________________
रायचन्द्रजैनशास्त्रमालायाम् आगे पंचास्तिकाय और कालको द्रव्यसंज्ञा कहते हैं:
ते चेव अत्थिकाया ते कालियभावपरिणदा णिचा। .. गच्छंति दवियभावं परियणलिंगसंजुत्ता ॥६॥
संस्कृतछाया. तेचैवास्तिकायाः त्रैकालिकभावपरिणता नित्याः । . गच्छन्ति द्रव्यभावं परिवर्तनलिङ्गसंयुक्ताः ॥ ६ ॥ पदार्थ-[परिवर्त्तनलिङ्गसंयुक्ताः] पुद्गलादि द्रव्योंका परिणमन सो ही है लिङ्ग (चिह्न) जिसका ऐसा जो काल, तिसकर संयुक्त [ते एव] वे ही [अस्तिकायाः] पंचास्तिकाय [द्रव्यभावं] द्रव्यके स्वरूपको [गच्छन्ति ] [प्राप्त होते हैं. अर्थात् पुद्गलादि द्रव्योंके परिणमनसे कालद्रव्यका अस्तित्व प्रगट होता है । पुद्गल परमाणु एक प्रदेशसे प्रदेशान्तरमें जब जाता है, तब उसका नाम सूक्ष्मकालकी पर्याय अविभागी होता है. समयकाल पर्याय है । उसी समय पर्यायकेद्वारा कालद्रव्य जाना गया है. इस कारण पुद्गलादिकके परिणमनसे कालद्रव्यका अस्तित्व देखनेमें आता है। कालकी पर्यायको जाननेके लिये बहिरंग निमित्त पुद्गलका परिणाम है । इसी अकाय कालद्रव्यसहित उक्त पंचास्तिकाय ही षद्रव्य कहलाते हैं । जो अपने गुण पर्यायोंकर परिणमा है, परिणमता है, और परिणमैगा उसका नाम द्रव्य है । ये षड्द्रव्य कैसे हैं कि,-[त्रैकालिकभावपरिणताः] अतीत, अनागत, वर्तमान काल संबंधी जो भाव कहिये गुणपर्याय हैं उनसे परिणये हैं. फिर कैसे हैं ये षड्द्रव्य ?- [नित्याः] नित्य अविनाशीरूप हैं । भावार्थ-यद्यपि पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षासे त्रिकालपरिणामीकर विनाशीक हैं, परन्तु द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा टंकोत्कीर्णरूप (टांकीसे उकेरे हुयेकी समान जैसेका तैसा) सदा अविनाशी हैं ।
आगे यद्यपि पद्रव्य परस्पर अत्यन्त मिलेहुये हैं, तथापि अपने स्वरूपको छोडते नहीं ऐसा कथन करते हैं:
, अण्णोण्णं पविसंता दिता ओगासमण्णमण्णस्त । मेलंता वि य णिचं सगं सभावं ण विजहंति ॥७॥
संस्कृतछाया. · अन्योऽन्यं प्रविशन्ति ददन्यवकाशमन्योऽन्यस्य ।
मिलन्त्यपि च नित्यं स्वकं स्वभावं न विजहन्ति ।। ७ ॥ पदार्थ- [अन्योऽन्यं प्रविशन्ति ] छहों द्रव्य परम्पर सम्बन्ध करते हैं, अर्थात् एक दूसरेसे मिलते हैं, और [अन्योऽन्यं] परम्पर एक दूसरेको [अवकाशं ] स्थानदान [ददन्ति ) देते हैं. कोई भी द्रव्य किसी द्रव्यको भी बाधा नहीं देता [अपि च ] और [नित्यं] सदाकाल [मिलन्ति ] मिलते रहते हैं. अर्थात् परम्पर एक क्षेत्रावगाहरूप