAdayo guNAH. 22 ekasyApi vastuno bhUtabhAvibhavatparyAyabhaMdapu vartamAnasya yadanugatapratyayotpAdakaM so'nvayaH sa epAmiti te anvayinaH. 23 bhinnatve. 24 vinazyati. 25 pradezAcyA avayavAH vidyante yeSAM te avayavinaH. 26 teSAM jIvAdipadArthAnAm tribhuvanAkArapariNatAnAM sAvayavatvAta saH pradezADyaH. 27 anyonyabhinnatvAt bhinnatvAt pRthagbhAvAdvA. 28 astikAyAnAM. 29 taiH paryAyaH. 30 abhinnatve. 31 yuktimatI. 32 apavAdarahitA nizcayasiddhirityarthaH. 33 vibhAgarahitAnAM akhaNDAnAM. 14 ayogyamiti zahA na kartavyA. 35 vibhAgarahite. 36 AkAze. 37 iMTaM mAnyaM, 28 kAladravyaM vihAya kAyatvaM ca vidyate iti aGgIkartavyam. 39 tepAmUrdhvAdhomadhyalokAnAM.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm yogapUrvakama stitvaM sAdhayanti / anumIyate ca dharmAdharmmAkAzAnAmRrthyA'dhomadhyaloka vibhAgarUpeNa pariNamanAtkAyatvAkhyaM sAvayavatvam / jIvAnAmapi pratyeka mUrdhvAdhomadhyaloka vibhAgarUpe pariNamanatvAlokapUraNAvasthAvyavasthitavyaktassadA sannihitazaktestadanumIyata eva / pulAnAmapyUrdhvAdhomadhyalokavibhAgarUpapariNatamahAskandhatvaprAptivyaktizaktiyogitvAttathAvidhA sAvayavatvasiddhirastyeveti // 4 [ 6 ] atra paJcAstikAyAnAM kAlasya ca dravyatvamuktam / dravyANi hi saMhamabhuvAM guNaparyAyANAmananyatayAssdhArabhUtAni bhavanti / tato vRttavartamAnavartipyamANAnAM bhAvAnAM paryAyANAM svarUpeNa pariNatatvAdastikAyAnAM parivartanaliGgasya kAlasya cAsti dravyatvaM / naca teSAM bhUtabhavadbhavipyabhAvAtmanA pariNamamAnAnAmanityatvam / yataste bhUtabhavadbhaviSyadbhAvAvasthAsvapi pratiniyatastrarUpAparityAgAnnityA eva / aMtra kAlaH pudgalAdiparivartana hetutvAtpudgalAdiparivartanagamyamAnaparyAyatyAccAstikAyepyantarbhAvArtha - parivartanaliGga ityukta iti // [ 7 ] atra SaNNAM dravyANAM parasparamatyantasaMkare'pi pratiniyataM svarUpAdapracyavanamuktam / ata eva teSAM pariNAmavatve'pi prAgnityatvamuktam / ata eva ca na teSAmekatvApattirna ca jIvakarmaNorvyatrahAranayAdezAdekatve'pi parasparasvarUpopAdAnamiti // I [8] atrAstitvasvarUpamuktam / astitvaM hi sattA nAma sato bhAvaH / satyaM na sarvathA nityatayA sarvathA kSaNikatayA vA vidyamAnamAtraM vastu / sarvathA nityasya vastunastatvataH kramabhuvAM bhavAnAmabhAvA`tkuto vikAravatvam / sarvathA kSaNikasya ca tatvataH pratyabhijJAnAbhAvAt kuta ekasaMtAnatvam / tataH pratyabhijJAnahetubhUtena kenacitsvarUpeNa zrauvyamAlamvyamAnaM kAbhyAMcitkramapravRttAbhyAM svarUpAbhyAM pralIyamAnamupajAyamAnaM caikakAlameva paramArthatastritayImavasthAM vibhrANaM vastu sadavabodhyam / ata eva sattApyutpAdavyayazrauvyAtmikA'vavoddhavyA / bhAvabhAvavaitoH kathaMcidekasvarUpatvAt / sA ca trilakSaNasya samastasyApi vastuvistArasya sAdRzyasUcakatvAdekA / sarvapadArthasthitA ca / vilakSaNasya sadityabhidhAnasya saditi pratyayasya ca sarvapadArtheSu tanmUlasyaivopalambhAt / savizvarUpA ca vizvasya samastavastuvistArasyApi rUpaistrilakSaNaiH svabhAvaiH saha vartamAnatvAt / anantaparyAyA cAnantAbhirdravyaparvyAyavyaktibhistrilakSaNAbhiH parirgebhyamAnatvAt / evaMbhUtApi sA na khalu niraGkuzA kiM tu sapratipakSA / pratipakSo hyasattA sattAyAH, atrilakSaNatvaM trilakSaNAyAH, anekatvamekasyAH, ekapadArthasthitatvaM sarvapadArthasthitAyAH, ekarUpatvam sarvavizvarUpAyAH, ekaparyAyatvamanantaparyAyAyA iti / dvividhA hi sattA mahAsattAvAntarasattA ca / tatra sarvapadArthasArthavyApinI sAdRzyAstitvasUcikA mahAsattA proktava / anyA tu pratiniyamavastuvartinI kharUpAstitvasUcikA'vAntarasattA / tatra mahAsattA'vAntarasattArUpeNA'sattA'vAntarasattA 1 zuddhajIvAstikAyasya yA anantajJAnAdiguNasattA siddhiparyAyasattA ca zuddhA saMkhyAta pradezarUpaM kAyatvamupAdeyamiti 2 dravyasya sahabhuvo guNAH 3 dravyasya kramabhuvaH paryAyAH 4 paJcAstikAyAH 5 atra paJcAstikAya prakaraNe. 6 parivartanameva pudgalAdipariNamanameva adhUmavatkAryabhUtaM liGgaM cihnaM gamakaM sUcakaM yasya sa bhavati parivartana liGgakA lANudravya rUpo dravyakAlastena saMyuktaH / nanu kAladravyasaMyukta iti vaktavyaM parivartanaliGgasaMyukta ityavaktavyavacanaM kimarthamiti / naivaM paJcAstikAya prakaraNe kAlamukhyatA nAstIti padArthAnAM navajIrNapariNatirUpeNa kAyaliGgena jJAyate 7 svakIya svakIya svarUpAt 8 tepAM dravyANAM nizcayAt svabhAvAt. 10 paryAyANAm. 11 pUrvAnubhUtadarzanena jAyamAnaM jJAnaM pratyabhijJAnam. 12 paryAyAbhyAm 13 paryAyadravyayoH pariNAmapariNAminorvA. 14 utpAdadhauvyavyayayuktasya. 15 arthasya tayorAdhArabhUtasya tadguNasya. 16 vyApakatvAt. 17 avAntarasattA.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / ca mahAsattArUpeNA'sattetyasattA sattAyAH / yena svarUpeNotpAdastattathotpAdai kalakSaNameva yena svarUpeNocchedastattathocchedaikalakSaNameva yena svarUpeNa zrauvyaM tattathA dhauvyaikalakSaNameva tata utpadyamAno - cchidyamAnA'vatiSThamAnAnAM vastunaH svarUpANAM pretyekaM trailakSaNyAbhAvAda vilakSaNatvaM trilakSaNAyAH / ekasya vastunaH svarUpasattA nAnyasya vastunaH svarUpasattA bhavatItyanekatvamekasyAH / pratiniyatapadArthasthitAbhireva sattAbhiH padArthAnAM pratiniyamo bhavatItyekapadArthasthitatvaM sarvapadArthasthitAyAH / pratiniyataikarUpAbhireva sattAbhiH pratiniyataikarUpatvaM vastUnAM bhavatItyekarUpatvaM savizvarUpAyAH / pratiparyAyaniyatAbhireva sattAbhiH pratiniyataikaparyAyANAmAnantyaM bhavatItyekaparyAyatvamanantaparyAyayAH / iti sarvamanavadyam sAmAnyavizeSaprarUpaNapravaNanayaidvayAyattatvAt taddezanAyAH // [9] atra sattAdravyayorarthAntaratvaM pratyAkhyAtam / dravati gacchati sAmAnyarUpeNa svarUpeNa vyAmoti tAMstAn kramabhuvaH sahabhuvazca sadbhAvaparyAyAn svabhAvavizeSAnityanugatArthayA niruttyA dravyaM vyAkhyAtam / dravyaM ca lakSyalakSaNabhAvAdibhyaH kazcidbhede'pi vastutaH sattAyAH apRthagbhUtameveti mantavyam / tato yatpUrva satvamasatvaM trilakSaNatvamatrilakSaNatvamekatvamanekatvaM sarvapadArthasthitatvamekapadArthasthitatvaM vizvarUpatvamekarUpatvamanantaparyAyatvamekaparyAyatvaM ca pratipAditaM sattAyAstatsarvaM tadanarthAntarabhUtasya dravyasyaiva draSTavyaM / tato na kazcidapi teSu sattAvizeSo'vaziSyeta yaH sattAM vastuto dravyAtpRthak vyavasthApayediti // [10] atra tredhA dravyalakSaNamuktam / saddavyalakSaNamuktalakSaNAyAH sattAyA avizeSAddravyasya satstrarUpameva lakSaNam, nacAnekAntAtmakasya dravyasya sanmAtrameva svarUpaM / yato lakSyalakSaNavibhAgAbhAva iti utpAdavyayanauvyANi vA dravyalakSaNaM / ekajAtyavirodhini kramabhuvAM bhAvAnAM saMtAne pUrva bhAvavinAzaH samucched uttarabhAvaprAdurbhAvazca samutpAdaH / pUrvottarabhAvocchedotpAdayorapi svajAteraparityAgo dhauvyaM / tAni sAmAnyAdezAdabhinnAni vizeSa dezAdbhinnAni yugapadbhAvIni svabhAvabhUtAni dravyasya lakSaNaM bhavantIti / guNaparyAyA vA dravyalakSaNaM / anekAntAtmakasya vastuno'nvayino vizeSA guNAH vyatirekiNaH paryAyAste dravye yaugapadyena krameNa ca pravartamAnAH kathaJcidbhinnAH svabhavabhUtAH dravyalakSaNatAmApadyante / trayANAmapyamISAM dravyalakSaNAnAmekasminnabhihite'nyadubhayamairthadevApadyate / sacedutpAdavyayabhauvyavacca guNaparyAyavacca / utpAdavyayatrauvyavaccetsacca guNaparyAyavacca / guNaparyAyavaccetsaccotpAdadvyaya dhauvyavacceti / saddhi nityAnityasvabhAvatvAddhruvatvamutpAdavyayAtmakatAJca prathayati / zruvatvAtmakairguNairutpAdavyayAdavyayAtmakaiH paryAyaizca sahaikatvaJcAkhyAti / utpAdavyayatravyANi tu nityAnityasvarUpaM paramArtha sadAvedayanti | guNaparyAyAMzcAtmalAbhanibandhanabhUtAn prarthayanti guNaparyAyAstvanvayavyatirekityA vyotpattivinAzAn sUcayanti nityAnityasvabhAvaM paramArtha sacopalakSayanti // 1 65 | [ 11 ] atrobhayayAbhyAM dravyalakSaNaM pravibhaktam / dravyasya hi sahakamapravRttaguNaparyIyasadbhAvarUpasya trikAlAvasthAyino'nAdinidhanasya na samucchedasamudayau yuktau / atha tasyaiva paryAyANAM sahapravRttibhAjAM keSAMcit zrauvyasaMbhave'pyapareSAM kramapravRttibhAjAM vinAzasaMbhava saMbhAvanamupapannam / tato 1 ekamekasvarUpaM prati trilakSaNatvAbhAvAt. 2 nizvayaH 3 atra sattAdezanAyA dvinayAdhInatvAt. 4 pratyAkhyAtaM nirAkRtaM / "pratyAkhyAto nirAkRtaH" iti vacanAt 5 svarUpabhedAn. 6 saMjJAlakSaNaprayojanena 7 paramAtaH 8 jJAtavyaM avayoddhavyaM vA 9 dravyam. 10 guNaparyyAyAH 11 dravyasya lakSaNabhUtAH 12 prApnuvanti 13 sattA, utpAdavyayabhAvyatvaM, guNaparyAyatvaM ceti trayANAm. 14 lakSaNe. 15 kathyate. 16 arthAnusArAt. 17 kathayati. 18 kartRSi. 19 vistArayanti 20 darzayanti avabodhayanti vA 21 dravyArthika paryAyArthikanayAbhyAm.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm dravyApiNAyAmanutpAdamanucchedaM satsvabhAvameva dravyaM / tadeva paryAyApiNAyAM sotpAdaM socchedaM cAvaboddhavyam / sarvamidamanavadyazca dravyapAryAyANAmabhedAt // [12] atra dravyaparyAyANAmabhedo nirdiSTaH / dugdhadAdhinavanItaghRtAdiviyutagorasavatparyAyavidyuta dravyaM nAsti / gorasaviyuktadugdhadadhinavanItaghRtAdivaTThavyaviyuktAH paryAyA na santi / tato dravyasya paryA yANAzcAdezavazAtkathaMcid bhede'pye kAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRttInAm vastutvenAbheda iti // [13 ] atra vyaguNAnAmabhedo nirdiSTaH / pudgalabhUtasparzarasagandhavarNavadravyeNa vinA na guNAH saMbhavanti / sparzarasagandhavarNapRthagbhUtapudgalavadguNairvinA dravyaM na saMbhavati / tato dravyaguNAnAmapyAdezAt kathaMcidbhede'pyekAstitvaniyatatvAdanyonyAjahadvRttInAM vastutvenAbheda iti // [14] atra dravyasyAdezavazenoktA saptabhaGgI / syAdasti dravyaM syAnnAsti dravyaM syAdasti ca nAsti ca dravyaM syAdavaktavyaM dravyaM syAdasti cAvaktavyaM syAnnAsti cAvaktavyaM ca dravyaM syAdasti ca nAsti cAvaktavyamiti / atrai sarvathAtvaniSedhako'naikAntiko dyotakaH kathaMcidartha sthAcchabdo nipAtaH / tatra svadravyakSetrakAlabhAvairAdiSTamasti dravyaM / paradravyakSetrakAlabhAvairAdiSTaM nAsti dravyaM / svadravyakSetrakAla. bhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca krameNAdiSTamasti ca nAsti ca dravyaM svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvazca yugapadAdiSTamavaktavyaM dravyaM / svadravyakSetrakAlabhAvayugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTamasti cAvaktavyaJca dravyaM / paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizcAdiSTaM nAsti cAvaktavyaM dravyaM / svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyamiti / nacaitadanuparpannam / sarvasya vastunaH svarUpAdinA azUnyatvAtpararUpAdinA zUnyatvAt / ubhAbhyAmazUnyazUnyatvAt sahAvAcyatvAt bhaiGgasaMyogArpaNAyAmazUnyAvAcyatvAt zUnyAvAcyatvAt azUnyazUnyAvAcyatvAceti // 14 // [15] atrAsaMtprAdurbhAvamutpAdasya saducchedatvaM vigamaya niSiddhaM / bhavisya sato hi dravyassa na Trevyatvena vinAzaH / abhAvasyAsato'nyadravyasya na dravyatvenotpAdaH / kiM tu bhAvAH santi dravyANi saducchedamasadutpAdaM cAntareNaiva guNaparyAyeSu vinAzamutpAdaM cArabhante / yathA hi ghRtotpatto gorasassa sato na vinAzaH na cApi gorasavyatiriktasyArthAntarasyAsataH utpAdaH kiMtu gorasasyaiva saducchedamasadutpAdazcAnupalabhyamAnasya sparzarasagandhavarNAdiSu pariNAmiSu guNeSu pUrvAvasthayA vinazyatsUttarAvasthayA prAdurbhavatsu nazyati ca navanItapa-yo ghRtaparyAya utpadyate tathA sarvabhAvAnAmapIti // 15 // [16] atraM bhAvaguNaparyAyAH prjnyaapitaaH| bhAvA hi jIvAdayaH SaTU pdaarthaaH| teSAm guNAH paryAyAzca 1 zuddhadravyArthikanayena naranArakAdivibhAvapariNAmotpattivinAzarahitam. 2 nizcayanayena. 3 rahitam. 4 dravyarahitAH. 5 dravyaguNayorabhinnasattAniSpanatvenAbhinnadravyatvAt abhinnapradezaniSpanatvenAbhinakSetralAta. 6 nizcayanayena. 7 saptabhaGgayAM. 8 syAdvAdasvarUpe'stinAstikathane. 9 tacca svadravyacatuSTayaM zuddhajIvaviSaye kathyate, zuddhaparyAyAdhArabhUtaM dravyaM bhaNyate, lokAkAzapramitazuddhAsaMkhyeyapradezAH kSetraM, bhaNyate vartamAnazuddhapAyarUpapariNato vartamAnasamayakAlo, bhaNyate zuddhacaitanyabhAvazcetyuktalakSaNadravyAdicatuSTayaH. 10 ayuktam. 11 astitvAta. 12 nAstivAta. 13 astinAstirUpeNa saha ekasminsamAvezazUnyakhAt. 14 dvAbhyA astinAstibhyAM astinAstitvAt. 15 astinAstyAdibhaGgayAM yojyamAnAyAm. 16 vyayasya vinAzasya vA. 17 bhAvasyeti padasya ko'rthaH / tadyathA-sato hi dravyasyetyanena vidyamAnasya dravyatvena na vinAza ityarthaH. 18 aprApyamANasya. 19 dravyaguNaparyAyAH.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / prasiddhAH / tathApi jIvasya vakSyamANodAharaNa prasiddhyarthamabhidhIyante / guNA hi jIvasya jJAnAnubhUtilakSaNA zuddhacetanA, kAryAnubhUtilakSaNA karmaphalAnubhUtilakSaNA cAzuddhacetanA, caitanyAnuvidhAyipariNAmalakSaNaH sevikalpanirvikalparUpaH zuddhAzuddhatayA sakalavikalatAM dadhAno dvaidhopayogazca / paryyAyAstvagurulaghuguNahAnivRddhinirvRttAH zuddhAH / sUtropAttAstu suranArakatiryaGmanuSyalakSaNAH paradravyasaMbandhanirvRttatvAdazuddhAceti // [17] idaM bhAvanAzAbhAvotpAda niSedhodAharaNam / pratisamayasaMbhavadgurulaghuguNahAnivRddhi nirvRttasvabhAvaparyyAyasaMtatyavicchedakenaikena sopadhinA manuSyatvalakSaNena paryAyeNa vinazyati jIvaH / tathAvidhena devatvalakSaNena nArakatiryyaktvalakSaNena cAnyena paryAyeNotpadyate / na ca manuSyatvena nAze jIvatvenA'pi nazyati / devatvAdinotpAde jIvatvenApyupapadyate / kiMtu saducchedamasadutpAdamantareNaiva tathA vivartata iti // [ 18 ] atra kathaMcidvayayotpAdavatve'pi dravyasya sadA vinaSTAnutpannatvaM khyApitaM / yadeva pUrvottaraparyAya vivekasaMparkApAditAmubhayImavasthAmAtmasAt kurvANamucchidyamAnamutpadyamAnaM ca dravyamAlakSyate / tadeva tathAvidhobhayAvasthAvyApinA pratiniyataikavastutvanibandhanabhUtena svabhAvenAvinaSTamanutpannaM yA vedyate / paryAyAstu tasya pUrvapUrvapariNAmopamaddattarottarapariNAmotpAdarUpAH praNAzasaMbhavadharmANo'bhidhIyante / teca vastutvena dravyAdapRthagbhUtA evoktAH / tataH paryyAyaiH sahaikavastutvAjjAyamAnaM mriyamANamapi jIvadravyaM sarvadAnutpannAvinaSTaM dRSTavyam / devamanuSyAdiparyAyAstu kramavartitvAdupasthitAtivAhitasvasamayA utpadyante vinazyanti ceti // [19] atra sadasatoravinAzAnutpAdau sthitipakSatvenopanyastau / yadi hi jIvo ya eva mriyate sa eva jAyate ya eva jAyate sa eva mriyate tadevaM sato vinAzo'sata utpAdazca nAstIti vyavatiSThate / yattu devo jAyate manuSyo mriyate iti vyapadizyate tadevadhRtakAladeva manuSyatvaparyayanirvartakasya devamanuSyagatinAnnastanmatratvAdaviruddhaM / yathA hi mahato veNudaNDasyaikasya kramavRttInyanekAni parvaNyAtmIyAtmIyapramANAvacchinnatvAt parvvAntaramagacchanti svasthAneSu bhAvabhAji parasthAneSvabhAvabhAji bhavanti / veNudaNDastu sarveSvapi parvasthAneSu bhAvabhAgapi parvAntarasaMbandhena parvvantarasaMbandhAbhAvAt abhAvabhAgbhavati / tathA niravadhitrikAlAvasthAyino jIvadravyasyaikasya kramavRttayo'neke manuSyatvAdiparyAyA AtmIyAtmIyapramANAvacchinnatvAt paryyAyAntaramagacchantaH svasthAneSu bhavabhAjaH parasthAneSvaibhAvabhAjo bhavanti / jIvadravyaM tu sarvaparyyAyasthAneSu bhAvabhAgapi paryAyAntarasaMbandhena paryAyAntarasaMbandhAbhAvAbhAvabhAgbhavati // [20] atrAtyantAsadutpAdatvaM siddhasya niSiddham / yathA stokakAlAnvayipu nAmakarmavizepodaya 1 karmaNAM phalAni sukhAdIni karmaphalAni teSAmanubhUti: anubhavanaM bhuktiH saiva lakSaNaM yasyAH seti. 2 jJAnadarzanopayogaH 3 nippanna- 8 savikAreNa 5 pUrvottaraparyAyau vivekasaMpaka pUrvaparyAyasya manuSyatvalakSaNasya vivekaH vivecanaM vinAza iti yAvat, uttaraparyAyasya devatvalakSaNasya saMparka: saMbandhaH saMyogaH utpAda ityarthaH, iti pUrvottaraparyAyavivekasaMparkoM, tAbhyAM niSpAditA yA sA tAm 6 utpAdavyayasamarthAm. 7 upamardo vinAza:. 8 paryAyAH. 9 paramArthena. 10 kathyate. 11 AyuH pramANam. 12 utpAdavyayamAtratvAt. 13 svakIyapramANapariccheyAt. 14 utpattibhoktAraH 15 vinAzabhAjaH bhavanti 16 devalakSaNottara payyIya. saMpanna. 17 manuSyalakSaNapUrva paryAya saMbandhAbhAvAna.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm nivRtteSu jIvasya devAdiparyAyeSvekasmin svakAraNanirvRttau nirvRtte'bhUtapUrva eva cAnyasminnutpanne nausadutpattiH / tathA dIrghakAlAnvayini jJAnAvaraNAdikarmasAmAnyodayanirvRttisaMsAritvaparyAye bhavyasya svakAraNanivRttau nivRtte samutpanne cAbhUtapUrva siddhatvaparyAye nAsadutpattiriti / kiMca yathA drAdhIyami veNudaNDe vyavahitAvyavahitavicitrakimbharatAkhacitAdhastanArddhabhAge ekAntavyavahitasuvizuddhoddhabhAge'vatAritA dRSTiH samantato vicitracitrakimaritAvyAptiM pazyantI samarnuminoti tasya sarvatrIvizuddhatvam / tathA kvacidapi jIvadravye vyavahitAvyavahitajJAnAvaraNAdikamakimaritAkhacitabahutarAdhastanArddhabhAge ekAntavyavahitasuvizuddhabahutaroprabhAge'vatAritA buddhiH samantato jJAnAvaraNAdikarmakiritAvyApti vyavasyantI samanuminoti tasya sarvatrAvizuddhatvam / yathA ca tatra veNudaNDe vyAptijJAnAbhAsanibandhanavicikimaritAnvayaH / tathA ca kacijjIvadravye jJAnAvaraNAdikarmakimaritAnvayaH / yathaiva ca tatra veNudaNDe vicitracitrakiritAbhAvAtsuvizuddhatvaM / tathaiva ca RcijjIvadravye jJAnAvaraNAdikarmakiritAnvayAbhAvAdAptAgamasamyaganumAnAtIndriyajJAnaparicchinnAsiddhatvamiti // [21] jIvasyotpAdavyayasaducchedAsadutpAdakartRtvopapattyupasaMhIro'yaM / dravyaM hi sarvadA'vinaSTAnu. tpannamAmnAtaM / tato jIvadravyasya dravyarUpeNa nityatvamupanyastaM / tasyaiva devAdipavyarUpeNa prAdurbhavato bhauvakartRtvamuktaM / tasyaiva ca manuSyAdipavyarUpeNa vyayato bhAvakartRtvamAkhyAtaM / tasyaiva ca sato devAdiparyAyasyocchedamArabhamANasya bhAvAbhAvakartRtvamupapAditaM / tamyaiva cAsataH punarmanuSyAdiparyAyasyotpAdamArabhamANasyAbhAvabhAvakartRtvamabhihitaM / sarvamidamanavayaM dravyapa-yANAmanyataraguNamukhyatvena vyAkhyAnAt / tathA hi yadA jIvaH paryAyeMguNatvena dravyamukhyatvena vivakSyate tadA notpadyate na vinazyati na ca kramavRttyA vartamAnatvAt satparyyAyajAtamucchinatti nAsadutpAdayati / yadA tu dravyaguNatvena paryyAyamukhyatvena vivakSyate tadA prAdurbhavati vinazyati satparyyAyajAtamativAhitasvakAlamucchinatti asadupasthitaM svakAlamutpAdayati ceti / sa khalvayaM prasAdo'nekAntavAdasya yadIdRzo'pi virodho na virodhaH / iti SaDdravyasAmAnyaprarUpaNA / / [22] atra sAmAnyenoktalakSaNAnAM paNNAM dravyANAM madhyAt paJcAnAmastikAyatvam vyavasthApitam / akRtatvAt astitvamayatvAt vicitrAtmapariNatirUpasya lokasya kAraNatvAcAbhyupagamyamAneSu paTsu dravyeSu jIvapudgalAkAzadharmAdharmAH pradezapracayAtmakatvAt pnycaastikaayaaH| na khalu kaoNlastadabhAvAdastikAya iti sAmarthyAdevasIyata iti // [23] atrAstikAyatvenAnuktasyApi kAlasyArthApannatvaM dyotitaM / iha hi jIvAnAM pudgalAnAM ca sattAsvabhAvatvAdasti pratikSaNamutpAdavyayadhrauvyaikavRttirUpaH pariNAmaH / sa khalu sahakArikAraNa 1 niSpanneyu. 2 pAye. 3 avidyamAnotpattina. 4 vahukAlAnuvartini. 5 atikrAnte. 6 vinAzaM gate sati. 7 pUrvamanutpane. 8 AcchAditAnAcchAditaH. 9 AropitA. 10 anumAnaM karoti saMkalpayati pramANayati vA. 11 veNudaNDasya. 12 sarvasminnUrvAdhobhAge. 13 praliptatvam. 14 cintayantI. 15 anumAnaM karoti. 16 tasya jIvasya. 17 sarvasmin jIvadravyajJAnAvaraNAditvam. 18 citraracanAsaMtAnaH. 19 paryAyAbhAvAnvayaH iti pAThAntaram. 20 abhiprAyaH. 21 tasya jIvasya. 22 pAyotpAdakatvamuktam. 23 avidyamAnasya. 24 gauNatvena. 25 ucchedayati. 26 asadrUpeNAvasthitam. 27 kAlaH khalvastikAya iti balAtkAreNAGgIkriyate na vyavahriyate ityarthaH. 28 pradezapracayAtmakasyAbhAvAt kAyatvAbhAvAt. 29 nizcIyate. 30 sa pariNAmaH
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ . paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / sadbhAve dRSTaH / gatisthityavagAhapariNAmavat / yastu sahakArikAraNaM sa kAlastatpariNAmAnyathAnupapattigamyamAnatvAdanukto'pi nizcayakAlo'stIti nizcIyate / yastu nizcayakAlaparyAyarUpo vyavahArakAlaH sa jIvapudgalapariNAmenAbhivyajyamAnatvAttadAyatta evAbhigamyata eveti // [ 24-25 ] atra vyavahArakAlasya kathaMcitparAyattatvaM dyotitam / paramANupracalanAyattaH samayaH, nayanapuTaghaTanAyatto nimiSaH, tatsaMkhyAvizeSataH kASThA kelA nADI ca / gaganamaNigamanAyatto divArA~traH / tatsaMkhyAvizeSataH mAsaH, RtuH, ayanaM, saMvatsaraH iti / evaMvidho hi vyavahArakAlaH kevalakAlaparyAyamAtratvenAvadhArayitumazakyatvAt parAyatta ityupamIyata iti // [26] atra vyavahArakAlasya kathaMcit parAyattatve sadupapattiruktA / iha hi vyavahArakAle nimipasamayAdau asti tAvat cira iti kSipra iti saMpratyayaH / sa khalu dIrghahasvakAlanivandhanaM pramANamantareNa na saMbhAvyate / tadapi pramANaM pudgaladravyapariNAmamantareNa nAvadhAryate / tataH pariNAmadyotyamAnatvAdyavahArakAlo nizcayenAnanyAzrito'pi pratItyabhAva ityabhidhIyate / tadatrAstikAyasAmAnyaprarUpaNAyAmastikAyatvAbhAvAtsAkSAdanupanyasyamAno'pi jIvapudgalapariNAmAnyathAnupapattyA nizcayarUpastatpariNAmAyattatayA vyavahArarUpaH kAlo'stikAyapaJcakavallokarUpeNa pariNata iti kharataradRSTayAbhyupagamyata iti / iti samayavyAkhyAyAmantIti-SaDdravya-paJcAstikAyasAmAnyavyAkhyAnarUpaH pIThavandhaH samAptaH // athAmISAmeva vizeSavyAkhyAnam / tatra tAvajjIvadravyAstikAyavyAkhyAnaM / bhaTTamatAnusAriziSyaM prati sarvajJasiddhiH / [27] atra saMsArAvasthasyA''tmanaH sopAdhi nirupAdhi ca svarUpamuktaM / AtmA hi nizcayena bhAvaprANadhAraNAjIva / vyavahAreNa dravyaprANadhAraNAjIvaH / nizcayena cidAtmakatvAd vyavahAreNa cicchaktiyuktatvAccetayitI / nizcayenApRthagbhUtena vyavahAreNa pRthagbhUtena caitanyapariNAmalakSaNenopayogenopalakSitatvAdupayogavizeSitaH / nizcayena bhAvakarmaNAM vyavahAreNa dravyakarmaNAmAsravaNabandhanasaMvaraNanirjaraNamokSaNeSu svayamIzaitvAtprabhuH / nizcayena paudgalikakarmanimittAtmapariNAmAnAM vyavahAreNAtmapariNAmanimittapaurAlikakarmaNAM kartRtvotkartA / nizcayena zubhAzubhakarmanimittasukhaduHkhapariNAmAnAM 1 astitve sati. 2 prakaTIkriyamANatvAt. 3 jIvapudgalapariNAmAdhIna eva gamyate. 4 paJcadazanisiSaiH kASTA. 5 viMzatikASTAbhiH kalA. 6 sAdhikaviMzatikalAbhiH ghaTikA. 7 triMzanmuhatairahorAtraH. 8 paJcAstikAyAnAM. 9 sattAsukhayodhacaitanyAt. 10 AtmA hi zuddhanizcayena sukhasattAcaitanyavodhAdizuddhaprANairjIvati, tathAcAzuddha nizcayena kSAyopazamikaudayikabhAvaprANaijIvati / tathaivAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyaprANaizca yathAsaMbhavaM jIvati jIviSyati jIvitapUrvazceti jIvo bhavati. 11 zuddhanizcayena zuddhajJAnacetanayA tathaivAzuddhanizcayena karmakarmaphalarUpayA vA'zuddhacetanayA yuktatvAcetayitA bhavati. 12 nizcayena kevalajJAnadarzanarUpazuddhopayogena tathaivAgunizcayena matijJAnAdikSAyopazamikAzuddhopayogena yuktalAdupayogavizepito bhavati. 13 samarthatvAta. 14 zuddhanizcayena zuddhabhAvAnAM pariNAmAnAM tathaivAzuddhanizcayena paudgalikakarmanimittAtpariNAmAnAM rAgadvepamohAnAM varnatvAt kartA. 15 nizcayena mokSamokSakAraNarUpazuddhapariNamanasamarthatvAttathaivAzuddhanizcayena saMsArasaMsArakAraNarUpAzuddhapariNamanasamardhatvAt prabhurbhavati / bhAvakarmarUparAgAdibhAvAnAM tadhAcAnupacaritAsaddhRtavyavahAreNa dravyakarmaNo dharmAdInAM kartRtvAt kartA bhavati.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm vyavahAreNa zubhAzumakarmasaMpAditeSTAniSTaviSayANAM bhoktRtvAsotI / nizcayena lokamAno'pi viziSTAvagAhapariNAmazaktiyuktatvAt nAmakarmanivRttamaNumahacca zarIramadhitiSThan vyavahAreNa dehamAtro vyavahAraNa karmabhiH sahaikatvapariNAmAnmUrto'pi nizcayena nIrUpamvabhAvatvAnnahi mUrtaH / nizrayena pudgalapariNAmAnurUpacaitanyapariNAmAtmAbhivyavahAreNa caitanyapariNAmAnurUpapudgalapariNAmAtmabhiH karmabhiH saMyuktatvAtkarmasaMyukta iti // [28] atra muktAvasthassAtmano nirupAdhi svarUpamuktam / AtmA hi paradravyatvAtkarmarajasA sArkalyena yasminneva kSaNe mucyate tasminnevordhvagamanasvabhAvatvAllokAntamadhigamya parato gatihetorabhAvAdavasthitaH kevalajJAnadarzanAbhyAM svarUpabhUtatvAdamukto'nantamatIndriyaM sukhamanubhavati / muktasya cAsya bhAvaprANadhAraNalakSaNaM jIvatvaM, cidrUpalakSaNaM cetayitRtvaM, citpariNAmalakSaNaM upayogaH, nirvartitasamastAdhikArazaktimAtraM prabhutvaM, samastavastvasAdhAraNasvarUpanivartanamAtraM kartRtvaM, svarUpabhUtasvAtantryalakSaNasukhopalambharUpaM bhoktRtvaM, atItAnantarazarIraparimANAvagAhapariNAmarUpaM dehamAnatvaM, upAdhisaMvandhaviviktamAtyantikamamUrtatvaM / karmasaMyuktatvaM tu dravyabhAvakarmavipramokSAnna bhavatyeva / dravyakarmANi hi pudgalaskandhAbhAvakANi tu cidvivartAH / "vivartate hi cicchaktiranAdijJAnAvaraNAdikarmasaMparkaNitapracArA paricchedyaissa vizvasyaikadezeSu krameNa vyApriyamANA / yadA tu jJAnAvaraNAdikarmasaMparkaH praNazyati tadA paricchedyasya vizvasya sarvadezeSu yugapayAptI kathaMcitkauTasthyamavApya viSayAntaramanApnuvantI na vivartate / sa khalveSa nizcitaH sarvajJasarvadarzitvopalambhaH / ayameva dravyakarmanivandhanabhUtAnAM bhAvakarmaNAM kartRtvocchedaH / ayameva ca vikArapUrvakAnubhavAbhAvAdIpAdhikasukhaduHkhapariNAmAnAM bhoktRtvocchedaH / idameva cAnAdivivartakhedavicchittisusthitAnantacaitanyasyAtmanaH svatantrasvarUpAnubhUtilakSaNasukhasya bhoktRtvamiti // [29] idaM siddhasya nirupAdhijJAnadarzanasukhasamarthanam / AtmA hi jJAnadarzanasukhasvabhAvaH saMsArAvasthAyAmanAdikarmaklezasaMkocitAtmazaktiH paradravyasaMparkeNa krameNa kiMcitkicijjAnAti pazyati parapratyayaM mUrtasaMvandhaM savyAvAdhaM sAntaM sukhamanubhavati ca / yadA tvasya karmaklezAH sAmastyena praNazyanti, tadA'nargalA'saMkucitAtmazaktirasahAyaH svayameva yugapatsamagraM jAnAti, pazyati, svapratyayamamUrtasaMbandhabhavyAvAdhamanantasukhamanubhavati ca / tataH siddhasya samastaM svayameva jAnataH, pazyataH, sukhamanubhavatazca, svaM na pareNa prayojanamiti // [30] jIvatvaguNavyAkhyeyam / indriyabalAH purUcchAsalakSaNA hi praannaaH| te citsAmAnyAnvayino 1 zuddhanizcayena zuddhAtmothivItarAgaparamAnandarUpasukhasya tathaivAzuddhanizcayenendriyajanitasukhaduHkhAnAM tathAcopacaritAsadbhUtavyavahAreNa sukhaduHkhasAdhakeSTAniSTAzanapAnAdivahiraGgaviSayANAM ca bhoktRtvAt bhoktA bhavati. 2 nizcayena lokAkAzapramitAsaMkhyeyapradezapramito'pi vyavahAreNa zarIranAmakarmodayajanitA'NumahaccharIrapramANatvAtsvadehamAno bhavati. 3 asadbhUtavyavahAreNAnAdikarmavandhasahitatvAnmUrto'pi zuddhanizcayena vaNIdirahitatvAdamUrto'pi bhavati. 4 zuddhanizcayena karmarahito'pyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyakarmasaMyuktatvAta tathaivAzuddhanizcayena rAgAdirUpabhAvakarmasaMyukto bhavati. 5 dravyabhAvarUpeNa. 6 samaye. 7 sattAmukhabodhacaitanyalakSaNaM. 8 racita---. 9 vistAra--- 10 paryAyAH. 11 vyAdhuTTanaM karoti. 12 saMkocita- 13 jJeyasya. 14 cicchaktiH. 15 nizcalatvaM prApya. 16 jJeyarUpaM paradravyaM anApnuvantI. 17 parAdhInaM vA parAzritaM musaM. 18 AtmanaH. 19 khAtmotthaM sukham. 20 prANepu.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11 paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / bhAvaprANAH, pudgalasAmAnyAnvayino dravyaprANAH, teSAmubhayepAmapi triSvapi kAleSvanavacchinnasaMtAnatvena dhAraNAtsaMsAriNo jIvatvaM / muktasya tu kevalAnAmeva bhAvaprANAnAM dhAraNAttadavaseyamiti // [31-32] atra jIvAnAM svAbhAvikaM pramANaM muktAmuktavibhAgazcoktaH / jIvA pavibhAgaikadravyatvAllokapramANaikapradezAH / agurulaghavo guNAstu teSAmagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatvanivandhanasya svabhAvasthAvibhAgaparicchedAH pratisamayasaMbhavatpaTsthAnapatitavRddhihAnayo'nantAH / pradezAstu avibhAgaparamANuparicchinnasUkSmAMzarUpA asaMkhyeyAH / evaMvidheSu teSu kecitkathaMcillokapUraNAvasthAprakAreNa sarvalokavyApinaH / kecittu tavyApinaH iti / atha ye teSu mithyAdarzanakapAyayogairanAdisantatipravRttairyuktAste saMsAriNo ye vimuktAste siddhAste ca pratyekaM vahava iti // [33] epa dehamAtratvadRSTAntopanyAsaH / yathaiva hi padmarAgaranaM kSIre kSiptaM svato vyatiriktaprabhAskandhena tad vyApnoti kSIraM / tathaiva hi jIvaH anAdikapAyamalImasatvamUle zarIre'vatiSThamAnaH svapradezaistadabhivyAnoti zarIram / yathaiva ca tatra kSIre'gnisaMyogAdudvalamAne tasya padmarAgaratnasya prabhAskandha udbalate punarnivizamAne nivizate ca / tathaiva ca tatra zarIre viziSTA''hArAdivazAdutsarpati tasya jIvasya pradezAH utsarpanti punarapasarpati apasarpanti ca / yathaiva ca tatpadmarAgaratnamanyatra bhUtakSIre kSiptaM svaprabhAskandhavistAreNa tad vyApnoti prabhUtakSIram / tathaiva hi jIvo'nyatra mahati zarIre'vatiSThamAnaH svapradezavistAreNa tad vyApnoti mahaccharIraM / yathaiva ca tatpadmarAgaratnamanyatra stokakSIre nikSipta svaprabhAskandhopasaMhAreNa tad vyAmoti stokakSIraM / tathaiva ca jIvo'nyatrANuzarIre 'vatiSThamAnaH strapradezopasaMhAreNa tad vyAmotyaNuzarIramiti // [34] atra jIvasya dehAdehAntare'stitvaM, dehAtpRthagbhUtatvaM, dehAntarasaMcaraNakAraNaM copanyastam / AtmA hi saMsArAvasthAyAM kramavartinyanavacchinnazarIrasaMtAne yathaikasmin zarIre vRttaH, tathA krameNAnyepvapi zarIreSu vartata iti tasya sarvatrAstitvam / na caikasmin zarIre nIrakSIramivaikyena sthito'pi bhinnasvabhAvatvAttena sahaka iti / tassa dehAtpRthagbhUtatvaM anAdivandhanopAdhivivartitavividhA'dhyavasAyaviziSTatvAttanmUlakarmajAlamalImasatvAca ceSTamAnasA''tmanastathAvidhA'dhyavasAyakarmanivartitetarazarIrapravezo bhavatIti tesya dehAntarasaMcaraNakAraNopanyAsa iti / [35] siddhAnAM jIvatvadehamAtratvavyavastheyam / siddhAnAM hi dravyaprANadhAraNAtmako mukhyatvena jIvasvabhAvo nAsti / na ca jIvasvabhAvasya sarvathA bhAvo'sti bhAvANadhAraNAtmakasya jIvastrabhAvasya mukhyatvena sadbhAvAt / naca teSAM zarIreNa saha nIrakSIrayorivaikyena vRttiH / yataste tatsaMparkahetubhUtakaSAyayogaviprayogAdatItAnantara zarIramAtrAvagAhapariNatatve'pyatyantabhinnadehAH / vAcAM gocaramatItazca tanmahimA / yataste laukika prANadhAraNamantareNa zarIrasaMbandhamantareNa ca pariprAptanirupAdhisvarUpAH satataM prapantIti // 1 azuddhanidhayena bhAvarUpANAM, upacaritAsadbhutavyavahAreNa dravyarUpANAm. 2 jIvAnAm. 3 abhinnAH. 4 pracuradugdhe. 5 anyanmin. 6 ekasvarUpatvena. 7 anAdi ca tadeva baMdhanaM ca tasyopAdhiH tena vivartitAH nippAditAH te ca te vividhA nAnAprakArAH adhyavasAyA rAgadveSamohapariNatirUpAzca tairviziSTatvAtsaMyuktatvAt. 8 rAgadvapamoharUpeNa viniyAM kurvANasya. 9 jIvasya. 10 dravyaprANAH indriyavalAH purUcchAsalakSaNAtmakAH. 11 bhAvaprANasya sattAsukhavodhacatanyalakSaNasya. 12 teSAM siddhAnAM. 13 tasya zarIrasya saMparkaH saMyogaH tatsaMpakohenubhUtAzca te kapAyayogAca teSAM viprayogo vinAzastanmAta. 14 atizayena laktadehAH. 15 teSAM siddhAnAM mahinA tanmahimA. 16 prakAzayanti.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ 36 ] siddhasya kAryakAraNabhAvanirAso'yam / yathA saMsArI jIvo bhAvakarmarUpayA''tmapariNAmasaMtatyA dravyakarmmarUpayA ca pudgala pariNAmasaMtatyA kAraNabhUtayA tena tena devamanuSya tiryagnArakarUpeNa kAryabhUta utpadyate na tathA siddharUpeNApIti / siddho bhayakarmakSaye svayamutpadyamAno nAnyataH kutazcidutpadyata iti / yathaiva ca sa eva saMsArI bhAvakarmmarUpAmAtmapariNAmasaMtatiM dravyakarmarUpAM ca pudgalapariNAmasaMtatiM kAryabhUtAM kAraNabhUtatvena nirvartayan tAni tAni devamanuSyatiryamArakarUpANi kAryANyutpAdaya tyAtmano na tathA siddharUpamapIti / siddho chubhayakarmmakSaye svayamAtmAnamutpAdayan nAnyatkiJcidutpAdayati // [37] atra jIvAbhAvo muktiriti nirastam / dravyaM dravyatayA zazvatamiti, nitye dravye paryAyANAM pratisamayamuccheda iti dravyasya sarvadA abhUtaparyAyaH bhAvyamiti dravyasya sarvadA bhUtapayairabhAvyamiti, dravyamanyadravyaiH saha sadA zUnyamiti, dravyaM svadravyeNa sadA'zUnyamiti, kacijjIvadravye'nantaM jJAnaM kvacitsAntaM jJanamiti, kvacijjIvadravye'nantaM kvacitsAntarmajJAnamiti / etadanyathAnupapadyamAnaM muktau jIvasya sadbhAvamAvedayatIti // [ 38 ] cetayitRtvaguNavyAkhyeyam / ke hi cetayitAraH prakRSTataramohamalImasena prakRSTatarajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena prakRSTataravIryAntarAyA'sAditakArya kAraNasAmarthyAH sukhaduHkharUpaM karmaphalameva prAdhAnyena cetayante / anye tu prakRSTataramoha malImasenApi prakRSTajJAnAvaraNamudritAnubhAvena cetakasvabhAvena manAgvIryAntarAyakSayopazamAsAdita kAryakAraNasAmarthyAH sukhaduHkhAnurUpakarmaphalAnubhavanasaMvalitamapi kAryameva prAdhAnyena cetayante / anyatare tu prakSAlitasakalamohakalaGkena samucchinnakRtsnajJAnAvaraNatayA'tyantanmudritasamastAnubhAvena cetakasvabhAvena samastavIryAntarAyakSayAsAditAnantavIryA api nirjIrNakarmaphalatvAdatyantakRtakRtyatvAcca svato vyatiriktaM svAbhAvikaM sukhaM jJAnametra cetayanta iti // [ 39 ] atra kaH kiM cetayata ityuktaM / cetayante'nubhavanti upalabhante vidantItyekArthazcetanAnubhUtyupalabdhivedanAnAmekArthatvAt / tatra sthAvarAH karmaphalaM cetayante / sAH kAryaM cetayante / kevalajJAnino jJAnaM cetayanta iti // athopayogaguNavyAkhyAnam / [ 40 ] AtmanazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH / so'pi dvividhaH / jJAnopayogo darzanopayo1 siddhAvasthAyAM tAvaddGkotkIrNajJApakaikarUpeNa vinazvaratvAddravyarUpeNa zAzvatasvarUpamasti. 2 atha paryAyarUpeNAgurulaghukaguNapadasthAnagatahAnivRddhayapekSayocchedo'sti 3 nirvikAracidAnandaikasvabhAvapariNAmena bhavanaM bhavyatvaM. 8 atItamithyAtvarAgAdivibhAvapariNAmena bhavanaM apariNamanamabhavyatvaM ca 5 khazuddhAtmadravyavilakSaNena paradravyakSetrakAlabhAvacatuSTayena nAstitvaM zUnyatvam. 6 nijaparamAtmatatvAnugatadravyakSetra kAlabhAva rUpeNetaramazUnyatvam. 7 samastadravyaguNaparyAyaikasamaya prakAzanasamarthasakalavimalakevalajJAnaguNena vijJAnam. 8 vinaSTamatijJAnAdichadmasthAjJAne parijJAnAdavijJAnam. 9 mokSAvasthAyAmidaM nityatvAdisvabhAvaguNASTakamavidyamAnajIvasadbhAve mokSe na yujyate na ghaTate / tadastitvAdeva jJAyate muktau zuddhajIvasadbhAvo'sti 10 sthAvarakAyAH 11 AcchAditA - tamAhAtmyena. 12 AcchAdita - 13 dvIndriyAdayaH 14 siddhAH 15 avyaktasukhaduHkhAnubhavarUpaM zubhAzubhakarmaphalamanubhavanti. 16 dvIndriyAdayastrasajIvAH punastadeva karmaphalaM nirvikAraparamAnandaikakhabhAvamAtmamukhamalabhamAnAH santo vizeparAgadveSAnurUpayA kAryacetanayA sahitamanubhavanti 17 caitanyamanuvidadhAtyanvayarUpeNa pariNamati, athavA padArthaparicchittikAle ghaTo'yaM ghaTo'yamityAdyarthagrahaNarUpeNa vyApArayatIti caitanyAnuvidhAyI.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / gazca / tatra vizeSagrAhi jJAnaM / sAmAnyagrAhi darzanam / upayogazca sarvadA jIvAdapRthagbhUta eva / ekAstitvanivRttatvAditi // [41 ] jJAnopayogavizeSANAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / tatrAbhinivodhikajJAnaM, zrutajJAnamavadhijJAnaM, manaHpaiya'yajJAnaM, kevalajJAnaM, kumatijJAnaM, kuzrutajJAnaM, vibhaGgajJAnamiti nAmAbhidhAnam / AtmA khanantasarvAtmapradezavyApivizuddhajJAnasAmAnyAtmA / sa khalvanAdijJAnAvaraNakarmacchannapradezaH san, yattadAvaraNakSayopazamAdindriyAnindriyAvalambAcca mUrtImUrtadravyaM vikalaM vizeSeNA'vabudhyate tadAbhinivodhikajJAnam / yattadAvaraNakSayopazamAdanindriyAvalambAcca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tat zrutajJAnaM / yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tadavadhijJAnam / yattadAvaraNakSayopazamAdeva paramanogataM mUrtadravyaM vikalaM vizeSeNAvabudhyate tanmanaHparyayajJAnam / yatsakalAvaraNAtyantakSaye kevala eva mUrttAmUrtadravyaM sakalaM vizeSeNAvavudhyate tatsvAbhAvikaM kevalajJAnam / mithyAdarzanodayasahacaritamAbhinivodhikajJAnameva kumatijJAnam / mithyAdarzanodayasahacaritaM zrutajJAnameva kuzzrutajJAnaM / mithyAdarzanodayasahacaritamavadhijJAnameva vibhaGgajJAnamiti svarUpAbhidhAnam // itthaM matijJAnAdijJAnopayogASTakaM vyAkhyAtam // 7 // [42 ] darzanopayogavizeSANAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / cakSurdarzanamacakSurdarzanamavadhidarzanaM kevaladarzanamiti nAmAbhidhAnam / AtmA ghanantasarvAtmapradezavyApivizuddhadarzanasAmAnyAtmA / sa khalvanAdidarzanAvaraNakAvacchannapradezaH san yattadAvaraNakSayopazamAcakSurindriyAvalambAcca mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate taccakSurdarzanaM / yattadAvaraNakSayopazamAcakSujitetaracaturindriyAnindriyAvalamyAca mUrtAmUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvabudhyate tadacakSudarzanaM / yattadAvaraNakSayopazamAdeva mUrtadravyaM vikalaM sAmAnyenAvavudhyate tadavadhidarzanam / yatsakalAvaraNAtyantakSaye kevala eva mUrtAmUrtadravyaM sakalaM sAmAnyenAvavudhyate tatsvAbhAvikaM kevaladarzanamiti svarUpAbhidhAnam // [43 ] ekasyAtmano'nekajJAnAtmakatvasamarthanametat / na tAvAnI jJAnAt pRthagbhavati, dvayorapyekAstitvanivRttatvenaikadravyatvAt / dvayorapyabhinnapradezatvenaikakSetratvAt / dvayorapyekasamayanirvRttatvenaikakAlatvAt / dvayorapyekasvabhAvatvenaikabhAvatvAt / na caivamucyamAne'pyekasminnAtmanyAbhinivodhikAdInyanekAni jJAnAni virudhyante dravyasya vizvarUpatvAt / dravyaM hi sahakramapravRttAnantaguNaparyAyAdhAratayA'nantarUpatvAdekamapi vizvarUpamabhidhIyata iti // [44 ] dravyasya guNebhyo bhede, guNAnAM ca dravyAnede dopopanyAso'yam / guNA hi kvacidAzritAH / 5 ava samantAt dravyakSetrakAlabhAvaiH parimititvena dhIyate dhriyate ityavadhiH. 2 parakIyamanogatArtha upacArAt manaH, manaH paryeti gacchatIti manaHparyayaH. 3 ayamAtmA nizcayanayenAkhaNDaikadarzanasvabhAvo'pi vyavahAranayena saMsArAvasthAyAM nirmalazuddhAtmAnubhUtyabhAvopArjitena karmaNA kampitaH san cakSurdarzanAvaraNakSayopazame sati bahiraGgacakSurdravyendriyAvalambena yanmUrtavastuni nirvikalpasattAvalokena pazyati taccakSurdarzanam. 4 zependriyanoindriyAvaraNakSayoyazane sati vahiraGgacakSuIvyendriyAvalambanena yanmRrtAmUta vastu nirvikalpasattAvalokena yathAsaMbhavaM pazyati tadacakSurdarzanam. 5 sa evAtmA'vadhidarzanAvaraNakSayopazame sati yanmRta vastu nirvikalpasatAvalokena pratyakSaM padayati tadavadhidarzanaM. 6 rAgAdidoSarahitaM cidAnandakakhabhAvanijazuddhAtmAnubhUtilakSaNaM nirvikalpa yAnena niravazepakevaladarzanAvaraNakSaye sati jagattrayakAlatrayavarti vastu vastugatasattAsAmAnyamekasamayena padayati tadanidhanamanantavipayaM svAbhAvikaM kevaladarzanaM bhavati. 7 AtmA. 8 AtmajJAnayoH.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 rAyacandrajainazAstramAlAyAm yatrAzritAstavyam / taccedanyad gunnebhyH| punarapi guNAH kvacidAzritAH / yatrAzritAstadravyaM / tadapi anyaccednuNebhyaH / punarapi guNAH kcidaashritaaH| yatrAzritAH tadravyam / tadapyanyadeva guNebhyaH / evaM dravyasya guNebhyo bhede bhavati dravyAnantyam / dravyaM hi guNAnAM samudAyaH / guNAzcadanye samudAyAt , konAma samudAyaH / evaM guNAnAM dravyAda bhede bhavati dravyAbhAva iti // [45 ] dravyaguNAnAM svocitAnanya voktiriyam / avibhaktapradezatvalakSaNaM dravyaguNAnAmananyatvamabhyupaigamyate / vibhaktapradezatvalakSaNaM tvanyatvamananyatvaM ca nAbhyupagamyate / tathA hi-yathaikasya paramANorekenAtmapraidezena saha vibhaktatvAdananyatvaM / tathaikasya paramANostadvartinAM sparzarasagandhavarNAdiguNAnAM cAvibhaktapradezatvAdananyatvaM / yathA tvatyantaviprakRSTayoH sahyavindhyayoratyantasannikRSTayozca mizritayostoyapayasorvibhaktapradezatvalakSaNamanyatvamananyatvaM ca / na tathA dravyaguNAnAM vibhaktapradezatvAbhAvAdanyatvamananyatvaM ceti // [46 ] vyapadezAdInAmekAntena dravyaguNAnyatvanivandhanatvamatra pratyAkhyAtam / yathA devadattasya gaurityanyatve SaSThIvyapadezaH, tathA vRkSasya zAkhA dravyasya guNA ityananyatve'pi / yathA devadattaH phalamaGkuzena dhanadattAya vRkSAdvATikAyAmavacinotItyanyatve kArakavyapadezaH / tathA mRttikA ghaTabhAvaM svayaM svena svasmai svasmAt svasmin karotItyA''tmA''tmAnamAtmanA''tmane Atmana Atmani jAnAtItyananyatve'pi / yathA prAMzodevadattasya prAMzugaurityanyatve saMsthAnaM / tathA prAMzovRkSasya 'pAMzuH zAkhAbharo, mUrtadravyasya mUrtA guNA ityananyatve'pi / yathaikasya devadattasya daza gAva ityanyatve saMkhyA / tathaikasya vRkSasya daza zAkhAH, ekasya dravyasyAnantA guNA ityananyatve'pi / yathA 'goThe gAva ityanyatve viSayaH / tathA vRkSe zAkhAH, dravye guNA ityananyatve'pi / tato na vyapadezAdayo dravyaguNAnAM vastutvena bhedaM saadhyntiiti|| [47 ] vstutvbhedaabhedodaahrnnmett| yathA dhanaM bhinnAstitvanivRttam bhinnAstitvanivRttasya, bhinnasaMsthAnaM bhinnasaMsthAnasya, bhinnasaMkhyaM bhinnasaMkhyasya, bhinnaviSayalavdhavRttikaM bhinnaviSayalabdhavRttikasya, puruSasya dhanIti vyapadezaM pRthaktvaprakAreNa kurute / yathA ca jJAnamabhinnAstitvanivRttamabhinnAstitvanirvRttasyAbhinnasaMsthAnaM abhinnasaMsthAnasyAbhinnasaMkhyamabhinnasaMkhyasyAbhinnaviSayalabdhavRttikamabhinnaviSayalavdhavRttikasya puruSasya jJAnIti vyapadezamekatvaprakAreNa kurute / tathAnyatrA'pi / yatra dravyasya bhedena vyapadezo'sti tatra pRthaktvaM, yatrAbhedena tatraikatvamiti // [48 ] dravyaguNAnAmarthAntarabhUtatve doSo'yam / jJAnI jJAnAdyadyarthAntarabhUtastadA svakaraNAMzamantareNa parazurahitadevadattavatkaraNavyApArAsamarthatvAdacetayamAno'cetana eva syAt / jJAnaJca yadi jJAnino'rthAntarabhUtaM tadA tatkaeNtrazamantareNa devadattarahitaparazuvattatkartRtvavyApArAsamarthatvAdacetayamAnamacetana 1 yasminvastuni AzritAstadrvyaM syAt. 2 guNebhyo dravyasya bhede satyekadravyasyApyAnantyaM prApnoti / athavA dravyAtsakAzAdyadyanye bhinnA guNA bhavanti tadA dravyasyAbhAvaM prakurvanti. 3 "aGgIkAro'bhyupagamaH" iti haimaH / tena aGgIkriyate ityarthaH. 4 svakIyapradezena. 5 atyantabhinnayoH. 6 militayoH. 7 puSTasya. 8 puSTaH. 9 puSTasya vA mahataH. 10 mahAn. 11 gAvaH tiSThantyatreti goSTaM gavAMsthAnaM tasmin. 12 saMjJAm. 13 jJAnaM vinA. 14 yathA'gnerguNinaH sakAzAdatyantabhinnaH sannuSNatvalakSaNaguNo'nerdahanakriyAM pratyayamasamarthaH sanizcayena zItalo bhavati / tathA jIvAt guNinaH sakAzAdatyantabhinno jJAnaguNaH padArthaparicchittiM pratyayamasamarthaH saniyamena jaDo bhavati / yathopNaguNAdatyantabhinnaH san vahnirguNI dahanakriyAM pratyasamarthaH sanizcayena zItalo bhvti| tathA jJAnaguNAdatyantabhinnaH san jIvo guNI padArthaparicchitiM pratyasamarthaH sanizcayena jddobhvti| atha mataM / yathA bhinnadAtropakaraNena devadatto lAvako bhavati tathA bhinajJAnena jJAnI bhavati iti naiva vaktavyaM /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| meva syAt / na ca jJAnajJAninoyutasiddhayosaMyogena cetanatvaM dravyasya nirvizeSasya guNAnAM nirAzrayANAM zUnyatvAditi // [49 ] jJAnajJAninoH samavAyasaMvandhanirAso'yam / ne khalu jJAnAdarthAntarabhUtaH puruSo jJAnasamavAyAt jJAnI bhavatItyupapannaM / sa khalu jJAnasamavAyAt pUrva kiM jJAnI kimajJAnI ? / yadi jJAnI tadA jJAnasamavAyo niSphalaH / athAjJAnI tadA kimajJAnasamavAyAt, kimajJAnena sahaikatvAt ? / na tAvadajJAnasamavAyAt / athAjJAnino hyajJAnasamavAyo niSphalaH / jJAnityantu jJAnasamavAyAbhAvAt nAstyeva / tato'jJAnIti vacanamajJAnena sahaikatvamavazyaM sAdhayatyeva / siddhe caivamajJAnena sahaikatve jJAnenA'pi sahakatvamavazyaM siddhayatIti // [50 ] samavAyasya padArthAntaratvanirAso'yam / dravyaguNAnAmekAstitvanivRttatvAdanAdiranidhanA sahavRttihi samavartitvam / sa eva samavAyo jainAnAm / tadeva saMjJAdibhyo bhede'pi vastutvenAbhedAdapRthagbhUtatvam / tadeva yutasiddhinivandhanatyAstitvAntarasyAbhAvAdayutasiddhatvam / tato dravyaguNAnAM samavartitvalakSaNasamavAyabhAjAmayutasiddhireva, na pRthagbhUtatvamiti // [51-52 ] dRSTAntadAntikArthapurassaro dravyaguNAnAmanantaratvavyAkhyopasaMhAro'yam / varNarasagandhasparzA hi paramANoH prarUpyante / te ca paramANoravibhaktapradezatvenAnanyatve'pi saMjJAdivyapadezanivandhanaivizeSairanyatvaM prakAzayanti / evaM jJAnadarzane apyAtmani saMvaddhe AtmadravyAdavibhaktapradezatvenA'nanye'pi saMjJAdivyapadezanivandhanairvizeSaiH pRthaktvamAsAdayataH / svabhAvatastu nityamapRthaktvameva vibhrataH // iti upayogaguNavyAkhyAnaM samAptaM // atha kartRtvaguNavyAkhyAnam / tatrAdigAthAtrayeNa tadupodghAtaH / [53 ] jIvA hi nizcayena parabhAvAnAmakaraNAt svabhAvAnAM karttAro bhaviSyanti / tAMzca kurvANAH kimanAdinidhanAH, kiM sAdisanidhanAH, kiM sAdyanidhanAH, kiM tadAkAreNa pariNatAH, kimapariNatAH bhaviSyantItyAzaGkayedamuktam / jIvA hi sahajacaitanyalakSaNapAriNAmikabhAvenA'nAdinidhanAH / ta evaudayikakSAyopazamikaupazamikamAvaiH sAdisanidhanAH / ta eva kSAyikabhAvena sAdyanidhanAH / naca sAditvAt sanidhanatvaM kSAyikabhAvasyAGkayam / sa khalUpAdhinivRttau pravartamAnaH siddhabhAva iva sadbhAva eva / jIvasya sadbhAvena cAnantI eva jIvAH pratijJAyante / na ca teSAmanAdinidhanasahajacaitanyalakSaNakabhAvAnAM sAdisanidhanAni sAdhanidhanAni bhAvAntarANi nopapadyanta iti vaktavyam / te khalvanAdikarmamalImasAH pakSasaMpRktatoyaMvattadAkAre pariNatatvAtpaJcapradhAnaguNapradhAnatvenaivAnurbhUyanta iti // ledanakriyAM prati dAtraM vAhyopakaraNaM / vIryAntarAyakSayopazamajanitaH purupazaktivizepastvabhyantaropakaraNaM / zakterabhA. ve dAnopakaraNe hi tayApAre ca sati yathA chedanakriyA nAsti, tathA prakAzopAdhyAyAdivahiraGgasahakArisadbhAve satyabhyantarajJAnopakaraNAbhAve puruSasya padArthaparicchittikriyA na bhavatIti. 1 atha jJAnajJAninoratyantabhede sati samavAyasaMvandhenApyekatvaM kartuM nAyAtIti pratipAdayati. 2 tvayA ajIkRtaM cettarhi zRNu. 3 atha guNaguginoH kathaciDhekatvaM vihAyAnyaH ko'pi samavAyo nAstIti samarthayati. 4 evaM samavAyaniyamakaraNamukhyatvena gAthAdvayaM gatam. 5 kathaJcidbhinnatvam / 6 iti nAzayam. 7 kSAyikabhAvaH. 8 vinAzarahitAH. kArdamanaMmizrajalavat. 10 yadyapi svabhAvena vizuddhAstathApi vyavahAreNAnA dikarmavandhavazAsaphArdamajalapadauyikAdibhAvapariNatA dRzyante.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [54 ] jIvasya bhAvavazAtsAdisanidhanatve sAdyanidhanatve ca virodhaparihAro'yam / evaM hi paJcabhirbhAvaiH svayaM pariNamamAnasyA'sya jIvasya kadAcidaudAyikenaikena manuSyatvAdilakSaNena bhAvena sato vinAzastathA pareNaudayikenaiva devatvAdilakSaNena bhAvena asata utpAdo bhavatyeva / etacca 'na sato vinAzo nAsata utpAda' iti pUrvoktasUtreNa saha viruddhamapi na viruddham / yato jIvasya dravyArthikanayAdezena na satpraNAzo nAsadutpAdaH / tasyaiva paryAyArthikanayAdezena satpraNAzo sadutpAdazca / na caitadanupapannam / nitye jale kallolAnAmanityatvadarzanAditi // [ 55 ] jIvasya sadasadbhAvocchityutpattinimittopAdhipratipAdanametat / yathA hi jalarAzerjalarAzitvenAsadutpAdaM saducchedaM cAnanubhavatazcaturthyaH kakubibhAgebhyaH krameNa vahamAnAH pavamAnAH kallolAnAmasadutpAdaM saducchedaM ca kurvanti / tathA jIvasyA'pi jIvatvena saducchedamasadutpattiM cAnanubhavataH krameNodIyamAnAH nArakatiryaGmanuSyadevanAmaprakRtayaH saducchedamasadutpAdaM ca kurvantIti // [56 ] jIvasya bhAvodayavarNanametat / karmaNAM phaladAnasamarthatayodbhatirudayaH / anui~tirupazamaH / udbhUtyanubhUtI kSayopazamaH / atyantavizleSaH kSayaH / dravyAtmalAbhahetukaH pariNAmaH / tatrodayena yukta audAyikaH / upazamena yukta aupazamikaH / kSayopazamena yuktaH kSAyopazamikaH / kSayeNa yuktaH kSayikaH / pariNAmena yuktaH pAriNAmikaH / ta ete paJca jIveMguNAH / tatropAdhicaturvidhatvanivandhanAzcatvAraH / svabhAvanibandhana ekaH / ete copAdhibhedAt svarUpabhedAca bhidyamAnA bahuSvartheSu vistAryanta iti // [57 ] jIvasyaudayikAdibhAvAnAM kartRtvaprakAroktiriyam / jIvena hi dravyakarma vyavahAranayenAnubhUyate / taccAnubhUyamAnaM jIvabhAvAnAM nimittamAtramupavarNyate / tasminnimittamAtrabhUte jIvena kartRtvabhUtenAtmanaH karmabhUto bhAvaH kriyate / amunA yo yena prakAreNa jIvena bhAvaH kriyate, sa jIvastasya bhAvasya tena prakAreNa kartI bhavatIti // [58] dravyakarmaNAM nimittamAtratvenaudayikAdibhAvakartRtvamatroktam / na khalu karmaNA vinA jIvasyodayopazamau kSayakSAyopazamAvapi vidyate / tataH kSAyikakSAyopazamikazcaudayikaupazamikazca bhAvaH karmakRto'numantavyaH / pAriNAmikastvanAdinidhano nirupAdhiH svAbhAvika eva / jhAyikastu svabhAvavyaktirUpatvAdananto'pi karmaNaH kSayenotpadyamAnatvAt sAdiriti karmakRta evoktH| bhaupazamikastu karmaNAmupazame samutpadyamAnatvAdanupazame samucchidyamAnatvAt karmakRta eveti / athavA udayopazamakSayakSayopazamalakSaNAzcatasro dravyakarmaNAmevAvasthAH / na punaH pariNAmalakSaNakAvasthasya jIvasya / tata udyAdisaMjAtAnAmAtmano bhAvAnAM nimittamAtrabhUtatathAvidhAvasthatvena tvayaM pariNamanAvyakarmApi vyavahAranayenAtmano bhAvAnAM kartRtvamApadyata iti // [59 ] jIvabhAvasya karmakartRtve pUrvapakSo'yam / yadi khalvaudayikAdirUpo jIvasya bhAvaH karmaNA kriyate tadA jIvastasya karttA na bhavati / naca jIvasyAkartRtvamiSyate / tataH pArizeSyeNa dravyakarmaNaH krtaa''pdyte| tattu kathaM / yato nizcayanayenAtmA svabhAvamujjhitvA nAnyatkimapi karotIti // 1 avidyamAnasya bhAvasya. 2 anupalabhyamAnasya. 3 vAyavaH. 4 karmaNAM phaladAnasamarthatayA'nudbhatiranudayaH. 5 nIrAganirbharAnandalakSaNapracaNDAkhaNDajJAnakANDapariNatAtmabhAvanArahitena manovacanakAyavyApArarUpakarmakANDa. pariNatena ca pUrvaM yadupArjitaM jJAnAvaraNAdi karma tadudayAgataM vyavahAreNaiva. 6 upAdhicaturvidhatvaM nivandhanaM kAraNaM yeSAM te. 7 rAgAdipariNAmAnAmudayAgataM dravyakarma vyavahAreNa kAraNaM darzayati.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / [60 ] pUrvasUcoditapUrvapakSasiddhAnto'yam / vyavahAreNa nimittamAtratvAjjIvabhAvasya karma kartR, karmaNo'pi jIvabhAvaH kartA / nizcayena tu na jIvabhAvAnAM karma kartR, na karmaNo jIvabhAvaH / na ca te' kartAramantareNa saMbhUyate / yato nizcayena jIvapariNAmAnAM jIvaH kartA, karmapariNAmAnAM karma kartR iti // [61 ] nizcayena jIvasya svabhAvAnAM kartRtvaM pudgalakarmaNAmakartRtvaM cAgamenopadarzitamatra iti // [62] atra nizcayenAbhinnakArakatvAt karmaNo jIvasya ca svayaM svarUpakartRtvamuktam / karma khalu karmatvapravartamAnapudgalaskandharUpeNa kartRtAmanuvibhrANaM karmatvagamanazaktirUpeNa karaNatAmAtmasAtkurvat prApyakarmatvapariNAmarUpeNa karmatAM kalayat pUrvabhAvavyapAye'pi dhruvatvAlambanAdupAttApAdAnatvamupajAyamAnapariNAmarUpakarmaNAzrIyamANatvAdupoDhasaMpradAnatvamAdhIyamAnapariNAmAdhAratvAdgRhItAdhikaraNatvaM svayameva SaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAnaM na kArakAntaramapekSate / evaM jIvo'pi bhAvaparyAyeNa pravartamAnAtmadravyarUpeNa kartRtAmanuvibhrANo bhAvapavyagamanazaktirUpeNa karaNatAmAtmasAtkurvan, prApyabhAvaparyAyarUpeNa karmatAM kalayan , pUrvabhAvaparyAyavyapAye'pi dhruvatvAlambanAdupAttApAdAnatvaH, upajAyamAnabhAvaparyAyarUpakarmaNAzrIyamANatvAdupoDhasaMpradAnatvaH, AdhIyamAnabhAvaparyAyAdhAratvAdgRhItAdhikaraNatvaH svayameva SaTkArakIrUpeNa vyavatiSThamAno na kArakAntaramapekSate / ataH karmaNaH karturnAsti jIvaH kartA, jIvasya karturnAsti karma kartR nizcayeneti // [63 ] karmajIvayoranyonyAkartRtve'nyadattaphalAnyopabhogalakSaNadUSaNapuraHsaraH pUrvapakSo'yam // atha siddhAntasUtrANi / [64 ] karmayogyapudgalA annacUrNapUrNasamudgakanyAyena sarvalokavyApitvAdyatrAtmA tatrAnAnItA evAvatiSThanta ityatroktam // [65] anyAkRtakarmasaMbhUtiprakAroktiriyam / AtmA hi saMsArAvasthAyAM pAriNAmikacaitanyasvabhAvamaparityajannevAnAdivandhanabaddhatvAdanAdimoharAgadveSasnigdhairavizuddhaireva bhAvavivartate / sa khalu yatra yadA moharUpaM, rAgarUpaM, dveSarUpaM vA svasya bhAvamArabhate / tatra tadA tameva nimittIkRtya jIvapradezeSu parasparAvagAhenAnupraviSTAH svabhAvaireva pudgalAH karmabhAvamApadyanta iti // [66 ] ananyakRtatvaM karmaNAM vaicitrysyaatroktm| yathA hi svayogyacandrArkaprabhopalambhe saMdhyAbhrendracApapariveSaprabhRtibhirbahubhiH prakAraiH pudgalaskandhavikalpAH katrantaranirapekSA evotpadyante / tathA svayogyajIvapariNAmopalambhe jJAnAvaraNaprabhRtibhirvahubhiprakAraiH karmANyapi karvantaranirapekSANyevotpadyante iti|| [67 ] nizcayena jIvakarmaNozcaikakartRtve'pi vyavahAreNa karmadattaphalopalambho jIvasya na virudhyata ityatroktam / jIvA hi moharAgadveSasnigdhatvAtpudgalaskandhAzca svabhAvasnigdhatvAdvandhAvasthAyAM paramANudvandvAnIvAnyonyAvagAhagrahaNaprativaddhatvenAvatiSThante / yadA tu "te parasparaM viyujyante, tadoditapracyava 5 bhAvakarmaNI atra dvivacanam. 2 anyapaTkArakANi na vAJchate. 3 rAgadveparUpeNa bhAvakarmaNA. 4 nizcayataH. 5 'samudgakaH' ityutte 'saMpuTakaH' ityartho bhavati; tathAcokkamamarakoze nRvarge "samudkaH saMpuTakaH" iti / ajanavaNena marditAjanena yathA samudgakaH saMpuTakaH kanjaladharasaMbhRto bhavati tathA padravyarlokaH saMbhRto. 'stIti bhAvaH. 6 AtmA. 7 rAgadveparUpamAtmabhAvam. 8 anyakartAraM vinA. 9 upAdAnarUpeNa nijanija. sampatve'pi. 10 jIvapudgalaskandhAH.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 rAyacandrajainazAstramAlAyAm mAnA nizcayena sukhaduHkharUpAtmapariNAmAnAM; vyavahAreNepTAniSTaviSayANAM nimittamAtratvAtpudgalakAyAH sukhaduHkharUpaM phalaM prayacchanti / jIvAzca nizcayena nimittamAtrabhUtadravyakarmanivartitamukhaduHkhasvarUpAtmapariNAmAnAM vyavahAreNa dravyakarmodayApAditeSTAniSTaviSayANAM bhoktRtvAttathAvidhaM phalaM bhuJjate iti / etena jIvasya bhoktRtvaguNo'pi vyAkhyAtaH // [ 68 ] kartRtvabhoktRtvavyAkhyopasaMhAro'yam / tata etat sthitaM nizcayenAtmanaH karma kartR, bavahAreNa jIvabhAvasya / jIvo'pi nizcayenAtmabhAvasya kartA vyavahAraNa karmaNa iti / yathAnobhayanayAbhyAM karma kartR, tathaikenApi nayena na bhoktR / kutaH caitanyapUrvakAnubhUtisadbhAvAbhAvAt / tatazcetanatvAtkevala eva jIvaH karmaphalabhUtAnAM kathaMcidAtmanaH sukhaduHkhapariNAmAnAM kathaMcidiSTAniSTavipayANAM bhoktA prasiddha iti // [69 ] karmasaMyuktatvamukhena prabhutvaguNavyAkhyAnametat / evamayamAtmA prakaTitaprabhutvazaktiH svakaiH karmabhigRhItakartRtvabhoktRtvAdhikAro'nAdimohAvacchinnatvAdupajAtaviparItAbhinivezaH pratyastamitasamyagjJAnajyotiH sAntamanantaM vA saMsAraM paribhramatIti // [70 ] karmaviyuktatvamukhena prabhutvaguNavyAkhyAnametat / ayamevAtmA yadi jinAcyA mArgamupagamyopazAntakSINamohatvAtprahINaviparItAbhinivezaH samudbhinnasamyagjJAnajyotiH kartRtvabhoktRtvAdhikAra parisamApya samyakprakaTitaprabhutvazaktimA'nasyaivAnumArgeNa carati, tadA vizuddhAtmatatyopalambhanarUpamapavarganagaraM vigAhata iti // _____ atha jIvavikalpA ucyante / [71-72 ] sa khalu jIvo mahAtmA nityacaitanyopayuktatvAdeka eva / jJAnadarzanabhedAdivikalpaH / karmaphalakAryajJAnacetanAbhedena lkssymaanntvaatrilkssnnH| zrauvyotpAdavinAzabhedena vA catasyu gatipu caMkramaNatvAccatuzcamaNaH / paJcabhiH pAriNAmikaudayikAdibhiragraguNaiH pradhAnatvAt paJcAgraguNapradhAnaH / catasRSu dikSurdhvamadhazceti bhavAntarasaMkramaNapaTenApakrameNa yuktatvAt SaTApakramayuktaH / astinAstyAdibhiH saptabhaGgaiH sadbhAvo yasyeti saptabhaGga-sadbhAvaH / aSTAnAM karmaNAM guNAnAM vA AzrayatvAdRSTAzrayaH / navapadArtharUpeNa vartanAnnavArthaH / pRthivyaptejovAyuvanaspatisAdhAraNapratyekadvitricatuHpaJcendriyarUpeSu dazasu sthAneSu gatatvAddazasthAnaga iti // [73 ] baddhajIvasya pagatayaH karmanimittAH / muktasyApyUrdhvagatirekA svAbhAvikItyatroktam / iti jIvadravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / atha pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnam / [74 ] pudgaladravyavikalpAdezo'yam / pudgaladravyANi hi kadAcit skandhaparyAyeNa, kadAcit skandhadezapa-yeNa, kadAcit skandhapradezapa-yeNa, kadAcit paramANutvenAtra tiSThanti / nAnyAgatirasti / iti teSAM caturvikalpatvamiti // [75 ] pudgaladravyavikalpanirdezo'yam / anantAnantaparamANvArabdho'pyekaH skandhanAma pAyaH / tadardha skandhadezo nAma pryaayH| tadardhAdha skandhapradezo nAma paayH| tada skandhadezo nAma pAyaH / 1 khakIyasya. 2 nirAkRtya. 3 loke.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / tadardhA skandhapradezo nAma paryAyaH / evaM bhedavazAvathaNukaskandhAdanantAH skndhprdeshpryaayaaH| nirvibhAgaikapradezaH skandhasyAbhedaparamANurekaH / punarapi dvayoH paramANvoH saMghAtAdeko dvathaNukaskandhaparyAyaH / evaM saMghAtavazAdanantAH skandhaparyAyAH / evaM bhedasaMghAtAbhyAmapyanantA bhavantIti // [76 ] skandhAnAM pudgalavyavahArasamarthanametat / sparzarasavarNagandhaguNavizeSaiH paTsthAnapatitavRddhihAnibhiH pUraNagalanadharmatvAt skandhavyaktyAvirbhAvatirobhAvAbhyAmapi ca pUraNagalanopapatteH paramANavaH pudgalA iti nizcIyante / skandhAstvaneka pudgalamayaikaparyAyatvena pudgalebhyo'nanyatvAtpudgalA iti vyavahriyante / tathaiva ca vAdarasUkSmatvapariNAmavikalpaiH paTprakAratAmApadya trailokyarUpeNa niSpadya sthitavanta iti / tathAhi-bAdaravAdarAH, vAdarAH, bAdarasUkSmAH, sUkSmavAdarAH, sUkSmAH, sUkSmasUkSmAH iti / tatra chinnAH svayaM saMdhAnAsamarthAH kAThapASANAdayo bAdaravAdarAH / chinnAH svayaM saMdhAnasamarthAH kSIraghRtatailatoyarasaprabhRtayo vAdarAH / sthUlopalambhA api chettuM bhettumAdAtumazakyA chAyA''tapatamojyotsnAdayo vAdarasUkSmAH / sUkSmatve'pi sthUlopalambhAH sparzarasagaMdhavarNazabdAH sUkSmavAdarAH / sUkSmatve'pi hi karaNAnupalabhyAH karmavargaNAdayaH sUkSmAH / atyantasUkSmAH karmavargaNAbhyo'dho dvayaNukaskandhaparyantAH sUkSmasUkSmA iti // [77 ] paramANuvyAkhyeyam / uktAnAM skandhapAyANAM yo'ntyo bhedaH sa paramANuH / sa tu punarvibhAgAbhAvAdavibhAgI / nirvibhAgaikapradezatvAdekaH / mUrtadravyatvena sadApyavinazvaratvAnnityaH / anAdinidhanarUpAdipariNAmotpannatvAnmUrtibhavaH / rUpAdipariNAmotpannatve'pi zabdasya paramANuguNatvAbhAvAtpudgalaskandhapavyatvena vakSyamANatvAcAzabdo nizcIyata iti // 78 ] paramANUnAM jAtyantaratvanirAso'yam / paramANohi mUrtatvanivandhanabhUtAH sparzarasagandhavI AdezamAtreNaiva bhidyante / vastutastu yathA tasya sa eva pradeza AdiH, sa eva madhyaH sa evAntaH iti / evaM dravyaguNayoravibhaktapradezatvAt ya eva paramANoH pradezaH sa eva sparzasya, sa eva gandhasya, sa eva rUpasyeti / tataH citparamANo gandhaguNe, kvacit gandharasaguNayoH, kacit gandharasarUpaguNeSu apakRSyamANeSu tadavibhaktapradezaH paramANureva vinazyatIti / na tadapako thuktaH / tataH pRthivyaptejovAyurUpasya dhAtucatuSkasyaika eva paramANuH kAraNaM / pariNAmavazAt vicitro hi paramANoH pariNAmaguNa, chacitkasyacidguNasya vyaktAvyaktatvena vicitrAM pariNatimAdadhAti / yathA ca tasya pariNAmavazA vyakto gandhAdiguNo'stIti pratijJAyate na tathA zabdo'pyavyakto'stIti jJAtuM zakyate / tasyaikapradezatyAnekapradezAtmakena zabdena sahaikatvavirodhAditi // [79 ] zabdasya pudgalasaMghaparyAyatvakhyApanametat / iha hi vAhyazravaNendriyAvalambito bhAvendriyaparicchekho dhvaniH zabdaH / sa khalu svarUpeNAnantaparamANUnAmekaskandho nAma paryAyaH / bahiraGgasAdhanIbhRtamahAtkandhebhyaH tathAvipariNAmena samutpadyamAnatvAt skandhaprabhavaH / yato hi parasparAbhihateSu mahAtkandhepu zabdaH samupajAyate / kiMca svabhAvanirvRttAbhirevAnantaparamANumayIbhiH zabdayogyavargaNAbhi 1 astitvaprIyatvAdayatu sAmAnyaguNAtsapAM dravyANAM madhye sAdhAraNarUpeNa vidyante / punaH sparzarasagandhavarNaguNAtu puladravye eva vidynte| ata eva guNavizeSAH kathyante. 2 varNagandharasasparzaH pUraNaM galanaM purvanti svandhadattatmAtpudgalA paranANavaH. : dvipradezAdiskandhAnAM pudgalalagrahaNa pradezapUraNagalanarUpatvAt . 4 pRthana kiyante. 5 pUrvokteSu eteSu guNepu apakRpyamAgeSu nauNatAM prApteSu satsu. 6 tasya paramANorapako vinAyo na yutaH. 7 paramANo. sahAvdapAraNa. 9 anyonnasaMghaTitepu.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ranyonyamanupravizya samantato'bhivyApya pUrite'pi sakale loke yatra yatra bahiraGgakAraNasAmagrI samudeti tatra tatra toH zabdatvena svayaM vyapariNamanta iti zabdasya niyatamutpAdyatvAt skandhaprabhavatvamiti // [80] paramANorekapradezatvakhyApanametat / paramANuH sa khalvekena pradezena rUpAdiguNasAmAnyabhAjA sarvadaivAvinazvaratvAnnityaH / ekena pradezena tadavibhaktavRttInAM sparzAdiguNAnAmavakAzadAnAnnAnavakozaH / ekena pradezena dvayAdipradezAbhAvAdAtmAdinAtmamadhyenAtmAntena na saavkaaNshH| ekena pradezena skandhAnAM bhedanimittatvAt skandhAnAM bhettA / ekena pradezena skandhasaMghAtanimittatvAtskandhAnAM kartA / ekena pradezenaikAkAzapradezAtivartitatadgatipariNAmApannena samayalakSaNakAlavibhAgakaraNAt kAlasya prvibhktaa| ekena pradezena tatsUtritadvayAdibhedapUrvikAyAH skandheSu dravyasaMkhyAyAH, ekena pradezena tadvacchinnaikAkAzapradezapUrvikAyAH kSetrasaMkhyAyAH, ekena pradezenaikAkAzapradezAtivartitatadgatipariNAmAvacchinnasamayapUrvikAyAH kAlasaMkhyAyAH, ekena pradezena tadvivartijaghanyavarNAdibhAtrAvabodhapUrvikAyA bhAvasaMkhyAyAH pravibhAgakaraNAt pravibhaktA saMkhyAyA apIti // [81] paramANudravye guNaparyAyavRttiprarUpaNametat / sarvatrApi paramANau rasavarNagandhasparzAH sahabhuvo guNAH / te ca kramapravRttaistatra svaparyAyairvartante / tathAhi-paJcAnAM rasapAyANAmanyatamenaikenaikadA raso vartate / paJcAnAM varNaparyAyANAmanyatamenaikenaikadA varNoM vartate / ubhayorgandhapAyoranyatareNaikenekadA gandho vartate / caturNA zItasnigdhazItarUkSoSNasnigdhoSNarUkSarUpANAM sparzapAyadvandvAnAmanyatamenakenaikadA sparzo vartate / evamayamuktaguNavRttiH paramANuH zabdaskandhapariNatizaktisvabhAvAt shbdkaarnnN| ekapradezatvena zabdaparyAyapariNativRttyabhAvAdazabdaH / snigdharUkSatvapratyayabandhavazAdanekaparamANvekatvapariNatirUpaskandhAntarito'pi svabhAvamaparityajannupAttasaMkhyatvAdekameva dravyamiti // [82] sakalapudgalaMvikalpopasaMhAro'yam / indriyaviSayAH sparzarasagandhavarNazabdAzca, dravyendriyANi sparzanarasanaprANacakSuHzrotrANi, kAyAH audArikavaikriyakAhArakataijasakArmaNAni, dravyamanodravyakarmANi nokarmANi, vicitraparyAyotpattihetavo'nantA'nantANurvagaNAH, anantA'saMkhyeyANuvargaNAH, anantAH saMkhyeyANuvargaNAH, dvayaNukaskandhaparyantAH paramANavazva, yadanyadapi mUrtI tatsarvaM pudgalavikalpatvenopasaMhartavyamiti // iti pudgaladravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / atha dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnam / [83 ] dharmasvarUpAkhyAnametat / dharmo hi sparzarasagandhavarNAnAmatyantAbhAvAdamUrtasvabhAvaH / tata evaM cAzabdaH / sakalalokAkAzAbhivyApyAvasthitatvAllokAvagADhaH / ayutasiddhapradezatvAt spRSTaH / svabhAvAdeva sarvato vistRtatvAtpRthulaH / nizcayanayenaikapradezo'pi vyavahAranayenA'saMkhyAtapradeza iti // [84 ] dharmasyaivAvaziSTasvarUpAkhyAnametat / api ca dharmaH agurulaghubhirguNairagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatvanivandhanasya svabhAvasyAvibhAgaparicchedaiH pratisamayasaMbhavatpaTsthAnapatitaddhihAnibhiranantaiH sadApariNatatvAdutpAdavyayavatve'pi svarUpAdapracyavanAnnityaH / gatikriyApariNatAnAmu~dAsInA'vinAbhUtasahAyamAnatvAtkAraNabhUtaH / svAstitvamAtranirvRttatvAt svayamakArya iti // 1 zabdayogyapudgalavargaNAH. 2 avakAzarahita ityarthaH. 3 avakAzasahita iyarthaH. 4 aGgIkartavyam / 5 dharma vinA gamanaM nAsti. 6 jIvapudgalAnAm.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| [85] dharmasya gatihetutve dRSTAnto'yam / yathodakaM svayamagacchadgamayacca svayameva gacchatAM matsyAnAmudAsInA'vinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena gamanamanugRhNAti / tathA dharmA'pi svayamagacchan agamayaMzca svayameva gacchatAM jIvapudgalAnAmudAsInA'vinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena gamanamanugRhNAti iti // [86 ] adharmasvarUpAkhyAnametat / yathA dharmaH prajJApitastathA'dharmA'pi prakhyApanIyaH / ayaM tu vizeSaH / sagatikriyAyuktAnAmudakavatkAraNabhUta aipaH / punaH sthitikriyAyuktAnAM pRthivIvatkAraNabhUtaH / yathA pRthivI svayaM pUrvameva tiSThantI paramasthApayantI ca svayameva tiSThatAmazvAdInAmudAsInA'vinAbhUtasahAyakAraNamAtratvena sthitimanugRhNAti // [87 ] dharmAdharmasadbhAve hetUpanyAso'yam / dharmAdhauM vidyate / lokAlokavibhAgAnyathAnupapatteH / jIvAdisarvapadArthAnAmekatravRttirUpo lokaH / zuddhaikAkAzavRttirUpo'lokaH / tatra jIvapudgalau svarasate eva gatitatpUrvasthitipariNAmApannau / tayoryadi gatipariNAmaM tatpUrvasthitipariNAmaM vA svayamanubhavatorvahiraGgahetU dharmAdharmoM na bhavetAm, tadA tayonirargalagatisthitipariNAmatvAdaloke'pi vRttiH kena vAyeMta / tato na lokAlokavibhAgaH sidhyeta / dharmAdharmayostu jIvapudgalayorgatitatpUrvasthityorvahiraGgahetutvena sadbhAve'bhyupagamyamAne lokAlokavibhAgo jAyata iti / kiJca dharmAdharmo dvAvapi parasparaM pRthagbhUtAstitvanirvRttatvAdvibhaktau / ekakSetrAvagADhatvAdavibhaktau / niSkriyatvena sakalalokavartinorjIvapudgalayogatisthityupagrahaNakaraNAllokamAtrAviti // [88] dharmAdharmayorgatisthitihetutve'pyatyantaudAsInyAkhyApanametat / yathA hi gatipariNataH prabhaJjano vaijayantInAM gatipariNAmasya hetuka 'valokyate na tathA dharmaH / sa khalu niSkriyatvAt na kadAcidapi gatipariNAmamevApadyate / kuto'sya sahakAritvena pareSAM gatipariNAmasya hetukartRtvaM / kintu salilamiva matsyAnAM jIvapudgalAnAmAzrayakAraNamAtratvenodAsIna evA'sau gateH presaro bhavati / api ca yathA gatipUrvasthitipariNatasturaGgo'zvavArasya sthitipariNAmasya hetukartA'valokyate na tathA dharmaH / sa khala niSkriyatvAt na kadAcidapi gatipUrvasthitipariNAmamevApadyate / kuto'sya sahasthAyitvena pareSAM gatipUrvasthitipariNAmasya hetukartRtvaM / kintu pRthivIvatturaGgasya jIvapudgalAnAmAzrayakAraNamAnatvenodAsIna evA'sau gatipUrvasthiteH prasaro bhavatIti / / [89 ] dharmAdharmayoraudAsInye hetUpanyAso'yam / dharmaH kila na jIvapudgalAnAM kadAcidgatihetutvamabhyasyati, na kadAcitsthitihetutvamadharmaH / tau hi pareSAM gatisthityoryadi mukhyahetU syAtAM; tadA yeSAM gatisteSAM gatireva na sthitiH, yeSAM sthitisteSAM sthitireva na gatiH / tata ekeSAmapi gatisthitidarzanAdanumIyate na to tayormukhyahet / kintu vyavahAranayavyavasthApito udAsInau / kathamevaM gatisthitimatAM padArthAnAM gatisthitI bhavata iti cet, sarve hi gatisthitimantaH padArthAH svapariNAmaireva nizcayena gatisthitI kuvantIti // iti dharmAdharmadravyAstikAyavyAkhyAnaM samAptam / 1 anyamaganayat . 2 adharmaH. 3 svabhAvataH. 4 jIvapudgalayoH. 5 aGgIkriyamANe sati. 6 vAyuH. 7 patAkAnAm . 8 dharmadravyasya. 9 pravartako bhavati / na prerakatayA prerakaH. 10 adharmadravyamya. 11 sahacasanaspeNa. 12 eklarUpasarUpanamUhajIvapudgalAnAma..
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm athAkAzadravyAstikAyavyAkhyAnam[90 ] AkAzasvarUpAkhyAnametat / padravyAtmake loke sarveSAM zepedravyANAM yatsamastAvakAzanimittaM vizuddhakSetrarUpaM tadAkAzamiti // [ 91] lokAdvahirAkAzasUcaneyaM / jIvAdIni zepavyANyavadhRtaparimANatvAllokAdananyAnyeva / AkAzaM tvanantatvAllokAdananyadanyacceti // [92 ] AkAzasyAvakAzakahetogatisthitihetutvazaGkAyAM dopopanyAso'yam / yadi khalvAkAzamavagAhinAmavagAhaheturgatisthitimatAM gatisthitiheturapi syAt , tadA sarvotkRSTasvAbhAvikordhvagAtipariNatA bhagavantaH siddhA bahiraGgAntaraGgasAdhanasAmagryAM satyAmapi kutastatrAkAze tiSThanta iti // [ 93 ] sthitipakSopanyAso'yam / yato gatvA bhagavantaH siddhAH lokopayavatiSThante, tato gatisthitihetutvamAkAze nAstIti nizcetavyam / lokAlokAvacchedako dharmAdhIveba gatisthitihetU mantavyAviti // [94 ] AkAzasya gatisthitihetutvAbhAve hetUpanyAso'yam / nAkAzaM gatisthitihetu lokAlokasImavyavasthAyAstathopapatteH / yadi gatisthityorAkAzameva nimittamiSyet , tadA tasyai sarvatra sadbhAvAjIvapudgalAnAM gatisthityoniHsImatvAtpratikSaNamaloko hIyate / pUrva pUrva vyavasthApyamAnazcAnto lokasottarottaraparivRddhyA vighaTate / tato na tatraM taddheturiti // [95] AkAzasya gatisthitihetutvanirAsavyAkhyopasaMhAro'yam / dharmAdharmAveva gatisthitikAraNenAkAzamiti // [96] dharmA'dharmA'lokAkAzAnAmavagAhavazAdekatve'pi vastutvenAnyatvamatroktam / dharmAdharmAlokAkAzAni hi samAnaparimANatvAtsahAvasthAnamAtreNevaikatvabhAJji / vastutastu vyavahAreNa gatisthityavagAhahetutvarUpeNa nizcayena vibhaktapradezatvarUpeNa vizeSeNa pRthagupalabhyamAnenAnyatvabhAjyeva mavantIti // ityAkAzadravyAstikAyavyAkhyAnam / atha cuulikaa| [97 ] atra dravyANAM mUrtAmUrtatvaM cetanAcetanatvaM coktam / sparzarasagandhavarNasadbhAvasvabhAvaM mUrta / sparzarasagandhavarNA'bhAvasvabhAvamamUrta, caitanyasadbhAvasvabhAvaM cetanaM / caitanyAbhAvasvabhAvamacetanaM / tatrAmUrtamAkAzaM, amUrtaH kAlaH, amUrtaH svakSepaNa jIvaH, pararUpaveizAnmUrto'pi amUrtI dharmaH, amUrtI'dharmaH, mUrtaH pudgala evaika iti / acetanamAkAzaM, acetanaH kAlaH, acetano dharmaH, acetano'dharmaH, acetanaH pudgalaH, cetano jIva evaika iti // [ 98 ] atra sakriyatvaniSkriyatvamuktam / pradezAntaraprAptihetuH parispandanarUpaparyAyaH kriyA / tatra sakriyA bahiraGgasAdhanena sahabhUtAH jIvAH / sakriyA bahiraGgasAdhanena sahabhUtAH pudgalAH / niSkriyamAkAzaM, niSkriyo dharmaH, niSkriyo'dharmaH, niSkriyaH kAlaH / jIvAnAM sakriyatvasya bahiraGgasAdhanaM 1 pannadravyANAm . 2 jIvapudgalAnAm . 3 AkAzasya. 4 lokasyAnto. 5 AkAze. 6 gamanasthiloH kAraNaM na. 7 khabhAvena. 8 karmanokarmasaMyogAt.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| karmanokarmopacayarUpAH pudgalA iti / te pudgalakaraNAH / tadabhAvAnniHkriyatvaM siddhAnAM / pudgalAnAM sakriyatvasya bahiraGgasAdhanaM pariNAmanirvartakaH kAla iti te kAlakaraNAH / naca karmAdInAmiva kAlakhAbhAvaH / tato na siddhAnAmiva niSkriyatvaM pudgalAnAmiti // [99] mRrtAmUrtalakSaNAkhyAnametat / iha hi jIvaiH sparzanarasanaghrANacakSubhirindriyaistadviSayabhUtAH sparzarasagandhavarNasvabhAvA arthA gRhyante / zrotrendriyeNa tu ta~ eva tadvipayahetubhUtazabdAkArapariNatA gRkhante / te' kadAcitsthUlaskandhatvamApannAH kadAcitsUkSmatvamApannAH kadAcitparamANutvamApannAH indriyagrahaNayogyatAsadbhAvAd gRhyamANA agRhyamANA vA mUrtA ityucyante / zeSamitarat samastamapyarthasaMjAtaM sparzarasagandhavarNAbhAvasvabhAvamindriyagrahaNayogyatAyA abhAvAdamUrtamityucyate / cittagrahaNayogyatAsadbhAvabhAgbhavati tadubhayamapi / cittaM khaniyata viSayamaprApyakAri matizrutajJAnasAdhanIbhUtaM mUrtamamUrta ca samAdadAtIti // iti cUlikA smaaptaa| atha kAladravyavyAkhyAnam / [100 ] vyavahArakAlasya nizcayakAlasya ca svarUpAkhyAnametat / tatra kramAnupAtI samayAkhyaH paryAyo vyavahArakAlaH / tadAdhArabhUtaM dravyaM nizcayakAlaH / tatra vyavahArakAlo nizcayakAlaparyAyarUpo'pi jIvapudgalAnAM pariNAmenAvacchidyamAnatvAttatpariNAmabhava ityupagIyate / jIvapudgalAnAM pariNAmastu bahiraGganimittabhUtadravyakAlasadbhAve sati saMbhUtatvAvyakAlasaMbhUta ityabhidhIyate / tatredaM tAtparya / vyavahArakAlo jIvapudgalapariNAmena nizcIyate, nizcayakAlastu tatpariNAmAnyathAnupapattyeti / tatra kSaNabhaGgI vyavahArakAlaH / sUkSmaparyAyasya tAvanmAtratvAt / nityo nizcayakAlaH svaguNaparyAyAdhAradravyatyena sarvadevA'vinazvaratvAditi / / [101 ] nityakSaNikatvena kAlavibhAgakhyApanametat / yo hi dravyavizeSaH 'ayaM kAlaH, ayaM kAlaH' iti sadA vyapadizyate sa khalu svayaM sadbhAvamAvardayan bhavati nityaH / yastu punarutpannamAtra eva pradhvasyate sa khalu tasyaiva dravyavizeSasya samayAkhyaH paryAya iti / 'se tUtsaGgitakSaNabhaGgo'pyupadarzitavasaMtIno nayavalAddIrghAntarasthAyyupagIyamAno na duSyati / tato na khalvA''valikApalyopamasAgaropamAdivyavahAro vipratipidhyate / tadana nizcayakAlo nityaH dravyarUpatvAt / vyavahArakAlaH kSaNikaH paryAyarUpatvAditi // 1 jIvAH. 2 pudgalakaraNAbhAvAt . 3 nippAdakaH. 4 atra yathA zuddhAtmA'nubhUtivalena karmapudgalAnAmabhAvAtsiddhAnAM niphiyatvaM bhavati na tathA pudgalAnAM / kammAtkAlasyaiva sarvatraiva vidyamAnatkhAdityarthaH. 5 kartRbhUtaiH. 6 karaNabhRtaH. 7 arthAH 8 zrotrendriyavipayabhUtazabdAkArapariNatAH. 9 vipayAH arthAH. 50 mRta mRtta. 15 yathA sparzanendriyasya sparzaH, rasanendriyasya rasaH, ghrANendriyasya gandhazcakSurindriyasya rUpaM, karNandriyasya zabdaH vipayastathA cittasya manasaH na niyatavipayo'ta eva cittamaniyatavipayAtmakam . 12 yathA sparzarasaghrANakaNendriyANi prApyakArINi tathA cittaM prApyakAri na, cakSurindriyavat. 13 nizcIyate. 14 samapAdirUpasya. 15 nityatvena kSaNikatvena nilo nizcayakAlaH, kSaNiko vyavahArakAlaH. 16 svakIyasya. 17 astilam . 58 kapayansanilo bhavati / atra dRssttaantH| yathA-yo hi akSaradvayavAcyo siMhazabdaH sa sasya siMhanAnaH tiradaco sadbhAvamastitvamAvedayan nilo bhavati. 19 vyavahArakAla:. 20 samayAvalipallAdinaMtAnaH, vA krameNa samayottarasaMtAnaH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [102] kAlasa dravyAstikAyatvavidhipratiSedhavidhAnametat / yathA khalu jIvapudgaladharmAdharmAkAzAni sakaladravyalakSaNasadbhAvAdvyavyapadezabhAji bhavanti, tathA kAlo'pi / ityevaM SaDdravyANi / kiMtu yathA jIvapudgaladharmAdharmAkAzAnAM dvayAdipradezalakSaNatvamasti astikAyatvaM / na tathA lokAkAzapradezasaMkhyAnAmapi kAlANUnAmekapradezatvAdastyastikAyatvam / ata eva ca paJcAstikAyaprakaraNe na hIha mukhyatvenopanyastaH kAlaH / jIvapudgalapariNAmAvacchidyamAnapavyatvena tatpariNAmAnyathAnupapattyA'numIyamAnadravyatvenAtraivAntarbhAvitaH // iti kAladravyavyAkhyAnaM samAptam / [103 ] tadavabodhaphalapurassaraH paJcAstikAyavyAkhyopasaMhAro'yam / na khalu kAlakalitapaJcAstikAyebhyo'nyat kimapi sakalenA'pi pravacanena pratipAdyate / tataH pravacanasAra evAyaM paJcAstikAyasaMgrahaH / yo hi nAmA'muM samastavastutatvAbhidhAyinamarthato'thitaiyA'vabudhyAtraiva jIvAstikAyAntargatamAtmAnaM svarUpeNAtyantavizuddhacaitanyasvabhAvaM nizcitya parasparakAryakAraNIbhUtAnAdirAgadveSapariNAmakarmabandhasaMtatisamAropitasvarUpavikAraM tadAtve'nubhUyamAnamavalokya tatkAlonmIlitavivekajyotiH karmavandhasaMtatipravartikAM rAgadveSapariNatimatthasyati sa khalu jIyamANasneho jaghainyasnehaguNAbhimukhaparamANubavAvivandhaparAGmukhaH pUrvabandhAtpracyavamAnaH zikhitaptodakadauthyAnukAriNo duHkhasya parimokSaM vigAhata iti // [104 ] duHkhavimokSakaraNakramAkhyAnametat / etasya zAstrasyArthabhUtaM zuddhacaitanyasvabhAvamAtmAnaM kazcijjIvastAvajjAnIte / tatastamevAnugantumudyamate / tato'sya kSIyate 'dRSTimohaH / tataH svarUpaparicayAdunmajjati jJAnajyotiH / tato rAgadveSau prazAmyataH / tataH uttaraH pUrvazca bandho vinazyati / tataH punarvandhahetutvAbhAvAt svarUpastho nityaM pratapatIti // iti samayavyAkhyAyAmantIMtaSadravyapaJcAstikAyavarNanAtmakaH prathamaH zrutaskandhaH samAptaH / dravyakharUpapratipAdanena zuddhaM budhAnAmihaM tattvamuktam / padArthabhaGgena kRtAvatAraM prakIrtyate saMprati vartma tasya // 1 // [105] AptastutipurassarA pratijJeyam / amunA hi pravartamAnamahAdharmatIrthasya mUlakartRtvenA'punarbhavakAraNasya bhagavataH paramabhaTTArakamahAdevAdhidevazrIvarddhamAnasvAminaH siddhinivandhanabhUtAM tAM bhAvastutimAsUtrya, kAlakalitapaJcAstikAyAnAM padArthavikalpe mokSasya mArgazca vaktavyatvena pratijJAta iti // 1 kAlasya dravyatvavidhividhAnaM darzitaM / punaH astikAyatvapratiSedhavidhAnaM darzitazcAtra sUtraiH. 2 paJcAstikA. yamadhye kAlAntarabhAvaH. 3siddhAntena. 4 kathyate. 5 paJcAstikAyasaMgraham. 6 paramArthataH. 7 kAryatayA. 8 vartamAnakAle. 9 tyajati. 10 pUrvoktaH jIvaH. 11 jIryamANasneho mohaH yasya evaMbhUtaH san . 12 yathA jaghanyatnehajaghanyasacikkaNaguNena abhimukhasahitaparamANuna vadhyate pUrvavandhAtpracyavate ca jaghanyasacikkaNatvAt |nehsy jaghanyAMzatvAdityarthaH. 13 agnitaptodakaM dausthyaM jAjvalyamAnaM taptabhAvaM anukAri sadRzaM jAyate tatsadRzasya duHkhasyAbhAvaM labhate / tadyathA jalasya zItalakhabhAvo'sti parantu agnisaMyogAttaptarUpaM vikArabhAvaM prApnoti / punaH karmavandhavat yadA'gnisaMyogo vighaTate tadA zuddhakhabhAvaM svasya zItalakhabhAvaM labhate eva / tathA hi-yadA karmavandharahitaH sa AtmA bhavati tadA duHkhasya abhAvaM labhate. 14 darzanamohaH. 15 prakaTIbhavati prakAzate. 16 pa. gvAstikAyavyAkhyAyAm . 17 padArthavikalpanena bhedena vA vivaraNena. 18 zuddhAtmatattvasya. 19 sUtreNa.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / [106 ] mokSamArgasyaiva tAvatsUcaneyam / samyaktvajJAnayuktameva nAsamyaktvajJAnayuktaM, cAritrameva nAcAritraM, rAgadveSaparihINameva na rAgadveSAparihINam, mokSasyaiva na bhAvato vaindhasya, mArga eva nAmArgaH, bhavyAnAmeva nAbhavyAnAM, labdhabuddhInAmeva nAlavdhabuddhInAM, kSINakapAyatve bhavatyeva, na kapAyasahitatve bhavatItyaSTadhA niyamo'tra draSTavyaH // [107 ] samyagdarzanajJAnacAritrANAM sUcaneyam / bhAvAH khalu kAlakalitapaJcAstikAyavikalparUpA nava padArthAsteSAM mithyAdarzanodayApAditAzraddhAnAbhAvasvabhAvaM, bhAvAntarazraddhAnaM, samyagdarzanaM zuddhacaitanvarUpAtmatatvavinizcayavIjam / teSAmeva mithyAdarzanodayAnnauyA saMskArAdisvarUpaviparyayeNAdhyavasIyamAnAnAM tannivRttau samaJjasA'dhyavasAyaH / samyakjJAnaM manAkjJAnacetanApradhAnAtmatattvopalambhavIjam / samyagdarzanajJAnasannidhAnAdamArgebhyaH samagrebhyaH paricyutya svatattve vizeSeNa rUDhamArgANAM satAmindriyAnindriyaviSayabhUteSvartheSu, rAgadveSapUrvakavikArAbhAvAnnirvikArAvabodhasvabhAvaH samabhAvazcAritraM tadAtvAyatiramaNIyamanaNIyaso'punarbhavasaukhyasyaikavIjam / ityeSa trilakSaNo mokSamArgaH purastAnnizcayavyavahArAbhyAM vyAkhyAsyate / iha tu samyagdarzanajJAnayordarzanajJAnayorviSayabhUtAnAM navapadArthAnAmupodghAtahetutvena sUcita iti // [108] padArthAnAM nAmasvarUpAbhidhAnametat / jIvaH, ajIvaH, puNyaM, pApaM, AsravaH, saMvaro, nirjarA, vandhaH, mokSa iti navapadArthAnAM nAmAni / tatra caitanyalakSaNo jIvAstikAya eveha jIvaH / caitanyAbhAvalakSaNo'jIvaH / sa paJcadhA pUrvokta eva pudgalAstikaH, AkAzAstikaH, dharmAstikaH, adharmAstikaH, kAladravyazceti / imau hi jIvAjIvau pRthagbhUtA'stitvanirvRttatvena bhinnasvabhAvabhUtau mUlapadArthoM / jIvapudgalasaMyogapariNAmanivRttAH saptA'nye ca padArthAH / zubhapariNAmo jIvasya, tannimitta karmapariNAmaH pudgalAnAJca puNyam / azubhapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmaH pudgalAnAJca pApam / moharAgadveSapariNAmo jIvasya, tannimittaH karmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAzcAsravaH / moharAgadveSapariNAmanirodho jIvasya, tannimittaH karmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAJca saMvaraH / karmavIryazAtanasamartho bahiraGgAntaraGgatapobhivRhitazuddhopayogo jIvasya, tadanubhIvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAttakarmapudgalAnAJca nirjarA / moharAgadveSasnigdhapariNAmo jIvasya, tannimittena karmatvapariNatAnAM jIvena 1 khAtmopalabdhirUpasya. 2 zuddhAtmAnubhUtipracchAdakavandhasya. 3 kathaMbhUtaM samyagdarzanaM zuddhacaitanyaskha. rUpAtmatatvavinizcayavIjam . 4 navapadArthAnAmeva. 5 yathA nauyAnasaMskArAdisvarUpaviparyayeNetyanena nAvi sthitasya khasya gamanaM na dRzyate / anyeSAM sthirIbhUtAnAM sarvapAM vRkSaparvatAdInAM gamanaM dRzyate / kutaH khasArAdikhaspaviparyayAt / anena saMskArAdikharUpaviparyAyeNa adhyavasIyamAnAnAM nizcIyamAnAnAM, tathA miyAdarzanodayAt varUpaviparyayeNa gRhItAnAM navapadArthAnAm . 6 punaH tanivRttI mithyAdarzananivRttI satyAm. 7 samyagnirNayaH. 8 kathaMbhUtaM samyagjJAnaM manAk jJAnacetanAyAH pradhAnAtmatattvopalambhavIjam . 9 mArga ArUDhAnAM tiSTatAM. 10 kathaMbhUtaM cAritraM tadAtvAyatiramaNIyaM vartamAne uttarakAle ca ramaNIyaM sukhdaayk| punaH kIdRzam anIyasaH apunarbhavasaugnyasyaikabIjaM / anaNIyasaH mahataH apunarbhavasaukhyasya mokSasya ekaM vIjam / 16 bhAvapuSpam . 12 tadeva bhAvapuppaM nimittaM kAraNaM yasya saH. 13 karmASTakaparyyAyaH dravyapuNyaM. 14 vapita-. 15 tasya zuddhopayogasya anubhAvaM prabhAvaM tena kAraNena rasarahitAnAM samupAttakarmapudgalAnAM ca nirjarA jJAtavyA.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 rAyacandrajainazAstramAlAyAm sahAnyonyasaMmUrchanaM pudgalAnAJca bandhaH / atyantazuddhAtmopalambho jIvasya jIvena sahAtyantavizleSaH karmapudgalAnAJca mokSa iti // atha jIvapadArthAnAM vyAkhyAnaM prapaJcanArtham / [109] jIvakharUpopadezo'yam / jIvAH hi dvividhardhAH / saMsArasthA azuddhA nirvRttAH zuddhAzca / te khalUbhaye'pi cetanasvabhAvAH / cetanapariNAmalakSaNenopayogena lakSaNIyAH / tatra saMsArasthA dehapravIcArAH / nirvRttA adehapravIcArA iti // [110 ] pRthivIkAyAdipaJcavidhoddezo'yam / pRthivIkAyAH, apkAyAH, tejaHkAyAH, vAyukAyAH, vanaspatikAyAH, ityete pudgalapariNAmA bandhavazAjjIvAnusaMzritAH / avAntarrajAtibhedAdahakA api sparzanendriyAvaraNakSayopazamabhAjAM jIvAnAM vahiraGgasparzanendriyanivRttibhUtAH karmaphalacetanApradhAnatyAnmohavahulameva sparzopalambhamupapAdayanti // [111-112 ] pRthivIkAyikAdInAM paJcAnAmekendriyatvaniyamo'yam / pRthivIkAyikAdayo hi jIvA sparzanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca satyekendriyA amanaso bhvntiiti|| [113] ekendriyANAM caitanyAstitve dRSTAntopanyAso'yam / aNDAntalIMnAnAM, garbhasthAnAM, mUchitAnAM ca buddhipUrvakavyApArAdarzane'pi yena prakAreNa jIvatvaM nizcIyate, tena prakAreNaikendriyANAmapi ubhayeSAmapi buddhipUrvakavyApArAdarzanasya samAnatvAditi // [114 ] dvIndriyaprakArasUcaneyam / ete sparzanarasanendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati, sparzarasayoH paricchettAro dvIndriyA amanaso bhavantIti // [115] trIndriyaprakArasUcaneyam / ete sparzanarasanaghrANendriyAvaraNakSayopazamAt zeSendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati, sparzarasagandhAnAM paricchettArastrIndriyA amanaso bhavantIti // [116 ] caturindriyaprakArasUcaneyam / ete sparzanarasanaghrANacakSurindriyAvaraNakSayopazamAt, zrotrendriyAvaraNodaye noindriyAvaraNodaye ca sati, sparzarasagandhavarNAnAM paricchettArazcaturindriyA amanaso bhavantIti // [117 ] paJcendriyaprakArasUcaneyam / atha sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrendriyAvaraNakSayopazamAt noindriyAvaraNodaye sati sparzarasagandhavarNazabdAnAM paricchettAraH paJcendriyA amanaskAH / kecittu noindriyAvaraNasyApi kSayopazamAt samanaskAzca bhavanti / tatra devamanuSyanArakAH samanaskA eva, tiryazca ubhayajAtIyA iti // 1 ekadezasahayaH. 2 ekatra sambandhitvaM dravyavandhaH. 3 'prapaJcayati' iti vA pAThaH. 4 saMsArasthAH, nivRttaaH| tatra saMsArasthA azuddhA jJAtavyAstu punaH nirvRttAH zuddhA jJAtavyA ityarthaH. 5 parIkSaNIyAH. 6 dehasya pravIcAro bhogastena sahitAH dehasahitA ityarthaH. 7 na dehapravIcArA adehapravIcArA iti samAsaH. 8 sarveSAM cet vivakSA pRthak pRthak evaM pRthivIkAyikAH saptalakSajAtikA evaM ap teja: vAyurapi saptasaptalakSajAtayaH, vanaspatInAM dazalakSajAtayaH santi / evaM paJcAnAM vahukA avAntarabhedA jJAtavyAH. 9 jIvalaM nizcIyate. 10 ekendriyANAM aNDamadhyAdivartipondriyANAzca.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / 27 [118] indriyabhedenoktAnAM jIvAnAM caturgatisaMvandhatvenopasaMhAro'yam / devagatinAmno devAyupazcodayAddevAste ca bhavanavAsivyantarajyotiSkavaimAnikanikAyabhedAccaturdhA / manuSyagatinAno, manupyAyuSazca udadyAnmanuSyAH / te karmabhogabhUmija bhedAt dvividhAH / tiryaggatinAznastiryagAyuSazca udayAttiyaizcaste pRthivIzambUka yU koddeza jalacaroragapakSiparisarpacatuSpadAdibhedAdanekadhA / narakagatinAmno, narakAyuSazca udadyAnnArakAH / te ratnazarkarAvAlukApaGka dhUmatamomahAtamaH prabhAbhUmija bhedAtsaptadhA / taMtra devamanuSyanArakAH pazJcendriyA eva / tiryaJcastu kecana paJcendriyAH keciddevamanuSyanArakAH paJcendriyA eva / tiryaJcastu kecitpaJcendriyAH / kecideka-dvi-tri- caturindriyA apIti // [119] gatyAyunnI modadyanirvRttatvAddevatvAdInAmanAtmasvabhAvatvodyotanametat / kSIyate hi krameNArabdhaphalo gatinAmavizeSAyurvizeSazca jIvAnAm / evamapi teSAM gatyantarasyAryurantarasya ca kaSAyAnuraJjitA yogapravRttileyA bhavati bIjaM tatastaduciMtameva / gatyantaramAyurantarazca te prAmuvanti / evaM kSINAkSINA - bhyAmapi punaH punarnavIbhRtAbhyAM gatinAmAyuH karmabhyAmanAtmasvabhAvabhUtAbhyAmapi ciramanugamyamAnAH saMsarantyAtmAnamacetayamAnA jIvA iti // [ 120 ] uktajIvaprapaJcopasaMhAro'yam / ete yuktaprakArAH sarve saMsAriNo dehapravIcArA adehapravIcArA bhagavantaH siddhAH zuddhA jIvAH / tatra dehapravIcAratvAdekaprakAratve'pi saMsAriNo dviprakArAH / bhavyA abhavyAzca / te zuddhasvarUpopalambhazaktisadbhAvAsadbhAvAbhyAM pAcyAspAcyamuddravadabhidhIyanta iti // [ 121 ] vyavahArajIvatvaikAntapratipattinirAso'yam / ya ime ekendriyAdayaH pRthivIkAyikAdayazcAnAdijIvapudgala parasparAvagAhamavalokya, vyavahAranayena jIvaprAdhAnyAjjIvA iti prajJApyante / nizcayanayena terSu' sparzanAdIndriyANi, pRthivyAdayazca kAyAH jIvalakSaNa bhUta caitanya svabhAvAbhAvAnna jIvA bhavantIti / teSvavarpatsvaparaparicchittirUpeNa prakAzamAnaM jJAnaM tadeva guNaguNinoH kathaJcidabhedAjjIvatvena prarUpyata iti // [ 122 ] anyAsAdharaNajIva kAryakhyApanametat / caitanyasvabhAvatvAtkartRsthAyAH kriyAyAH jJapterdRzezva jIva eva karttA na tatsarvendhaH pudgalo yathAkAzAdi / sukhAbhilASakriyAyAH duHkhodvegakriyAyAH svasaMveditahitAhitanirvartanakriyAyAzca caitanyavivartanarUpasaGkalpaprabhavatvAsa evaM karttA nAnyaH / zubhAzubhakarmaphalabhRtAyA iSTAniSTaviSayopabhogakriyAyAzca sukhaduHkhasvarUpasvapariNAmakriyAyA iva sa eva karttA nAnyaH / etenasAdhAraNakAryAnumeyatvaM pudgalavyatiriktasyAtmano dyotitamiti // [ 123 ] jIvAjIvavyAkhyopasaMhAropakSepasUcaneyam / evamanayA dizA vyavahAranayena karmagrantha 1 aNimAdiguNairdIvyanti krIDantIti devAH. 2 manasA nipuNA manasA utkRSTA vA manuSyA manuSyA vA. 3 tiro'JcatIti tiryaG / tiras zabdasya vakravAcinaH grahaNAt. 4 narAn prANinaH kAyati kadarddhayatIti narakaM karma tadudayAt jAtAH nArakAH / athavA narAn ajJAninaH kAyati ghAtayati khaNDIkarotIti narakaM karma tadudayAnAtA nArakAH 5 caturgatyAdibhedepu. 6 avidyamAnAt AyupaH anyat iti AyurantaraM tasya. 7 karmabhiH AtmAnaM limpatIti lezyA AtmapravRttilezyA kapAyodayAnuraJjitA yogapravRttirlezyA iti. 8 kAraNaM. 9 tepAM jIvAnAM lezyAyA vA ucitaM yogyam. 10 prApyamANAH. 11 saMsArijIveSu. 12 indriyakAyepu. 13 kathaMnRtAyAH kriyAyAH kartRsthAyAH / kartari tiSTati iti kartRsthA, tasyAH kartRsthAyAH 14 anAdikarmavanyatvAt tatsaMbandhaH jIvasaMbandhaH pulaH kathyate / sa pulo iptikriyAyAzca kattI dRzikriyAyAzca neti tAtparyam. 15 paryyAyarUpaH 16 jIvaH 17 iptezeSa kriyAyAH karttA na syAdityanena 18 gomaTasArAdikarmagranthAH pratividyanta eva / vA anyA api karmapaddhatayaH santyeva taiH pratipAditaH.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 rAyacandrajainazAstramAlAyAm pratipAditajIvaguNamArgaNAsthAnAdiprapaJcitavicitravikalparUpaiH, nizcayanayena moharAgadvepapariNatisampAditavizvarUpatvAtkadAcidazuddhaiH kadAcittadabhAvAcchuddhaizcaitanyavivartagranthirUpairvahubhiH paryAyaiH jIvamadhigacchet / adhigamya caivamacaitanyasvabhAvatvAt jJAnAdarthAntarabhUtairitaH prapaJcamAnailiGgairjIvasaMbaddhamasaMbaddhaM vA svato me. dabuddhiprasiddhyarthamajIvamadhigacchediti // iti jIvapadArthavyAkhyAnaM samAptam / athAjIvapadArthavyAkhyAnam / [ 124 ] AkAzAdInAmeva jIvatve hetUpanyAso'yam / AkAzakAlapudgaladharmAdharmaSu caitanyavizeparUpA jIvaguNA no vidyante / AkAzAdInAM tepAmacetanatvasAmAnyatvAt / acetanatvasAmAnyaJcAkAzAdInAmeva / cetanatA jIvasyaiva / cetanatvasAmAnyAditi // [ 125 ] AkAzAdInAmacetanatvasAmAnye punaranumAnametat / sukhaduHkhajJAnasya hitaparikarmaNo'hitabhIrutvasya ceti, caitanyavizeSANAM nityamanupalabdheravidyamAnacaitanyasAmAnyA evAkAzAdayo'jIvA iti // [126-127 ] jIvapudgalayoH saMyoge'pi bhedanivandhanasvarUpAkhyAnametat / yatkhalu zarIrazairIrisaMyogena sparzarasaguNagandhavarNatvAcchandatvAtsaMsthAnasaGghAtAdiparyAyapariNatatvAcca, indriyagrahaNayogyaM tatpudgeladravyam / yatpunaH sparzarasagandhavarNaguNatvAdazavdatvAdenirdiSTasaMsthAnatvAdavyaktatvAdiparyAyaiH pariNatatvAcca nendriyagrahaNayogyam , taccetanAguNatvAt rUpibhyo'rUpibhyazcAjIvebhyo viziSTaM jIvadravyam / evamiha jIvAjIvayoyorvAstavo bhedaH samyagjJAnAnAM mArgaprasiddhayarthaM pratipAdita iti // ____ iti ajIvapadArthavyAkhyAnaM pUrNam / - [ 128 ] uktau mUlapadArtho / atha saMyogapariNAmanivRttetarasaptapadArthAnAmupoItArtha jIvapudgalakarmacakramanuvarNyate // [128-129-130] iha hi saMsAriNo jIvAdanAdivandhanopAdhivazena snigdhaH pariNAmo bhavati / pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmakaM karma / karmaNo nArakAdigatipu gatiH / gtydhigmnaaddehH|dehaadindriyaanni / indriyebhyo viSayagrahaNaM / viSayagrahaNAdrAgadveSau / rAgadveSAbhyAM punaH sigdhaH pariNAmaH / pariNAmAtpunaH pudgalapariNAmAtmakaM karma / karmaNaH punarnArakAdigatipu gatiH / gatyadhigamanAtpunardehaH / dehAtpunarindriyANi / indriyebhyaH punarviSayagrahaNaM / viSayagrahaNAtpunArAgadveSau / rAgadveSAbhyAM punarapi snigdhaH pariNAmaH / evamidamanyonyakAryakAraNabhUtajIvapudgalapariNAmAtmakaM karmajAlaM saMsAracakrajIvasyAnAdyanidhanaM sAdisanidhanaM vA cakravatparivartate / tatra pudgalapariNAmanimitto jIvapariNAmo jIvapariNAmanimittaH pudgalapariNAmazca vakSyamANapadArthavIjatvena saMpradhAraNIya iti // 1 tepAM rAgadvepamohAdInAmabhAvAt. 2 itaH paraM kathyamAnaiH, 3 zIryate'nenAtmA tat zarIram / zarIrasaMyoge sati samacaturasrAdipu sthAnaparyyAyapariNatatvAt.. 4 vajraRpabhasaMhananAdiparyyAyapariNataM tadapi pudgalameva / ataeva indriyapariNataM tadapi pudgalameva / ataeva indriyagrahaNayogyam. 5 AkArarahitatvAt, ataeva Atmani AkAro vayete. 6 jJAnasya agurulaghukaiH paryAyaiH pariNatalAt. 7 pudgalebhyaH. 8 dharmAdibhyaH. 9 vastusaMvandhI bhedaH. 10 udAharaNArtham.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / atha puNyapApapadArthavyAkhyAnam / [131 ] puNyapApayogyabhAvasvabhAvakhyApanametat / iha hi darzanamohanIyavipAkakalupapariNAmatA mohaH / vicitracAritramohanIyavipAkapratyaye prItyaprItI rAgadveSau / tasyaiva mandodaye vizuddhapariNAmatA cittaprasAdapariNAmaH / evamime yasya bhAve bhavanti, tasyAvazyaM bhavati zubho'zubho vA pariNAmaH / tatra yaMtra prazastarAgazcittaprasAdazca tatra zubhaH pariNAmaH / yatra mohadvepAvaprazastarAgazca tatrA'zubha iti // [132] puNyapApakharUpAkhyAnametat / jIvasya kartuH nizcayamatApannaH zubhapariNAmo dravyapuNyasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhavati bhAvapuNyam / evaM jIvasya kartunizcayakarmatAmApanno'zubhapariNAmo dravyapApasya nimittamAtratvena kAraNIbhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapApam / pudgalasya kartRnizcayakarmatAmApanno viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvazubhapariNAmanimitto dravyapuNyam / pudgalasya kartRnizcayakarmatAmApanno'viziSTaprakRtitvapariNAmo jIvA'zubhapariNAmanimitto dravyapApam / evaM vyavahAranitrayAbhyAmAtmano mUrtamamUrtazca karma prajJApitamiti // _ [133 ] mUrtakarmasamarthanametat / yato hi karmaNAM phalabhUtaH sukhaduHkhahetuviSayo mUrtI, mUrtarindriyaijIvena niyataM bhujyate / tataH karmaNAM mUrtatvamanumIyate / tathAhi-mUrtaM karma mUrtasaMvandhenAnubhUyamAnaM mUrtaphalatvAdAkhuviSavaditi // [ 134 ] mUrtakarmaNoramUrtajIvamUrtakarmaNozca bandhaprakArasUcaneyam / iha hi saMsAriNi jIve'nAdisaMtAnena pravRttamAste mUrtakarma / tatsparzAdimattvAdAgAmi mUrtakarma spRzati / tatastanmUrta tena saha snehaguNavazAdvandhanamanubhavati / eSa mUrtayoH karmaNorvandhaprakAraH / atha nizcayanayenA'mUrtI jIvo'nAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH san, viziSTatayA mUrttAni karmANyavAhate / tatpariNAmanimittalavdhAtmapariNAmaiH mUrtakarmabhirapi viziSTatayA'vagAhyate ca / ayaM tvanyonyAvagAhAtmako jIvamUrtakarmaNorvandhaprakAraH / evamamUrtasyApi jIvasya mUrtena puNyapApakarmaNA kathaJcidvandho na virudhyate // iti puNyapApapadArthavyAkhyAnam / athAsravapadArthavyAkhyAnam / [ 135 ] puNyAkhavasvarUpAkhyAnametat / prazastarAgo'nukampApariNatiH cittasyAkalupatvaJceti trayaH zubhA bhAvAH / dravyapuNyAsavasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapuNyAsravaH / tannimittaH zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapuNyAsavasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdR bhAvapuNyAsavaH / tannimittaH zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapuNyAkhaba iti // [136] prazastarAgasvarUpAkhyAnametat / arhatsiddhasAdhupu bhaktidharma vyavahAracAritrAnuSThAne vAsanA pradhAnA ceSTA / gurUNAmAcAryAdInAM rasikatvenAnugamanam / epaH prazasto rAgaH prazastaviSayatvAt / 1 nirmalapariNAmaH. 2 pariNAmayormadhye. 3 yasmin jIve. 4 azuddhanizcayanayena. 5 pUrva. 6 sanIcInapravRttayaH. 7 dravyakarma- 8 mRpakaviSavat. 9 AgAmimRrtakarma-. 10 nizcayanayena jIvaH amRto'sti parantu anAdimUrtakarmanimittarAgAdipariNAmasnigdhaH sana viziSTatayA mRrtAni karmANi avagAhate.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 rAyacandrajainazAstramAlAyAm ayaM hi sthUlalakSyatayA kevalabhaktiprAdhAnyasya jJAnino bhavati / uparitanabhUmikAyAmalavyAspadasyAsthAnarAganiSedhArtha tIvrarAgajvaravinodArtha vA kaMdAcijJAnino'pi bhavatIti // [137] anukampAsvarUpAkhyAnametat / kaJcidudayAdiduHkhaplutamavalokya karuNayA tatpraticikIrSAkulitacittatvamajJAnino'nukampA / jJAninastvadhastanabhUmikAsu viharamANasya janmArNavanimanajagadavalokanAnmanAgmanaHkhedeM iti // [138] cittakalupatvasvarUpAkhyAnametat / krodha-mAna-mAyAlobhAnAM tIbrodaye cittasya kSobhaH kAluSyam / teSImeva mandodaye tasya prasAdo'kAluSyam / tat kAdAcitkaviziSTakapAyakSayopazame satyajJAnino'pi bhavati / kaSAyodayAnuvRtterasamagravyAvartitopayogasyAvAntarabhUmikAsu kadAcit jJAnino'pi bhavatIti // [139 ] pApAsravasvarUpAkhyAnametat / pramAdabahulacaUpariNatiH, kAluSyapariNatiH, viSayalaulyapariNatiH, paraparitApapariNatiH, parApavAdapariNatizceti paJcAzubhA bhAvA dravyapApAsravasya nimittamAtratvena kAraNabhUtatvAttadAsravakSaNAdUrdhva bhAvapApAsavaH / tannimitto'zubhakarmapariNAmo yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyapApAsrava iti // [140 ] pApAsavabhUtabhAvaprapaJcAkhyAnametat / tIvramohavipAkaprabhavA AhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAstIvakaSAyodayAnuraJjitayogapravRttirUpAH kRSNanIlakapotalezyAstitraH / rAgadveSodayaprakarSAdindriyAdhInatvarAgadveSodrekAtpriyasaMyogA'priyaviyogavedanAmokSaNanidAnAkAGkSaNarUpamAta / kapAyakarAzayatvAddhisA'satyAsteyaviSayasaMrakSaNAnandarUpaM raudram / naiSkarmyantu zubhakarmaNazcAnyatra duSTatayA prayuktaM jJAnam / sAmAnyena darzanacAritramohanIyodayopajanitAvivekarUpo mohaH / epaH bhAvapApAsavaprapaJco dravyapApAsavaprapaJcaprado bhavatIti // iti AsravapadArthavyAkhyAnaM samAptam / atha saMvarapadArthavyAkhyAnam / (141] anantaratvAtpApasyaiva saMvarAkhyAnametat / mArgo hi saMvarastannimittamindriyANi kapAyAzca saMjJAzca yAvatAMzena yAvantaM vA kAlaM nigRhyante tAvatAMzena tAvantaM vA kAlaM pApAsravadvAraM pidhIyate / indriyakapAyasaMjJAH bhAvapApAsavo dravyapApAsavahetuH pUrvamuktaH / iha 'tennirodho bhAvapApasaMvaro dravyapApasaMvaraheturavadhAraNIya iti // [142] sAmAnyasaMvarasvarUpAkhyAnametat / yasya rAgarUpo dveSarUpo moharUpo vA samagraparadravyeSu na hi vidyate bhAvaH tasya nirvikAracaitanyatvAtsamasukhaduHkhasya bhikSoH zubhamazubhaJca karma nAsavati / 1 prazastarAgaH. 2 uparitanazuddhavItarAgadazAyAM, vA uparitanaguNasthAneSu. 3 aprAptasthAnasyAjJAninaH ityarthaH. 4 ayogyadevAdipadArthepu rAganiSedhArtha. 5 kadAcitprazastarAgo bhavati. 6 udanyA tRSA ityarthaH. 7 pIDitam. 8 tRSNAdivinAzakapratIkAraH. 9 anukampA bhavati. 10 krodhamAnamAyAlobhAnAm. 11 tasya cittasya. 12 prasannatA nirmalatA. 13 tat akAluSyam. 14 aparipUrNa15 hiMsAnandaM, asatyAnandaM, steyAnandaM, viSayasaMrakSaNAnandaM / iti catuddhI raudraM bhavati. 16 prayojanaM vinA. 17 zubhakarma tyaktvA anyatra prayuktaM jJAnamityarthaH. 18 AkhavAdanantaraM. 19 indriyAdInAM nirodhaH.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa| kintu saMbiyata eva / tadatra moharAgadveSapariNAmanirodho bhAvasaMvaraH / tannimittaH zubhAzubhakarmapariNAmanirodho yogadvAreNa pravizatAM pudgalAnAM dravyasaMvara iti // [143 ] vizeSeNa saMvarasvarUpAkhyAnametat / yasya yogino viratasya sarvato nivRttasya yoge vAkAnaHkAyakarmANi zubhapariNAmarUpaM puNyamazubhapariNAmarUpaM pApaJca yadA na bhavati tasya tadA zubhAzubhabhAvakRtasya dravyakarmaNaH saMvaraH svakAraNabhAvAtprasidhyati / tatra zubhAzubhapariNAmanirodho bhAvapuNyapApasaMvaro dravyapuNyapApasaMvarasya hetuH pradhAno'vadhAraNIya iti // iti saMvarapadArthajJAnaM samAptam / atha nirjarApadArthavyAkhyAnam / [ 144 ] nirjarAsvarUpAkhyAnametat / zubhAzubhapariNAmanirodhaH saMvaraH / zuddhopayogaH / tAbhyAM yuktastapobhiranazanAvamaudaryavRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAzanakAyaklezAdibhedAvahiraGgaiH prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyavyutsargAdhyAnabhedAdantaraGgaizca bahuvidhairyazceSTate sa khalu bahUnAM karmaNAM nirjaraNaM karoti / tadatra karmavIryyazAtanasamarthoM bahiraGgAntaraGgatapobhirvahitaH zuddhopayogo bhAvanirjarA | tadanubhAvanIrasIbhUtAnAmekadezasaMkSayaH samupAttakarmapudgalAnAM dravyanirjareti // [ 145 ] mukhyanirjarAkAraNopanyAso'yam / yo hi saMvareNa zubhAzubhapariNAmaparamanirodhena yuktaH parijJAtavastusvarUpaH paraprayojanebhyo vyAvRttabuddhiH kevalaM svaprayojanasAdhanodyatamanAH AtmAnaM svopalambhenopalabhya guNaguNinorvastutvenAbhedAttameva jJAnaM svaM svenAvicalitamanAssaMcetayate sa khalu nitAntanisnehaH grahINasnehAbhyaGgapariSvaGgazuddhasphaTikastambhavat pUrvopAttaM karmarajaH saMdhunoti / etena nirjarAmukhyatve hetutvaM dhyAnasya dyotitamiti // [ 146 ] dhyAnasvarUpAbhidhAnametat / zuddhasvarUpe vicalitacaitanyavRttirhi dhyAnam / athAsyAtmalAbhavidhirabhidhIyate / yadA khalu yogI darzanacAritramohanIyavipAkapudgalakarmatvAt karmasu saMhRtya, tadunuvRtteH vyAvRttyopayogamamuhyantamarajyantamadviSantaM cAtyantazuddha evAtmani niSkampaM nivezayati, tadAsya niSkriyacaitanyarUpavizrAntasya vAGmanaHkAyAnabhAvayataH svakarmasvavyApArayataH sakalazubhAzubhakarmandhanadahanasamarthatvAt agnikalpaM, paramapuruSArthasiddhayupAyabhUtaM dhyAnaM jAyate iti / tathA coktam : "ajjavi tiriyaNa zuddhA, appA jhAe vi lahai iMdattaM / loyaMti ya devattaM tattha cuyA Nivvudi jaMti // 1 // aMto Natthi suINaM kAlo thoo vayaM ca dummehaa| taNNavarisikkhiyavvaM jaM jaramaraNaM khaI kRNai" // 2 // iti nirjarApadArthavyAkhyAnaM samAptam / 1 saMvaro bhavati. 2 jJAnAdi AtmanaH guNAH, AtmA guNI tayoH. 3 atizayena rAgadvepamoharahitaH. 4 nirAkaroti. 5 kathanena.. 6 AryA api tiryazcaH, zuddhAtmadhyAne'pi labhante indralam / lokante ca devatvaM, tatra cyutA nivRti yAnti // 1 // iti cchAyA / 7 anto nAnti zrutInAM, kAlaH stoko vayaM ca durmedhAH / tat parizikSitavyaM, yat jarAmaraNakSayaM karoti // 2 // iti cyaayaa|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 rAyacandra jainaza | rUkhamAlAyAm sthitatvena / sa khalu svakaM carati jIvaH / yato hi dRzijJaptisvarUpe puruSa tanmAtratvena vartanaM svaritamiti // [159 ] zuddhasvacaritapravRttipathapratipAdanametat / yo hi yogIndraH samastamohavyUha bahirbhUtatvAtparadravyasvabhAvabhAvarahitAtmA san svadravyamevAbhimukhyenAnuvartamAnaH svasvabhAvabhUtaM darzanajJAnavikalpamapyAtmano'vikalpatvena carati, sa khalu svakaM caritaM carati / evaM hi zuddhadravyAzritamabhinnasAdhyasAdhanabhAvaM nizcayanayamAzritya mokSamArgaprarUpaNam // [ 160 - 161] yattu pUrvamuddiSTaM tatsvaparapratyayaparyAyAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzritya prarUpitam / na caitadvipratiSiddhanizcayavyavahArayoH sAdhyasAdhanabhAvatvAtnuvarNasurvaNapASANavat / ata evobhayanayAyattA pAramezvarI tIrthapravartaneti // [ 162] nizcayamokSamArgasAdhanabhAvena pUrvoddiSTavyavahAramokSamArganirdezo'yam / samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH / tatra dharmAdInAM dravyapadArthavikalpavatAM tattvArthazraddhAnabhAvasvabhAvaM bhAvAntaraM zraddhAnAkhyaM samyaktvaM tattvArthazraddhAnanirvRttau satyAmaGgapUrvagatArthaparicchittirjJAnam / AcArAdisUtraprapaJcitavicitrayativRttasamasta samudayarUpe tapasi ceSTA ca / ityeSaH svaparapratyayapAzritaM bhinnasAdhyasAdhanabhAvaM vyavahAranayamAzrityAnugamyamAno mokSamArgaH / kArtasvarapASANArpitadIptajAtavedovatsamAhitAntaraGgasya pratipadamuparitanazuddhabhUmikAsu paramaramyAsu vizrAntimabhinnAM niSpAdayan, jAtyakArtasvarasyeva zuddhajIvasya kathaMcidbhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAtsvayaMsiddhasvabhAvena vipariNamamAnasya nizcayamokSamArgasya sAdhanabhAvamApadyata iti // [ 163 ] vyavahAramokSamArgasAdhyabhAvena nizcayamokSamArgapanyAso'yam / samyadarzanajJAnacA - ritrasamAhita Atmaiva jIvasvabhAvaniyatacaritratvAnnizcayena mokSamArgaH / atha khalu kathaJcanAnAdyavi - dyAvyapagamAdyavahAramokSamArgamanupapanno dharmAditattvArthAzraddhAnAGga pUrvagatAthIjJAnAtapazceSTAnAM dharmAditattvArthazraddhAnAGgapUrva gatArthajJAna tapazceSTAnAzca tyAgopAdAnAya prArabdhaviviktabhAvavyApAraH, kutazcidupAde - yatyAge tyAjyopAdAne ca punaH pravartitapratividhAnAbhiprAyo yasminyAvatikAle viziSTabhAvanAsauSThavavazAtsamyagdarzanajJAnacAritraiH svabhAvabhUtaiH samamaGgAGgibhAvapariNatyA tatsamAhito bhUtvA tyAgopAdAnavikalpazUnyatvAdvizrAntabhAvavyApAraH suniHprakampaH ayamAtmAvatiSThate / tasmin tAvati kAle ayamevAtmA jIvastrabhAvaniyatacaritatvAnnizcayena mokSamArga ityucyate / ato nizcayavyavahAramokSamArgayoH sAdhyasAdhanabhAvo nitarAmupapannaH // [ 164 ] AtmanazcAritrajJAnadarzanatvadyotanametat / yaH khalvAtmAnamAtmamayatvAdananyamayamAtmanA carati / svabhAvaniyatAstitvenAnuvarttate / AtmanA jAnAti / svaprakAzakatvena cetayate / AtmanA pazyati / yAthAtathyenAvalokayate / sa khalvAtmaiva cAritraM jJAnaM darzanamiti / kartRkarmakaraNAnAmabhedAnnizcito bhavati / atazcAritra - jJAnadarzana rUpatvAjjIvasvabhAvaniyatacaritatva - lakSaNaM nizcayamokSamArgatvamAtmano nitarAmupapanna iti // [ 165 ] sarvasyAtmanaH saMsAriNo mokSamArgahatvanirAso'yam / iha hi svabhAvaprAtikUlyA bhAvahetukaM saukhyaM | Atmano hi dRg- jJaptI svabhAvaratayorviSayapratibandhaH prAtikUlyaM / mokSe khalvAtmanaH sarva 1 sanmukhIbhUlA 2 punaH tadagre pratipAdyate.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya ttiikaa|| vijAnataH pazyatazca tadabhAvaH / tatastaddhetukasyAnAkulatvalakSaNasya paramArthasukhasya mokSe'nubhUtiracalitA'sti / ityetadbhavya eva bhAvato vijAnAti / tatassa eva mokSamArgA) naitadabhavyaH zraddhatte / tataH sa mokSamArgAnaha eva iti // ataH katipaye eva saMsAriNo mokSamArgArhA na sarva eveti // [166 ] darzanajJAnacAritrANAM kathaMcidvandhahetutvopadarzanena jIvasvabhAve niyatacaritasya sAkSAnmokSahetutAdyotanametat / amUni hi darzanajJAnacAritrANi kiyanmAtrayApi parasamayapravRttyA saMvalitAni kRzAnusaMvalitAnIva ghRtAni kathaJcidviruddha kAraNatvarUDhevandhakAraNAnyapi bhavanti / yadA tu samastaparasamayapravRttinivRttirUpayA svasamayapravRttyA saGgacchate, tadA nivRttakRzAnusaMvalanAnIva dhRtAni viruddhakAryakAraNAbhAvA'bhAvAtsAkSAnmokSakAraNAnyeva bhavanti / tataH svasamayapravRttinAmo jIvasvabhAvaniyatacaritasya sAkSAnmokSamArgatvamupapannamiti // [167] sUkSmaparasamayasvarUpAkhyAnametat / ahaMdAdiSu bhagavatsu siddhisAdhanIbhUteSu bhaktivalAnuraJjitA cittavRttiratra zuddhasaMprayogaH / atha khalvajJAnalavAvezAdyadi yAvajJAnavAnapi tataH zuddhasaMprayogAnmokSo bhavatItyabhiprAyeNa khidyamAnastatra pravartate tadA tAvatso'pi rAgalavasadbhAvAtparasamayarata ityupagIyate / atha na kiM punarniraGkuzarAgakalikalaGkitAntaraGgavRttiritaro jana iti // [168 ] uktazuddhasaMprayogasya kathaJcidvandhahetutvena mokSamArgatvanirAso'yam / ahaMdAdibhaktisaMpannaH kathaJcicchuddhasaMprayogo'pi san jIvo jIvadrAgalavatvAcchubhopayogatAmajahana , bahuzaH puNyaM badhnAti; na khalu sakalakarmakSayamArabhate / tataH sarvatra rAgakaNikA'pi pariharaNIyA / parasamayapravRttinivandhanatvAditi // [169 ] svasamayopalambhAbhAvasya rAgaikahetutvadyotanametat / yasya khalu rAgareNukaNikA'pi jIvati hRdaye na nAma sa samastasiddhAntasindhupArago'pi niruparAgazuddhasvarUpaM svasamayaM cetayate / tataH svasamayasidhyarthaM piJjanalamatRlanyAsanyAyamabhidhatA'haMdAdivipaye'pi krameNa rAgareNurapasAraNIya iti // [170 ] rAgalavamUladoSaparaMparAkhyApanametat / iha khalbarhadAdibhaktirapi na rAgAnuvRttimantareNa bhacati / rAgAdyanarattau ca satyAM buddhiprasaramantareNAtmA na tatkathaMcanA'pi dhArayituM zakyeta / buddhiprasAre ca sati zubhasyAzubhasya pA karmaNo na nirodho'sti / tato rAgakalivilAsamUla evAyamanarthasantAna iti // [171 ] rAgakaliniHzeSIkaraNasya karaNIyatvAkhyAnametat / yato rAgAdyanuvRttI cittobrAntiH, cittobrAnto karmavandha ityuktam / tataH khalu mokSArthinA karmavandhamUlacittoDrAntimUlabhUtA rAgAdyanuvRttirekAntena niHzepIkaraNIyA / niHzeSitAyAM tayAM prasiddhanaiHsaGgavanaimalyazuddhAtmadravyavizrAntirUpAM pAramArthikI siddhabhaktimanuvitrANaH prasiddhaH svasamayapravRttirbhavati / tena kAraNena sa eva niHzeSitakarmavandhaH siddhimavAmotIti // [172 ] arhadAdibhaktirUpaparasamayapravRttI sAkSAnmokSahetutvAbhAve'pi paramparayA mokSahetutvasadbhAdyotanametat / yaH khala mokSArthamudyatamanAH samupArjitAcintyasaMyamatapobhAro'pyasaMbhAvitaparamavairAgyabhUmikAdhirohaNasamarthaprabhuzaktiH pillanalagnatRlanyAsanyAyabhayena navapadAthaiH sahAhaMdAdicirUpAM parasamayapravRtti parityaktuM. notsahateH ma salu na nAma sAkSAnmokSaM labhate / kintu suralokAdillezamAptirUpayA parantaramA tanvAmotIti !! tantilAka lAyana / 2 gokSam /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [173 ] ahaMdAdibhaktimAtra-rAgajanitasAkSAnmokSasyAntarAyadyotanametat / yaH khalbarhadAdibhaktividheyabuddhiH san paramasaMyamapradhAnamatitIvra tapastapyate; sa tAvanmAtrarAgakalikalaGkitasvAntaH sAkSAnmokSasyAntarAyIbhUtaM viSayaviSadrumAmodamohitAntaraGgaM svargalokaM samAsAdya, suciraM rAgAgAraiH pacyamAno'ntastAmyatIti // [174 ] sAkSAnmokSamArgasArasUcanadvAreNa zAstratAtparyopasaMhAro'yam / sAkSAnmokSamArgapurassaraM hi vItarAgatvam / tataH khalvahaMdAdigatamapi rAgaM candananagasaGgatamagnimiva suralokAdiklezaprAptyA'tyantamanta hAya kalpamAnamAkalayya sAkSAnmokSakAmo mahAjanaH samastaviSayamapi rAgamutsRjyAtyantavItarAgo bhUtvA samucchaladuHkhasaukhyakallolaM karmAbhitaptakalakalodabhAraprAgbhArebhayaGkaraM bhavasAgaramuttIrya, zuddhatvarUpaparamAmRtasamudramadhyAsya sadyo nirvAti / alaM vistareNa / svasti sAkSAnmokSamArgasAratvena zAstratAtparyabhUtAya vItarAgatvAyeti / dvividhaM kila tAtparyam / sUtratAtparya zAstratAtparyaJceti / tatra sUtratAtparya kila pratisUtrameva pratipAditam / zAstratAtparya tvidaM pratipAdyate / asya khalu pAramezvarasya zAstrasya sakalapuruSArthasArabhUtamokSatatvapratipattihetoH paJcAstikAyaSaDvvya svarUpapratipAdanenopadarzitasamastavastusvabhAvasya, navapadArthaprapazvasUcanAviSkRtabandhamokSasaMvandhivandhamokSAyatanabandhamokSavikalpasya, samyagAveditanizcayavyavahArarUpamokSamArgasya sAkSAnmokSakAraNabhUtaparamavItarAgatvavizrAntasamastahRdayasya paramArthato vItarAgatvameva taatprymiti| tadidaM vItarAgatvam vyavahAranizcayAvirodhenaivAnugamyamAnaM bhavati samIhitasiddhaye na punaranyathA / vyavahAranayena bhinnasAdhyasAdhanabhAvamavalamvyAnAdibhedavAsitabuddhayaH sukhenaivAvataranti tIrtha prAthamikAH / tathAhIdaM zraddheyamidamazraddheyamayaM zraddhAtedaM zraddhAnamidamazraddhAnamidaM jJeyamayaM jJAtedaM jJAnamidamajJAnamidaM cara NIyamidamacaraNIyamidamacaritamidaM caraNamiti krtvyaakrtvykrtRkrmvibhaagaavloknollsitpshelotsaahaaH| zanaiHzanairmohamallamunmUlayantaH / kadAcidajJAnAnmadapramAdatantratayA zithilitAtmAdhikArasyAtmano nyAyya pathapravartanAya prayuktapracaNDadaNDanItayaH / punaH punardoSAnusAreNa dattaprAyazcittAH santatoyuktAH santo'tha tasyaivAtmano bhinnaviSayazraddhAnajJAnacAritrairadhiropyamANasaMskArasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvasya rajakazilAtalasphAlyamAnavimalasalilAplutavihitA'dhvapariSvaGgamalinavAsasa iva manAGmanAgvizuddhimadhigamya nizcayanayasya bhinnasAdhyasAdhanabhAvabhAvAddarzanajJAnacAritrasamAhitatatvarUpe vizrAntasakalakriyAkANDADamba ranistaraGgaparamacaitanyazAlini nirbharAnandamAlini bhagavatyAtmani vizrAntimAsUcaya'ntaH krameNa samupajAtasamarasIbhAvAH paramavItarAgabhAvamadhigamya, sAkSAnmokSamanubhavantIti / atha ye tu kevalavyavahArAvalambinaste khalu bhinnasAdhanabhAvA'valokanenA'navarataM nitarAM khidyamAnA muhurmuhurdharmAdizraddhAnarUpAdhyavasAyAnusyUtacetasaH, prabhUtazrutasaMskArAdhiropitavicitra vikalpajAlakalmASitacaitanyavRttayaH, samastayativRttasamudAyarUpatapaHpravRttirUpakarmakANDoDDumarAcalitAH, kadAcitkiJcidrocamAnAH, kadAcitkiJcidvikalpayantaH, kadAcitkiJcidAcarantaH, darzanAcaraNAya kadAcitprazAmyantaH, kadAcitsaMvijamAnAH, kadAcidanukampyamAnAH, kadAcidAstikyamudvahantaH, zaGkAkAGkSAvicikitsAmUDhadRSTitAnAM vyutthApananirodhAya nityabaddhaparikarAH, upahaNasthitikaraNavAtsalyaprabhAvanAM bhAvayamAnA, vAraMvAramabhivardhitotsAhA, jJAnacaraNAya svAdhyAyakAlamavalokayanto, bahudhA vinayaM prapaJcayantaH, pravihitadurddharopadhAnAH, suSTuvahumAnamAtanvanto, nihavApattiM nitarAM nivArayanto'rthavyaJjanatadubhayazuddhau nitAntasAvadhAnAH, cAritrAca 1 vAhulya,-- 2 avagAhya. 3 nirvANaM yAti. 4 vairAgyamAnAH.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcAstikAyasamayasArasya TIkA / raNAya hiMsAntasteyAbrahmaparigrahasamastaviratirUpeSu paJcamahAvrateSu tanniSThavRttayaH, samyagyoganigrahalakSaNAsu guptiSu nitAntaM gRhItodyogA, IryAbhASaNAdAnanikSepotsargarUpAsu samitiSvatyantanivezitaprayatnAstapa AcaraNAyAnazanAvamodaryapravRttiparisaMkhyAnarasaparityAgaviviktazayyAzanakAyaklezeSvabhIkSNamutsahamAnAH, prAyazcittavinayavaiyAvRtyavyutsargasvAdhyAyadhyAnaparikarAMkuzitasvAntA, vIryAcaraNAya karmakANDe sarvazaktyA vyApriyamANAH, karmacetanApradhAnatvAddUranivAritA'zubhakarmapravRttayo'pi samupAttazubhakarmapravRttayaH, sakalakriyAkANDADambarottIrNadarzanajJAnacAritraikyapariNatirUpAM jJAnacetanAM manAgapyasaMbhAvayantaH, prabhUtapuNyabhAramandharitacittavRttayaH, suralokAdiklezaprAptiparamparayA suciraM saMsArasAgare bhramantIti / uktaJca---"caraNakaraNappahANA, sasamayaparamatthamukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM, NitthayasuddhaM Na yANaMti" ye'tra kevalanizcayAvalambinaH sakalakriyAkarmakANDADambaraviraktavuddhayo'rdhamIlitavilocanapuTAH kimapi svabuddhayA'valokya yathAsukhamAsate; te khalvavadhIritabhinnasAdhyasAdhanabhAvA abhinnasAdhyasAdhanabhAvamalabhamAnA antarAla eva pramAdakAdambarImadabharAlasacetaso mattA iva, mUcchitA iva, supuptA iva, prabhUtaghRtasitopalapAyasAsAditasAhityA iva, samulbaNabalasaJjAnitajADyA iva, dAruNamano-bhraMzavihitamohA iva, mudritaviziSTacaitanyA vanaspataya iva, maunIndrI karmacetanAM puNyavandhabhayenAnavalambamAnA anAsAditaparamanaiSkarmyarUpajJAnacetanAvizrAntayo vyaktAvyaktapramAdatandrA aramAgatakarmaphalacetanApradhAnapravRttayo vanaspataya iva kevalaM pApameva vananti / uktaJca----"NicchayamAlambaMtA Nicchayado NicchayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNakaraNaM vAharicaraNAlasA keI" // ye tu punarapunarbhavAya nityavihitodyogamahAbhAgA bhagavanto nizcayavyavahArayoranyatarAnavalambanenAtyantamadhyasthIbhUtAH / zuddhacaitanyarUpAtmatatvavizrAntiviracanonmukhAH pramAdodayAnuvRttinivartikAM kriyAkANDapariNatimAhAtmyAnnivArayanto'tyantamudAsInA yathAzaktyA''tmAnamAtmanA''tmani saMcetayamAnA nityopayuktA nivasanti te khalu svatattvavizrAntyanusAreNa krameNa karmANi sanyasanto'tyantaniSpramAdA nitAntaniSkampamUrtayo vanaspatibhirupamIyamAnA api dUranirastakarmaphalAnubhUtayaH karmAnubhUtinirutsukAH kevalajJAnAnubhUtisamupajAtatAtvikAnandanirbharatarAstarasA saMsArasamudramuttIrya zabdabrahmaphalasya zAzvatasya bhoktAro bhavantIti // [175 ] vartuH pratijJAniyUMDhisUcikA samApaneyam / mArgo hi paramavairAgyakaraNapravaNA pAramezvarI paramAjJA / tasyAH prabhAva prakhyApanadvAreNa prakRSTapariNatidvAreNa vA samudyotanaM / tadarthameva paramAgamAnurAgavegapracalitamanasA saMkSepataH samavastutattvasUcakatvAdativistRtasyApi pravacanasArasya sArabhRtaM paJcAstikAyasaGgrahAbhidhAnaM bhagavatsarvajJopajJatvAt sUtramidamabhihitaM mayeti / athaivaM zAstrakAraH prArabdhasyAntamupagamyAtyantaM kRtakRtyo bhRtvA paramanapkarmyarUpe zuddhasvarUpe vizrAnta iti zraddhIyate / iti zrIsamayavyAkhyAyAM navapadArthapurassaramokSamArgaprapaJcavaNAtmako dvitIyaH zrutaskandhaH samAptaH / svazaktisaMsUcitavastutatvairvyAkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / svarUpaguptasya na kiMcidasti kartavyamevAmRtacandrasUreH // 1 // iti paJcAstikAyavidhAnasya samayasya vyAkhyA samAptA // caraNasya sAraM, nizcayazuddhaM na jAnanti / / iti cchAyA / 2 nizcayamAlambanto, nizcayato nizcayaM ajAnantaH / nAzayanti caraNakaraNaM, vAghacaraNAlamAH ke'pi / / iti cyAyA /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
_