Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જીવન-મણિ સદુદ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટઃ વર્ષ ૧૦:પુ. ૨ જું
પૂર્ણિતા પાછો ઊળી,
:લેખક:
ચિત્રભાનુ” મુનિશ્રી ચંદ્રપ્રભસાગર
જસદ
તમારા
વાચનમ,
જ
આ
:
અ
જાવા
શ્રી જીવન-મણિ સદ્વાચનમાળા ટ્રસ્ટ અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક :
લાલભાઈ મણિલાલ શાહ શ્રી જીવન-મણિ સાચનમાળા ટ્રસ્ટ : હડીભાઈના દેરા સામે, દિલ્હી દરવાજા બહાર : અમદાવાદ
મુદ્રક :
કાન્તિલાલ એમ. દેસાઈ ચદ્રિકા પ્રિન્ટરી
મિરજાપુર રેડ : અમદાવાદ
પહેલી આવૃત્તિ : ૧૯૬૬
: કિંમત :
શ. ૨-૦૦ પૈસા
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
BERBAGER
પ્રકાશકીય
આભને અજવાળતી પૂર્ણિમા વાદળાની એટમાં છુપાઈ ગઈ છે, વાદળાના થર એની શુભ્ર ધવલ ચાંદનીને આવરી બેડા છે, સંસારમાં પ્રકાશ જેવું કાંઈ રહ્યું નથી, જે છે તે માત્ર જીવનવ ́ચના જ માત્ર છે!
રાત વેરણુ ખની છે, કષાયેાનાં ટોળાં ને ટોળાં જીવનની સમૃદ્ધિને છડેચેાક લૂટી જવા લાગ્યાં છે. મિત્ર અને શત્રુ, મેહ અને પ્રેમ, ત્યાગ ને વૈરાગ્ય બધુ` ટકે શેર ભાજી ને ટકે શેર ખાજાંની જેમ એક ભાવે વેચાવા લાગ્યું' છે !
અંધકાર મન-બુદ્ધિને આવરીને હવે આત્માના બન્યા છે. દિશા કેાઈ સૂઝતી નથી. દિશા સાચી સમજી દેડીએ તે ત્યાં ભીંત સાથે માથું અફળાય છે ! ઘાણીના બેલની જેમ ઠેરના ઠેર ફરીને ઊભા રહીએ છીએ. કયાં જવું ? કેમ જવું ? શું કરવું?
સહુને ચારિત્ર્યના સૂર્ય સાંપડતા નથી. અમને સ`સારીઓને તા પૂર્ણિમા ભરી રાત પણ ખપે. સંસારની અમારી રાત ઉજિયારી બનવી જોઈ એ. અમે ચાર અને શાહુકાર, મિત્ર અને શત્રુ, ઉપકારી અને અપકારીને તેા ઓળખી શકીએ ને !
પૂર્ણિમાના પરમ આરાધને બેઠેલા મુમુક્ષુઓને એક નવે સબહુ સાંપડે છે, એક નવી ચાંદની મનની બિછાત પર પથ રાય છે, અપૂર્વ કાંઈ કૌમુદી કાંટા અને ફૂલ અને પર વેરાય છે. જાગે! તે જુએ ! અનુભવા ને આત્મસાક્ષાત્કાર કરી !
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી છે ! એ પૂર્ણિમાનાં સ્વાગત કરીએ.
—વ્યવસ્થાપક
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
“હે
છેઅનુક્રમ
૧. પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ૨. અહંને ઓળખો 3. સ્ત્રીની શક્તિ ૪. સાચું આભૂષણ ૫. અભય કેળવો ૬. આજના યુવાનને ૭. પ્રશ્ન-ત્રિપુટી ૮. આજના યુગમાં
જીવનસાફલ્યની કુંચી ૧૦. આપણને ઓળખીએ ૧૧. દાન એક ઉત્સવ ૧૨. રત્નત્રયી ૧૩. તેજ લિસોટો ૧૪. સ્ત્રી જવાળા નહિ, જયેન
१०४
૧૧૫
૧૩૭
૧૪૭ 1७६ ૧૭૮
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
ભારતભરમાં આજના દિવસ જુદી જુદી રીતે ઊજવાઈ રહ્યો છે. ત્યાગી મહાત્માએ સાધના, સ્વાધ્યાય, ચિંતન અને સેવા—આ ચાર કાર્યાં ચાર મહિના સુધી એક સ્થળે પૂર્ણ કરી, બીજા ગામ પ્રતિ પ્રયાણ કરવાની પ્રભાતથી તૈયારી કરતા હશે. એટલે એક રીતે ચાર મહિના સુધી એક ઠેકાણે રહેલા તપ અને ત્યાગની મૂર્તિ જેવા આ સ ંતે, આજે નદીના પ્રવાહની જેમ જુદા જુદા ક્ષેત્રને પલ્લવિત કરવા નીકળી પડશે.
વળી આજના દિવસે, હજારો ભાવિક હૃદયને પ્રેરણા આપતું ભારતવર્ષ નું અજોડતી પાલિતાણા ભાવિક આત્માઆને મેલાવી રહ્યું છે. આપણે જેમ અહી પાંચ માળ ચડયા તેમ ત્યાં આગળ ત્રણ માઈલ ઊંચા આપણા જે ગિરિરાજ છે તે, ઉત્સાહથી ઉપર ચડતાં વૃદ્ધો અને થાકેલા માણસાને અળ આપી રહ્યો છે. અને એનું આ દૃશ્ય અત્યારે મારી સામે આવીને ઊભું છે.
ભગવાન હેમચંદ્રાચાય મહારાજ, જેમણે ભારતવર્ષમાં અહિંસાની જ્યાત જગાવી અને કુમારપાળ અને સિદ્ધરાજ જેવા સમ રાજવીઓના ધર્માંગુરુ બનવાનું મહાન સૌભાગ્ય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! પ્રાપ્ત કર્યું તેમને આજ જન્મદિન પણ છે.
ગુરુ બનવું તે સહેલ છે પણ શિષ્યના આત્માને ઉદ્ધાર કરે, એના આત્માને ઉઠાવી લે; ઊંચે ચડાવ એ કામ કઠિન છે. એવા પ્રકારના જે થોડાઘણુ ગણ્યાગાંઠયા ગુરુ થયા તેમાં કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્યનું નામ પ્રથમ છે.
એ મહાપ્રભાવક કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્ય એક ઠેકાણે લખે છેઃ
માણસના જીવનને હેતુ શું છે? આ સંસારમાં આપણે બધા આવ્યા અને જીવન જીવ્યા, પણ એને હેતુ શે?”
સવારે ઊઠીએ ત્યારથી સાંજ સુધી એક જાતની આપણી દોડ ચાલે છે. જે લોકોની પાસે વધારે વેગવાન વાહન છે, અને વધારે દોટ લગાવી જાણે છે એ લેકે સમાજમાં વધારે ભાગ્યશાળી ગણાય છે.
એક ભાઈએ એક શ્રીમંતની ઓળખ આપતાં કહ્યું : આ ભાઈ કેણું છે તે તમને ખબર છે?”
મેં કહ્યું : “હું ક્યાંથી જાણું?”
તેમની પાસે બે તે હેલીકોપ્ટર છે, એમ કહીને એમણે મને એમની ઓળખાણ આપી.
મેં પૂછ્યું: “શા માટે?”
એ કહેઃ “અમે જેમ બે મૅટર રાખીએ છીએ તેમ આ ભાઈ પાસે બે હેલીકેપ્ટર છે, અને જ્યારે ક્યાંય જવું હોય ત્યારે હેલીકોપ્ટરમાં જ જાય છે, કારણ કે એમને ટાઈમની બહુ કિંમત છે.”
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
૩
મને થયું કે આવા માણસને ગુરુ બનાવવા જોઈ એ, કારણ કે જેને સમયની કિંમત છે તે જ પ્રાજ્ઞ, તે જ સાચા સાધક, તે જ ખરા ગુરુ.
મે' પૂછ્યું : ‘ ભાઈ, તમે સમય તે બચાવા છે પણ એ સમય બચાવીને શુ કરો છે?' તે કહેઃ 'મહારાજ, તમને તા કઈ ખબર લાગતી નથી; તમે તેા ઉપાશ્રયમાં એસી ગયા છે. કેટલા ઉદ્યોગા ચલાવવા પડે છે, કેટલાં કારખાનાંઓ છે, કેટલી આફ્સિામાં ધ્યાન પરોવવુ પડે છે! પ્રવૃત્તિ એટલી છે કે જીવવાની કે મરવાની ફુરસદ નથી.’
' રાતના તમને ઊંધ
વિચારતાં વિચારતાં મેં પૂછ્યુંઃ તે શાંતિથી આવતી જ હશે ને?’
· અરે, ઊંઘ કેવી ? એ માટે તે ઊંઘવાની ગેાળી લેવી પડે છે.'
ત્યારે મને થયું કે સુંદરમાં સુદર ખમ્બે હેલીકોપ્ટર રાખનાર માણસને ઊંઘ લેવા માટે દવાની મદદ લેવી પડે, દવાને ટેકે જીવવુ પડે એના જેવા પરાધીન અને દુઃખી માણસ બીજો કેણુ હાઈ શકે?
આજ સુધી સંસારમાં માનવીનાં મૂલ્યે માત્ર આર્થિક ષ્ટિએ જ કરાયાં છે, પણ હવે એવા જમાના આવી ગયા છે કે વિચારકો અને ચિંતા તરફ માણસા વળવા લાગ્યા છે. માણુસના જીવનમાં માણુસને પેાતાને જો શાંતિ ન મળે, માણુસ એશિકા ઉપર માથું મૂકે અને એને જો ઊંઘ ન આવે, તે આ બધાના અ શે ? માણસ સમાધિમય શાંતિના
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
સ્પર્શી જો ન પામી શકતા હાય તા સમગ્ર જીવનના મહાન પ્રયત્ન માત્ર પાણી લાવવા જેવા જ નિષ્ફળ છે.
ઘણી વાર એમ પણ દેખાય છે કે રેતીમાં ઘર બાંધીને
બાળકો જ્યારે સાંજ થાય છે ત્યારે
'
આ ઘર મારુ ને તે ઘર તારું' કહીને લડતા હાય છે; મેટાઓ પણ આવું જ કરતા દેખાય છે. બાળકોના કજિયા રેતીના ઘર માટે છે; મોટાઓના ઝઘડા ઈંટોનાં મકાન માટે છે. અને લડે છે નાશવંત વસ્તુઓ માટે. માણસે આમ લડયા જ કરે તા માણસે આ ભૂમિમાં થઈ ગયેલા આટઆટલા મહાપુરુષા પાસેથી મેળવ્યુ' શું? આટલાં વર્ષોમાં કેળવ્યું શું ?
બહારના લોકો અધ્યાત્મની તૃષા છિપાવવા અહીં આવે છે. એ સમજે છે કે ભારતમાં આધ્યાત્મિક અમૃત છે; જેને એક પ્યાલા પીવાથી આત્માને અમરત્વ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ એક અમેરિકન ભાઈ તે તમારી સાથે જ બેઠા છે. એ વનસ્પત્યાહારી છે એ જાણી તમને બહુ આન ંદ થશે. અને વધુ આન ંદિત થવા જેવી વાત તા એ છે કે એ વનસ્પત્યાહારી તે છે, પણ આગળ વધીને એ દૂધ અને માખણ પણ લેતા નથી. એમની જયારે મને આળખાણ આપી ત્યારે મેં કહ્યું કે, one step ahead–એક પગલુ' તમે આગળ વધેલા છે.’
એ કહે છે: ‘ ગાયનું દૂધ લઈ ને એના વછેરાને મારે જુદું પાડી, અને ભૂખ્યું નથી રાખવુ.' આવી સૂક્ષ્મ અહિંસાથી એને જીવન જીવવું છે.
જે અમેરિકા તરફ આપણા હજારો જુવાનાની આંખ છે, જે અમેરિકા જવાના વિસા મેળવવા માટે આડીઅવળી
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! રીત અજમાવી, ભગવાનના સેગન ખાવા હોય તે તે ખાઈને પણુ, વિસા મેળવવા તૈયાર છે, અને જે લોકો એમ માનતા હેય કે અમે ભગવાનને વફાદાર છીએ, એ લોકે વિસાની ખાતર વફાદારી છોડીને જવાને તૈયાર છે, જ્યારે અમેરિકાને ત્યાગ કરીને આ માણસે અહીં આવી રહ્યા છે. શા માટે આવી રહ્યા છે?
તેઓ માને છે કે ભારતભૂમિમાં કઈ એવી મહાન વસ્તુ છે, એવી સંજીવની છે, કોઈક એવું અમૃત છે કે જેને માત્ર એક પ્યાલે પીવામાં આવે તે માનવ અમર બની જાય ને જન્મ-મરણના ફેરા ટળી જાય. સંસ્કૃતિનું જે ઘર કહેવાય, સમર્પણની સંસ્કૃતિનું જે જન્મસ્થાન કહેવાય, સંતની જે જન્મભૂમિ કહેવાય, એ જ સંતની જન્મભૂમિ પરથી આજે સંસ્કૃતિ કેટલી ઝડપથી જોવાઈ રહી છે, ભૂંસાઈ રહી છે, ભુલાઈ રહી છે! અને જે આમ જ ચાલ્યા કરશે તે જીવનને જે ઉદ્દેશ છે તે જ ભુલાઈ જશે. આ માટે જ આજે આપણે વિચારવાનું છે કે માણસનું જે જીવન છે તે પરમ શાંતિની શોધ માટે છે. માણસની જીવનયાત્રા તે પૂર્ણ પ્રતિ પ્રયાણ છે. માણસથી આ ન બની શકે, કે માણસાઈને પૂર્ણ અનુભવ ન મેળવી શકાય, તો હું તમને કહીશ કે જીવન નિરર્થક છે-એકસે ને એક ટકા નિરર્થક છે.
જિંદગીને વિજ્ય શેના પર આધારિત છે? બાહ્ય વસ્તુ પર કે અંદરનાં તનાં સંશોધન પર? માણસમાં રહેલાં એનાં નિયામક તને ત્રણ ભાગમાં વહેંચી શકાય, અને તે પ્રમાણે માણસને વિકાસક્રમ વિચારી શકાય.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી :
કેટલાક માણસે। વૃત્તિપ્રધાન છે, કેટલાક માણસા વિચારપ્રધાન છે અને કેટલાક માણસો વિવેકપ્રધાન છે.
જે વૃત્તિપ્રધાન માણસા છે, એ લોકો વૃત્તિની દોડમાં દોડી રહ્યા છે. વૃત્તિના આવેગ આવ્યે અને આહાર, નિદ્રા, ભય, મૈથુન કરી લીધુ. તેના માટે એને કઈ જ વિચાર નથી. એ વૃત્તિના પ્રેરેલા નશામાં માણસ પાતે પેાતાને જ ભૂલી જાય છે; એ વૃત્તિઓના પ્રવાહમાં તણાતા હોય છે. આ વિભાગ માત્ર વૃત્તિએ ઉપર જ જીવનારા વર્ગ છે. આ વને બીજો કોઈ જ વિચાર નથી. વૃત્તિઓથી પ્રેરાઈ ને, વૃત્તિઓને અધીન બનીને એ જ્યારે વૃત્તિએની ઇચ્છાને પૂર્ણ કરે છે ત્યારે એ માને છે કે એણે ચક્રવતી નુ સુખ ભોગવી લીધું.
ૐ
આ વૃત્તિપ્રધાન જીવન તે પશુતા છે. પશુઓની વૃત્તિ એવી હોય છે કે ભૂખ લાગી એટલે ખાઈ લે, તરસ લાગી તેા પી લે, કામ જાગે એટલે પૂર્ણ કરી લે, ઊંધ આવી તા ચાલતાં કે બેઠાં પણ ઊંધી લે. ટૂંકમાં આવેગ અગર વૃત્તિએના એક જબરદસ્ત હુમલા સાથે ઇચ્છા પૂર્ણ કરી લે. આવા વર્ગને પશુતાપ્રધાન કહી શકાય.
એના પછી બીજો વગ આવે છેવિચારપ્રધાનનેા. વિચારપ્રધાનમાં વૃત્તિ તેા છે જ, પણ નિણ ય કરી શકતા નથી કે શુ કરુ.. કદીક વૃત્તિ જાગે છે અને વિચાર આવે છે: ‘ના, મારે આ નથી કરવું.’ કદીક વળી એમ થાય : કરી લઉં.’ એ વિચારોમાં છે; નિ ય કરી શકતા નથી. એનામાં માણસનું જરાક દન થાય છે. એ ભૂલ કરે છે, પણ ભૂલ કરવા છતાં તેને લાગે છે કે આ ભૂલ કરવા જેવી નથી.
6
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
તે જૂઠું બોલે છે, પણ જૂઠું બોલ્યા પછી વિચાર કરે છે કે જૂઠું બેલવું ખરાબ છે. પિતે એમ છે કે મને આ બેટો વારસે મળી ગયું છે, એ વારસ મારાં સંતાનોને ન મળે તે સારું. એ દારૂ પીતે હોવા છતાં એમ માને છે કે મારે દીકરો દારૂ ન પીએ.
એટલે “નથી પીવે એ “વિચાર” છે ને પીધા વિના ચાલતું નથી” એ “વૃત્તિ” છે. વૃત્તિ અને વિચાર વચ્ચેનું ઘર્ષણ એ માણસના જીવનમાં થોડીક માનવતાની હવા લાવે છે, પણ પશુતા એને છેડતી નથી.
સમાજમાં આવા માણસેનું આપણને ઘણી વાર દર્શન થાય છે, જે વૃત્તિઓને દબાવી પશુતાના સ્તરથી ઉપર આવ્યા હોય છે. છતાં તેમના હદયના ઊંડાણમાં સતત એવું કંઈક નિર્બળ વહેતું જ હોય છે જે એમને ચેકકેસ કે નિર્ણત થવા નથી દેતું. આવા માણસમાં માનવતાની સુવાસ કદીક મહેકી પણ ઊઠે, વળી કદીક બદબો પણ ઊછળી પડે.
આવા માણસો પ્રાર્થના કરે છેઃ “હે ભગવાન! મને પ્રકાશ આપ. અંધકારમાંથી બહાર કાઢ અસત્યમાંથી ઉપર ઉઠાવ. નિમ્નમાંથી ઉન્નત પ્રતિ લઈ જા.” અહીં પ્રાર્થના છે પણ પ્રયત્ન નથી.
જેની અંદર પ્રાર્થના છે પણ પ્રયત્ન નથી એવી જે અવસ્થા છે, તે વિચારપ્રધાન પ્રવાહી અવસ્થા છે–અનિશ્ચિત વિચારેની અવસ્થા છે.
- ત્રીજો એક વર્ગ છે, જેમાં વૃત્તિ નહિ, વિચાર નહિ, પણ વિવેક છે. અને વિવેક એ પ્રભુતા છે. તમે કાર્ય કરે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
ત્યારે વિવેક દીપક ધરે તે! જાણવું કે આ જ પ્રભુતા છે, પ્રભુ હવે દૂર નથી.
:: કાન્તા અને કનકના
6
એક આચાર્યે ઠીક જ કહ્યું છે પાતળા દોરાથી આખુંય વિશ્વ બધાયેલુ છે, પણ જે માણસનુ મન વિવેકથી એ બન્નેમાં વિરક્ત છે, તે એ ભુજાવાળા પરમેશ્વર છે.’
જેમાં વિવેક છે, જેનું માથુ પ્રલેાભના સામે નમતુ નથી, જેનું હૃદય લાભાતું નથી, જેના વિચારામાં ચાંચલ્ય ઊભું થતું નથી એવા પ્રકારના માણુસ દ્વિભુજ ભગવાન છે. ગગનના પેલા પનાના ભગવાનને ભલે ચાર ભુજા હાય, પણ આ તે આ પૃથ્વી પરના બે ભુજાવાળા ભગવાન છે, કારણ કે એનામાં વિવેકપૂર્ણ વિરક્તિ છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિનાં આપણાં જીવનમૂલ્યા એ પ્રભુતા તરફ જવાવાળાં મૂલ્યેા છે. તમે જોશો કે પાશવતાપ્રધાન જે પ્રવૃત્તિ છે, એ વૃત્તિપ્રધાન છે; વિચાર પ્રધાન જે જીવન છે, એ માનવપ્રધાન જીવન છે; અને જેની અંદર વિવેકપ્રધાન જીવન છે એ જીવનમાં જ પ્રભુતા વસેલી છે.
એક ભાઈ એ મને પૂછેલું કે, પ્રભુતાનું દશ ન કેમ થાય ? મેં કહ્યુ' : વૃત્તિ અને વિચારના વિસનથી.’ તે કહે ઃ
'
6
દૃષ્ટાન્ત ન આપી શકે ?’
:
મેં કહ્યું: આ કાગળ પર પ્રભુતા શબ્દ લખો.’ એમણે આ શબ્દ લખ્યા. પછી એમને પૂછ્યું;· તમારા ખીસામાં કઈ છે? ’ એ કહે : એક ગીની છે.' તા એને આ શબ્દ પર મૂકો. હવે
"
6
પ્રભુતા વંચાય છે?
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! દેખાય છે? નહિ. કારણ કે એ ઢંકાયેલ છે. એનું દર્શન કરવું હોય તે ગીનીનું વિસર્જન કરે.”
ભગવાનને દબાવનાર કોણ? ભગવાન દબાયે ગીની નીચે–સેના નીચે દબાયેલ પ્રભુતા પ્રાર્થના કરે છે, પણ પ્રયત્ન નથી. એકલી પ્રાર્થનાથી શું વળે? ભગવાનને જેવા હોય, સાંભળવા હોય તે પ્રયત્ન કરી આ ગીનીને ખસેડી નાખે, સેનાનું પડ ખસેડી નાખે, તે જ હૃદય ખુલ્લું થાય અને પ્રભુતાનું દર્શન થાય.
દાન શું છે? હૃદય સેનાના ભારથી દબાઈ ગયું છે તેને ખુલ્લું કરવું તે દાન છે. પ્રભુતાને પામવાને આ એક સુંદરમાં સુંદર ઉપાય છે.
તે માનું છું કે સાધુઓ તમારા ઉપકારી છે. એ તમને બેજ વગરના (Burdenless) બનાવી રહ્યા છે.
તમને લાગવું જોઈએ કે આ બે જ જ્યારે ઉતારું! હું જોઉં છું કે અહીં ઘણા બેજવાળા માણસે છે. શુભેચ્છા એવી છે કે સૌ હળવા થાય. પણ કેટલાક તે કહે છે, “અમે ભાર તે નહિ જ છેડીએ.” ભારને વળગી રહેવું અને ભગવાનને કહેવું કે તું મને ઉડાવી લે. તે ભગવાન કહે છે કે તું એટલે વજનદાર છે કે મારાથી તું ઊપડે એમ નથી; તને ઉઠાવું તે કદાચ હું તારા નીચે દબાઈ જાઉં. અને આ ડૂબતે માણસ તારનારને પણ પકડી લે.
એટલા જ માટે ભગવાનને જે જેવા હોય તે આપણા ઉપર જે ભાર છે તે ભારને આપણે એ કરવા પડશે. તે હું તમને એટલું જ કહું છું કે આખર તે માનવજીવનની
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
યાત્રા કાઈક પરમ તત્ત્વને મળવા માટે જ છે. આપણે અહીંયાં મન્યા છીએ તે કેટલા આનદ છે! પણ જો એ પ્રભુતાને આપણે મળીએ તા તા કેવા અપૂર્વ આનંદ પ્રસરી જાય !
સાંભળેલા એક પ્રસંગ યાદ આવે છે. દિલ્હીનું એક કુટુ ખ ઘણાં વર્ષોંથી મુંબઈમાં રહેતુ હતુ. મુંખઈમાં હુલ્લડ થતાં આ કુટુંબને પેાતાની જન્મભૂમિ સાંભરી આવી. એણે દિલ્હીની ટિકિટ કઢાવી. એ ગાડીમાં બેઠુ’. સ્ત્રીએ પૂછ્યું : ‘ આટલાં વર્ષે આપણે દિલ્હી જઈએ છીએ. ત્યાં આપણને અગવડ નહિ પડે ?' પુરુષે કહ્યું : અગવડ શાની પડે? તુ જો તે ખરી, ઊલટી સગવડ થશે. આપણે મુખઈ આવ્યાં, ધનવાન થયાં છતાં આપણે આપણા મિત્રોને ભૂલ્યા નથી; અહી ખેડાં બેઠા પણ એમનું ધ્યાન રાખ્યુ છે. આપણને જેમ મુંબઈમાં હતુ તેવુ જ ત્યાં પણ છે.'
(
આ વાત એમની બાજુમાં જરા ઉદાસ બેઠેલા એક પ્રવાસી સાંભળી રહ્યો હતે. પેાતાના વિષાદને વાતે દ્વારા હળવા કરવા. એણે કહ્યું : ‘ હું પણ દિલ્હી જ જઈ રહ્યો છું, પણ મારા દિલમાં તમારા જેટલી ખુશી નથી, કારણ કે દિલ્હીથી મુંબઈ આવ્યા પછી મુંબઈના રંગરાગમાં વતનના મિત્રોને સાવ જ વીસરી ગયા. આજ આફત આવતાં દિલ્હી સાંભરી આવ્યું. જા તે છું પણ કયાં ઊતરવું અને કોને મળવું એ વિચારને વિષય થઈ પડ્યો છે. તમારું સ્વાગત થશે, જ્યારે મારે ઊતરવા માટે સ્થાનની શેાધ કરવા રખડવુ પડશે; અને તે પણ પૈસા વિના કેમ મળે ? અને આજ તે ખીસુ પણ ખાલી છે.’
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
એટલામાં એક ચેરને દોરડાથી બાંધી બે પિલીસ ટ્રેનમાં દાખલ થયા અને બાજુના પાટિયા પર બેઠા. પેલા ભાઈએ પૂછ્યું: “તમે કયાં જાઓ છે?” તે કહેઃ “અમે દિલ્હી જઈ રહ્યા છીએ. આ ચાર દિલ્હીને છે. એણે મુંબઈ આવી ઘણાને શીશામાં ઉતાર્યા છે–ઘણાને છેતર્યા છે અને વર્ષો સુધી ઠગવિદ્યા અજમાવી છે. હવે એ પકડાય છે. એને દિલ્હીની કેદમાં નાખવા જઈ રહ્યા છીએ.”
આ વાર્તામાં આવતા આવા ત્રણે જાતના પ્રવાસીઓ આપણને આ જિંદગીરૂપ ટ્રેનમાં જોવા મળે છે. પ્રવાસીને પ્રથમ વર્ગ વિવેકપ્રધાન છે, જે આ દુનિયારૂપી મુંબઈમાં આવવા છતાં પિતાના અંતિમ ધ્યેયરૂપી દિલ્હીને ભૂલ્ય નથી; એમાં બિરાજતા શુદ્ધ અને શ્રેષ્ઠ મિત્રોને ભૂલ્યા નથી. એને વિવેક, એને દેતે હેવાથી, એ અહીં રહેવા છતાં પરલેક જવા માટે અને અંદર બેઠેલ ચૈતન્યદેવ માટે સતત કાર્ય કર્યા જ કરે છે, અને એને જવાને પ્રસંગ આવે છે ત્યારે ખુશી થાય છે કે મેં પહેલેથી તૈયારી કરી રાખી છે, મારું તે ત્યાં પણ સ્વાગત જ થવાનું છે, કારણ કે મેં અહીં બેઠાં બેઠાં એ શ્રેષ્ઠ મિત્રોની ખબર રાખી છે તે હવે તે અમારી ખબર રાખવાના જ. એટલે આ વિવેકપ્રધાન વર્ગના મુખ. પર તે, જતાં જતાં પણ, આનંદની સુરખી જ હોય છે, પ્રસન્નતા જ હોય છે.
બીજે વર્ગ તે વિચારપ્રધાન છે. એણે અહીં આવી વૃત્તિના આકર્ષણમાં પિતામાં બિરાજતા પ્રભુ માટે જે ધ્યેયાત્મક કંઈ કરવું જોઈએ તે કર્યું જ નહિ. વિચાર જ કરતે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! રહ્યો, પ્રાર્થના જ કરતો રહ્યો, પ્રયત્ન કંઈ જ ન કર્યો. અલબત્ત, એ વૃત્તિની અધમતાએ નથી પહોંચ્યા, પણ સાથે સાથે એટલે ઉપર પણ નથી આવ્યો. એણે ભલે બૂરું નથી કર્યું, તે સારું પણ કંઈ જ નથી કર્યું. એ ખાલી છે, વિવેક અને વૃત્તિની વચ્ચે ઝોલા ખાતે રહી ગયું છે. આ વર્ગ જાય છે ત્યારે એના મુખ પર વિષાદ છે, ચિન્તાની ઘેરી છાયા છે. - ત્રીજો વર્ગ જે માત્ર વૃત્તિપ્રધાન જ છે, એ વૃત્તિઓને અધીન થઈ અધમ કેટિનું જીવન જીવે છે. સત્ય કે સદાચારને વિચાર પણ ન કરે. એ સહેલાઈથી જૂઠું બોલે, ચોરી કરે, હિંસાત્મક નિષ્ફર જીવન જીવે અને એ રીતે અગતિ માટેનાં અધમ કાર્યો કરી જિંદગીને પૂરી કરે.
આ જીવ ચરની જેમ અધગામી જીવન પૂરું કરી પિતાનાં શરમભરેલાં કાર્યો માટે આંસુ સારતે સારતે જાય છે.
આપણે જોયું કે ત્રણ વર્ગ છે–દિવ્યતાપ્રધાન, માનવતાપ્રધાન અને પશુતાપ્રધાન. વિવેક, વિચાર અને વૃત્તિ એ
એમનાં પ્રેરક તત્ત્વ છે. માણસે એ ચિન્તન કરવાનું છેઃ પિતે કયાં છે, પિતાનું દયેય શું છે અને અહીં આવવાને હેિતુ શું છે?
પ્રભુ મહાવીરે એ જ પૂછયું : તું કેણ છે એ તે -જાણ, અને તું અહીં શા માટે આવ્યો છે તે તે કહે?
આ બે વાતનું આપણે ઊંડાણથી ચિન્તન કરશું તે લાગશે કે આપણે કોણ છીએ તે આપણે ખુદ જ જાણતા નથી. આપણે આપણને જાણવા માટે પ્રયત્નશીલ પણ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂણિમા પાછી ઊગી!
૧૩ નથી, ત્યાં અહીં આવવાનું પ્રયોજન છું કે હેતુ શે તેને વિચાર કરવાને તે અવકાશ જ ક્યાં? માણસના અંતરમાં વિવેકને દીપક પ્રગટે તે જ તેના પ્રકાશમાં તે આ વસ્તુને
સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકે, અને પિતામાં રહેલી પ્રભુતાને અનુભવ કરી શકે.
આ પ્રભુતાનું દર્શન એકદમ નથી થતું. માણસ શાન્ત પ્રહરમાં ઊંડાણમાં ઊતરી આત્મનિરીક્ષણ કરતે રહે કે હું વૃત્તિપ્રધાન છું, વિચારપ્રધાન છું કે વિવેકપ્રધાન છું? મારી પ્રવૃત્તિનું પ્રેરક બળ વૃત્તિ છે, વિચાર છે કે વિવેક છે?
આ રીતે ચિન્તન વધતાં માણસને લાગશે કે દરેકેદરેક આત્મામાં પ્રભુતા પિઢેલી છે, માત્ર એણે પ્રયત્નશીલ થઈ એને જગાડવાની છે. જાગૃતિના પ્રભાતમાં જ એ પ્રભુતાનું દર્શન લાધશે.
આજનો દિવસ પૂર્ણિમાને છે. તે ચાર મહિના સુધી ચિન્તન સ્વાધ્યાયથી પુષ્ટ બની આજે હવે ગામેગામ આ ચિન્તનપ્રવાહને વહાવવા સરિતાની જેમ સહજ સ્કૂણુથી વિહરી રહ્યા છે. વિહારમાં એમના જ્ઞાનમાંથી વહેતી પ્રભુતાની આ દિવસુધા સૌને પ્રાપ્ત હો એ મહેચ્છા. *
* [તા. ૯-૧૧-૧૯૬૫ ના રોજ ચાતુમાસ પરિવર્તન આ પ્રસંગે મુંબઈના “ોતિસદન”ની અગાસીમાં
આપેલ પ્રવચન]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહંને ઓળખો
મારો પ્રશ્ન એ છે કે આત્મામાં સુખ છે તે આ સુખને અનુભવ માણસને થતું કેમ નથી? વિજ્ઞાનની અનેક શોધો થઈ છે, સુખ માટેનાં શાતાદાયક સામગ્રીનાં અનેક સંશાધને પણ થયાં છે, છતાં એ કોઈ છદ્મસ્થ આદમી અહીં જોવામાં નથી આવતું કે જે હૃદય પર હાથ મૂકી કહી શકે કે હું સંપૂર્ણ સુખી છું. આનું કારણ શું? માણસ શા માટે સુખની પરિતૃપ્તિ અનુભવી શક્તા નથી?
આ સંસાર દુઃખોથી ભરેલું છે તેથી સંપૂર્ણ સુખના અનુભવની શક્યતા નથી એમ કહી શકાય તેવું નથી. સંસાર અને જગત માત્ર દુઃખથી જ ભરપૂર હેત તે તીર્થકરે, સર્વ અને મહાપુરુષો આ જગતમાં પણ જે સુખની પરિતૃપ્તિ માણી શક્યા તે માણી શક્યા ન હત.
જ્યાં દુઃખ અને કલેશ જેવામાં આવે છે, તેવા જગતમાં પણ અનેક મહત્મા પુરુષેએ સુખને પૂર્ણ અનુભવ કર્યો છે. દુઃખનું તાત્વિક કારણ એ છે કે સુખ ક્યાં છે તે માણસને ખબર નથી.
લેકશાહીની રચના બહુમતી અને લઘુમતીને આધારે
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ઓળખો કરવામાં આવી છે. બહુમતી પર લેકસભા ચાલે છે. આ બહુમતીની દષ્ટિએ તે આ દુનિયા દુઃખથી ભરેલી છે. લઘુમતીમાં ભગવાન મહાવીર, પાર્શ્વનાથ, નેમનાથ, શ્રીરામ જેવી થોડી મહાન વિભૂતિઓ આવે છે. અમૃતને કુંભ તે, આ અવનિ પર, હજાર બે હજાર વર્ષે આવતી આવી વિભૂતિઓ દ્વારા જ અનુભવાતે જોવાય છે. બહુમત–મોટા ભાગના લોકોને– સુખ વિશે પૂછશે તે તેઓ પિતાના હૈયાની વરાળ કાઢશે. આ વરાળને પ્રવાહ એવે પ્રસરી ગયું છે કે ઘણી વાર તે લેકેને શંકા પણ થાય કે ખરેખર દેખાતા મહાપુરુષો તેઓને પ્રાપ્ત થયેલાં સુખની વાતમાં સાચા હશે ખરા?
નિશ્ચય નયે સત્ય વાત તે એ છે કે આ જગત બીજું કાંઈ નથી પણ આનંદથી ભરેલું પૂર્ણ જગત છે. આમ છતાં સંસાર દુઃખથી ઘેરાયેલે જ જોવા મળે છે એનું કારણ આ વાતમાં ઊંડા ઊતરીશું તે જણાશે કે દુનિયામાં દુઃખ નથી, માનસિક શ્રમ છે, અને જો એ જ દુઃખ છે.
એક કપ દૂધની જરૂર હોય તેને ટેબલ પર દૂધથી ભરેલી આખી બાટલી જોવા મળે; બહારગામ જવું હોય તો ટ્રેનને બદલે તેને મેટું પ્લેન મળે; સુંદર વસ્ત્રો, કીમતી આભૂષણે, રહેવા માટે આલિશાન બ્લેક કે બંગલે, ખાવા માટે ભાતભાતનાં સ્વાદિષ્ટ અને પૌષ્ટિક પદાર્થો મળે–આ બધું જોઈ તમે એમને પૂછે કે, ભાઈ! તમે તે બધી વાતે સુખી જણાઓ છે, તે એ તરત જવાબ આપશેઃ “મારાં દુઃખની વાત કરવામાં મજા નથી; એ વાત જ જવા દો!આમ જેની પાસે સુખનાં સાધનેને સંપૂર્ણ સદ્ભાવ હોય અને દુઃખનાં સાધનેને સદંતર અભાવ હોય ત્યાં પણ માણસ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! સુખી નથી, તેનું કારણ શું?
માણસ શરીરે તંદુરસ્ત હોય, અજ્ઞાંક્તિ પત્ની હેય, સારા પુત્ર હોય, ભલા અને સારા મિત્રો હોય, દુનિયાના દુઃખનું કોઈ કારણ પણ ન હોય છતાં એ ગમગીન લાગે. છે. એને પૂછીએ કે આ બધું હોવા છતાં પ્રફુલ્લતા ને પ્રસન્નતા કેમ નથી? તે એ જવાબ આપશે કે હું Moodમાં નથી, હું સ્વસ્થ નથી. સુખનાં સાધનને અભાવ નથી, દુઃખ કયાંય દેખાતું નથી, તેમ છતાં આવી પરિસ્થિતિ પ્રવર્તે છે, કારણ કે એના કહેવા પ્રમાણે એ “સ્વસ્થ” નથી. દુઃખનું કારણ પદાર્થોને અભાવ નથી. દુઃખ વસ્તુના અભાવથી નહિ પણ અહંને કારણે થાય છે. અહં વ્યક્તિને પિતાના કેન્દ્રમાંથી–સ્વમાંથી ખસેડી દે છે. એ સ્વસ્થ નથી એને અર્થ એ કે એ પિતાના કેન્દ્રમાં નથી; અહંની તૃપ્તિ માટે એ જ્યાંત્યાં બહાર ભટકે છે. આ અહંની વ્યાખ્યા આપવી કઠિન છે. એ વ્યાખ્યાને વિષય નથી, છતાં એમ કહી શકાય કે જે નથી છતાં અનુભવાય છે તે અહં દ્વારા વસ્તુ ન હોય છતાં જણાય. વસ્તુરૂપે ન હોય છતાં વસ્તુને ભાસ થાય–દેખાય, જેમ કે ખારાપાટમાં કઈ અજાણુ મુસાફર મુસાફરી કરી રહ્યો હોય અને એને પાણીની તરસ લાગે અને જુએ તે દૂર દૂર પાણીના સરેવર દેખાય. ધારી ધારીને જુએ તે પાણીના રેલા પણ વહેતા દેખાય. એ પિતાની ગતિ. પ્રમાણે ઝડપથી ચાલે, પણ જેમ જેમ એ આગળ જાય તેમ. તેમ સરવર દૂર ને દૂર જતું દેખાય, સરેવર નજીક આવવાને બદલે દૂર જતું જોવામાં આવે છે. વસ્તુસ્થિતિ એ.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહને ઓળખે
૧૭ છે કે એ સરેવર નથી, ત્યાં પાણી પણ નથી; પણ સરોવર અને પાણીને માત્ર આભાસ છે. પાણી ન હોવા છતાં પાણીનું દર્શન થાય છે. એ દર્શન માત્ર ઝાંઝવાના જળનું છે, મૃગજળનું છે.
“અહં'ના વિષયમાં પણ માણસે આ સ્થિતિને જ લેગ બન્યા છે. જે અહમ નથી, તેનું દર્શન થઈ રહ્યું છે. યુવરૂપે એ વસ્તુ નથી, તેમ છતાં ભ્રમરૂપે તે છે. હકીકતરૂપે નહિ હોવા છતાં વધુ દેખાય છે! કમળાના રોગીને શંખ અને ચંદ્ર જેવી સફેદ વસ્તુઓમાં પણ પિગે રંગ દેખાય છે તે માત્ર આભાસ છે. સાચું નથી છતાં દેખાય તે છે જ. શરીર અને પ્રકૃતિને જ્યારે એ અનુભવ થાય; અર્થાત્ જે વસ્તુ જે રૂપે નથી તે વસ્તુ તે રૂપે દેખાય, ત્યારે ત્યાં જશે તે જણાશે કે હું કામ કરતું હોય છે. હું વિષેની વધુ કરુણતા તે એ છે માનવી તેના લીધે પરિતૃપ્ત થવાને બદલે શુધિત અને ક્ષુબ્ધ થતું જાય છે. ઝાંઝવાનાં જળ પાછળ જેટલા પ્રમાણમાં વધુ દેડે તેટલા પ્રમાણમાં તે વધુ ને વધુ દૂર થતું જોવામાં આવે છે. આ સંસારે એવા કઈ પણ માનવીને જે નથી જે પિતાના અહંને પૂર્ણ તૃપ્ત કરી શક્યો હોય.
એક સામાન્ય માનવી શેઠને ત્યાં નોકરી કરતાં કરતાં પિતે જ મોટો શેઠ થઈ જાય, તેનાં સ્વપ્ન સાકાર બને અને શેઠમાંથી મિલને માલિક થઈ જાય. અને તમે તેની આ સફળતા માટે ધન્યવાદ આપવા જાઓ તે તમને કહેશેઃ એક મિલમાં તે શું? હું કાંઈમેટો Industrialist (ઉદ્યોગ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
પૂણિમા પાછી ઊગી! પતિ) હજુ ન ગણાઉં.” આવા માણસ આગળ સતિષની વાત પણ ન થાય, કારણ કે એ તે જે નથી તેને પકડવા નીકળે છે, અહંની જ સાધના કરી રહ્યો છે; અહંની અતૃપ્તિના કારણે તેનું માનસિક વલણ જુદું છે.
વિશ્વકવિઓમાં જેનું શ્રેષ્ઠ નામ છે એવા શ્રી રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું નામ તે આપ જાણે જ છે. તેમણે પોતાની એક અનુભવકથા લખી છે. ભારે મઝાની છે આ નાની કથા ! એ લખે છેઃ શરદપૂનમની રાત હતી. ઘરમાં હું એક જ હતો. એક આધ્યાત્મિક પુસ્તક વાંચતે હતે. વાંચતાં વાંચતાં થાકી ગયે, એટલે થોડી ક્ષણો માટે મેં આંખ બંધ કરી, પણ લાઈટ ચાલુ હતી. આંખને આરામ આપવા મેં Switch off કરી પણ ત્યાં તે મારા આશ્ચર્ય પાર ન રહ્યો. પૂનમના ચંદ્રમાંથી પ્રકાશની રેલી વહી રહી હતી! રૂમમાં જ્યાં સુધી ઈલેકિટ્રક લાઈટને પ્રકાશ હો, ત્યાં સુધી આ સુંદર ચાંદનીના પ્રકાશને અનુભવ જ ન થયે. પણ જેવો એ કૃત્રિમ પ્રકાશ અંધ થયે કે નૈસર્ગિક પ્રકાશ મારા એરડાને, મારા તનને, મારા મનને, મારા પ્રાણોને ભરી રહ્યો. આવી મધુર ઉજ્જવલ સુંદર ચાંદની અત્યાર સુધી મને દેખાઈ કેમ નહિ? કારણ કે ઈલેકટ્રિક લાઈટ માર્ગમાં અવરોધ કરતી હતી. બનાવટી પ્રકાશ નૈસર્ગિક પ્રકાશના અનુભવને રેતે હતે.”
માણસમાં રહેલે અહં પણ તે જ રીતે પરમાત્માના પ્રકાશને રોકે છે. આપણામાં રહેલું અહં પણ પેલી ઇલેકટ્રિક લાઈટના પ્રકાશ જેવું છે. તે આપણને પરમાત્માને અનુભવ નથી થવા દેતું. જેમ ઇલેકટ્રિક લાઈટને પ્રકાશ બંધ થતાં નૈસર્ગિક
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહંને ઓળખે પ્રકાશને અનુભવ થયે તેમ અહંને નાશ થાય તે જ માનવીને પરમાત્માની તને લાભ મળી શકે!
આ અહં માણસની સાથે જ છે. એ યાત્રાએ જાય કે પૂજા કરે, પણ અહં તે સાથેનું સાથે જ. આ અહં તે દાન આપતી વખતે પણ કામ કરતું હોય છે. નામની તક્તી અને સંસ્થા સાથે નામ જોડવાની શરતોને મેહ કે તીવ્ર હોય છે? અહં એક જાતને મેલ છે. એ મેલ ઊતરે તે શરીર જેમ સ્વરછ થાય અને આનંદ અનુભવાય, તેમ અહંના મેલથી માણસ મુક્ત થાય તો જ તે સુખને અનુભવ કરી શકે. દાન દેતાં અહં ગળી જાય તે દિલ પ્રેમમાં ઓગળી જાય અને આંખમાંથી હર્ષાશ્રુ વહે, શરીરમાં રોમાંચ થાય અને વિચાર આવે કે, અહ! ખાસ કંઈ આપ્યું નથી, પણ આત્મા માટે પ્રાપ્ત કર્યું છે.
આજે તે કોઈ વ્યાખ્યાનકાર પણ સારું વ્યાખ્યાન આપી આડકતરી રીતે શ્રોતાજનેને પૂછેઃ “કેમ? આજનું વ્યાખ્યાન હૃદયમાં સીધું ઊતરી જાય એવું હતું ને ?” અને આમ પ્રવચનકાર પિતાનામાં રહેલા અંહને પિષે છે. વ્યાખ્યાન વખતે પણ શ્રોતાજને બોલતા હોય છે “જી, સાહેબ! વાહ, પ્રભુ!” આમ લેક તેનાં વખાણ કરે, પાને ચઢાવે, અને વધારે તે તેને ગમે. તે લોકો પાસેથી તેને appreciation -પ્રસંશા મેળવવી છે! અહં સ્વથી સંતુષ્ટ નથી, પરથી પુષ્ટ છે. સુપ્રસિદ્ધ વિજ્ઞાનશાસ્ત્રી આઈન્સ્ટાઈને સત્યના સંશોધન અને પ્રયોગોમાં એટલા એકચિત્ત હતા કે એક વખત સતત દોઢ મહિના સુધી તે દાઢી કરવાનું જ ભૂલી ગયા. કેઈએ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! તે તરફ તેમનું લક્ષ ખેંચ્યું ત્યારે એમણે હસીને કહ્યું:
હું એવી ચીજ જોઈ રહ્યું હતું કે જેના તરફથી દષ્ટિ ફેરવી આ દાઢી તરફ જોવામાં મને કંઈક લૂંટાઈ જતું જણાયું. અને મેં એને જ જોયા કર્યું? આનું નામ વિસર્જન. અહંના વિસર્જન વિના સર્જન થઈ શકતું નથી.
ધાર્મિક અનુષ્ઠાન કરતી વખતે નિયમાનુસાર તે નિર્જરા થવી જોઈએ. પણ અહંના કારણે ઘણી વાર નિર્જરાને બદલે બંધ પડે છે. ધર્મક્રિયા સૌથી સૂક્ષમ છે, એમાં જાડી બુદ્ધિ કામ નહિ લાગે.
આ પ્રસંગે મને શિશવની એક રમત યાદ આવે છે. અમે નાના હતા ત્યારે સૌ ભેગા મળી ડાહીના ઘોડાની રમત રમતા. તમે સૌ પણ બાલ્યાવસ્થામાં એ રમત રમ્યા હશે. છોકરાઓ પૈકી એક ડાહી થાય છે, એક જણ ઘેડ થાય છે. ડાહી પેલાને આંખે પાટા બાંધે કે આંખ મીંચે જ્યારે બીજાં બધાં
કરાઓ જુદા જુદા ઠેકાણે સંતાઈ જાય. ડાહી તે તેના મૂળ સ્થાને જ બેસી રહે છે, પણ ઘોડો બધાને પકડવા જાય છે. દરમિયાન જે છોકરાઓ પકડાયાં પહેલાં ડાહીને સ્પર્શ કરી લે, તે મુક્ત થયા ગણાય છે. આ ઘડો તે કાળ ને ડાહી તે પરમાત્મા. બાળકે તે આપણે સંસારી જ છીએ. કાળની આંખ ચૂકવી ડાહીને સ્પર્શ કરી લેનારને કાળ કશું જ કરી શકો. નથી, કારણ કે એ મુક્ત થઈ ગયેલ હોય છે. ડાહીને પ્રભુની ઉપમા આપી શકાય. અહં જેમાંથી નીકળી જાય અને ડાહીને સ્પર્શ કરી લે તે સેહં બની જાય છે. પણ આ ક્યારે શક્ય અને જ્યારે અહંમાંથી નાહંની સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહને ઓળખે અહં અને સહંની વચ્ચે નાખું છે. નાહં થયા વિના સેહેની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. કાળની અસર જેના પર ન થાય એવું આત્માનું સ્વરૂપ તે સેહે છે.
આવા માનવીને પછી માનસિક શ્રમ પજવી શક્તિ નથી; પછી ભલે તે અનેકવિધ પ્રવૃત્તિ કરે, પણ અહં ગયું એટલે વલણ બદલાયું. એને પછી કામમાં નિષ્ફળતા મળે તેય નિરાશા ન આવે. નિષ્ફળતા મળવી કુદરતના હાથની વાત છે. નિરાશ થઈ નિર્માલ્ય ન થવું તે માણસના હાથની વાત છે.
અહં એ રેગ છે. આ રોગ જતાં કષ્ટ આવે તે કાયરતા ન આવે; નિષ્ફળતા મળે તે પણ નિર્માલ્યતા ન આવે; મતભેદ થાય તે પણ મને ભેદ ન થાય.
અદૃનું સ્વરૂપ હવે તમને સમજાઈ જવું જોઈએ. અહં એટલે જે નથી છતાં અનુભવાય છે. અહંથી મુક્ત થવા દૃઢ સંસ્કાર દ્વારા નાન+અટું–હું આ દેહ નથી–ની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. રણમાં ગમે તેટલી ઝડપી દેટ મારે તમને સરેવર કે પાણી મળવાનું જ નથી; પાણી માટે ગામ તરફ વળવું જોઈએ. ત્યાં ભલેને સરેવર ન દેખાય; પણ પાણીને લેટો જરૂર મળી રહેશે.
નાë દ્વારા નમ્રતા આવવા માંડે છે, અને નમ્રતા દ્વારા પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય છે. બાળક નમ્ર છે એટલે જ એ સૌને પ્રિય લાગે છે. બાળકને બધાં જ બેલાવે છે, બધાને જ આળકે ગમે છે. આપણે સૌને ગમતાં નથી એનું કારણ અન્ય કોઈ નહિ પણ આપણામાં રહેલું મોટું અહં છે. લઘુતામાં પ્રભુતા છે. હુ કંઈક છું એવું અભિમાન એ જ
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી: ખોટું તત્ત્વ છેઆ વિચાર જ ભૂલ ભરેલું છે, કારણ કે એ તે પેલા ઝાંઝવાના જળ જેવું છે. જેમ જેમ પાછળ દેડો તેમ તેમ તે દૂર ને દૂર ભાગે. નાહં એ જ વિકાસલક્ષી છે અને તે સ્થિતિ પ્રાપ્ત થયા પછી જ માઢમાંથી લોઢું ( એટલે પરમ આત્મા, મહું એટલે હું છું)ની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી શકશે.
* માનવજાતને મોટો ભાગ દુઃખમાં રિબાઈ રહ્યો છે તેનું કારણ વસ્તુને અભાવ નહિ પણ આ ભેદજ્ઞાનને અભાવ છે. ખાવા માટે પદાર્થો, રહેવા માટે ઘર, પહેરવા માટે વચ્ચે –આ બધું છે છતાંય માણસ દુઃખી છે ને? કારણ કે સોહંમાં મગ્ન બની આત્માની મસ્તી માણવાને બદલે અહંને પોષવાની ધમાલમાં જ પડ્યા છે. અહને ગમે તેટલે પૂરવા અને પિષવાને પ્રયત્ન કરે પણ તે પૂર્ણ થઈ શકે તેમ નથી. સુખ પ્રાપ્ત કરવું હોય તે અહંને વિદાય આપવી જ રહી. અહંની જગ્યાએ નાહંની સ્થિતિ લાવી સોની અવસ્થા અનુભવવી જ રહી.
સોહને ભાવસ્પર્શ થતાં જ તમને લાગશે કે હું સુખમય છું, આનંદમય છું અને શાશ્વત છું; અને પછી તે તમને જોનારને પણ લાગશે કે આ માણસના અંગમાં અને આંખમાં કેવી પ્રસન્ન પ્રફુલ્લતા વ્યાપી રહી છે!
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રીની શક્તિ
દિવાળીના દિવસોમાં લક્ષ્મી, કાળી અને સરસ્વતી, એમ ત્રણ શક્તિઓનું પૂજન કરાય છે. તેરસ, ચૌદસ અને અમાસ, એમ ત્રણ દિવસ આપણા ભારતની સંસ્કૃતિવાળી માનવજાત, આ પૂજા કરે છે.
તમે જોજો કે અહીં કયાંય પુરુષની પૂજા થતી નથી, પણ શક્તિની પૂજા થાય છે. આ શક્તિ પ્રત્યેક સ્ત્રીની અંદર વિલસી રહી છે. એનુ પૂજન માનવી એટલા માટે કરે છે કે તે શક્તિનું અવતરણ દરેક માનવીમાં થાય. માનવીમાં જો આ શક્તિનું અવતરણ ન હેાય તે માનવ, માટીને માનવ ખની જાય, નિર્માલ્ય થઈ જાય.
આજના યુગમાં યંત્ર-માનવ પણ સરજી શકાય છે. એ રીતે અનાવેલા યંત્ર-માનવ તમને વેલ્કમ ” કહે,
"
*
ગુડ મોર્નિંગ' કહે, ‘ ગુડ ઈવનિંન્ટંગ ’કહે, ‘ આવજો ’ કહે, ‘ ભલે પધાર્યાં ' કહે, ‘ આવા ’કહે, ‘ જાઓ ’કહે. આમ આવા શિષ્ટાચારના શબ્દો સવા એ તેા ય ંત્રવાદી દુનિયામાં અહુ સહેલી વાત છે. તે યંત્ર પાસે આવા શબ્દો ભલે એલાવી શકે, પર’તુ માનવજીવનના નિર્માણુ માટેની શક્તિ પેદા કરવાની કળા એમની પાસે નથી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! આ શક્તિ આપણામાં છે જ. એ શક્તિ જાગતી રહે, સુષુપ્ત ન રહે, પ્રમાદમાં ન પડી જાય, એટલા માટે જ આ ત્રણ દિવસની પૂજા રાખી છે.
તેરશને દિવસે આપણે “લક્ષ્મીની પૂજા કરીએ છીએ, “ધનની નહિ. ધનની પૂજા તે કંજૂસ કરે. આર્ય માનવી તે લક્ષ્મીની પૂજા કરે.
લક્ષ્મીમાં અને ધનમાં ફેર છે. ધન તે એક નાચનારી બાઈ પણ એક વખતને નાચ કરીને દશ હજાર રૂપિયા સુધીનું મેળવી શકે છે, પણ એની પાસે લક્ષ્મી નથી હોતી. લક્ષ્મી જ્યાં હોય છે ત્યાં સૌભાગ્ય અને શક્તિ હોય છે, સુખ અને સમૃદ્ધિ હોય છે, પ્રસન્નતા અને કલ્યાણ હોય છે, કારણ કે એ લક્ષ્મી છે.
ધનવાળા માણસનાં મેઢાં તમે જેજે. એની પાસે જે સાચી લક્ષ્મી નહિ હોય, લક્ષ્મીને આનંદ નહિ હોય, તે એ ધનવાન ભલે હોય, છતાં એના મેં પર દરિદ્રતાની છાયા છવાયેલી હશે; કોઈ વેદનાને આતશ જાણે એમના હૈયામાં સળગી રહ્યો હોય એવા ભાવે મુખ ઉપર તરવરતા હશે કારણ માત્ર એટલું જ છે કે ત્યાં ધન છે, પણ લક્ષ્મી નથી.
ધન તે આજે અમેરિકામાં અઢળક છે. પરંતુ ત્યાં જેટલી ગાંડાની હોસ્પિટલે છે એટલી દુનિયામાં બીજે ક્યાંય નથી, એટલે લક્ષ્મીની પૂજા લક્ષ્મી મેળવવા માટે હોય છે. સાચી લક્ષ્મી જ્યારે આવે છે ત્યારે માનવીનું મન સુખ, શાંતિ અને સમૃદ્ધિને અનુભવ કરે છે. પૈસે આવે અને જે અસંતેષને હડકવા લાગે તે જાણજો કે એ લક્ષ્મી નથી.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચીની શક્તિ
૨૫ ધન છે. એટલે આપણે ધન અને લક્ષ્મી વચ્ચે ભેદ વિવેક પૂર્વક પારખવાને છે. - આજે જ્યારે ધનની પૂજા વધી રહી છે, ત્યારે લક્ષમીની પૂજા અનિવાર્ય બની જાય છે. એ અનિવાર્યતાને આપણે પિછાણવાની છે અને સમજવાનું છે કે, લક્ષ્મી એ શી ચીજ છે.
એક માનવીને ત્યાં હું આહાર લેવા ગયેલે. એના ઘરનાં દ્વાર પર ચાર સુંદર પંકિતઓ લખેલી હતીઃ
સંતોષથી જીવન ગુજારે, એટલું પ્રભુ આપજે, ઘરઘર ગરીબી છે છતાં, દિલ અમીરી રાખજે,
એને ભાવ એ છે કે મારે પૈસા નહિ જોઈએ, ધન નહિ જોઈએ; લક્ષ્મી જોઈએ, જેના વડે સંતોષથી જીવન ગુજારે.
લેકેએ આજે પૈસા જેવી જડ વસ્તુને લક્ષ્મીનું નામ અને લક્ષ્મી જેટલું માન આપીને, એને પિતાના સ્થાન પરથી નીચે ઉતારી છે. આપણે લક્ષ્મીને તેના પિતાના અસલી સ્થાન પર પાછી બેસાડવાની છે, એની પુન:પ્રતિષ્ઠા કરવાની છે.
આ કાર્ય બહેને એ કરવાનું છે. આ કામ ત્યારે જ કરી શકાશે જ્યારે લક્ષ્મી શી ચીજ છે એ બતાવી શકાશે. આ લક્ષ્મીનું પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ નારીએ લેવાનું છે.
આજે તે ઘેરઘેર ગરીબી છે. શ્રીમંતે જેવા ગરીબ દુનિયામાં બીજા કેઈ નથી. પૈસે આવે એટલે ગરીબી વધે છે, કારણ કે વધારે સંગ્રહ કરવાની લાલસા જાગે છે. ગરીબી ભલે આવે, દિલની અમીરાત તજશે નહિ.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! ભારતમાં તે એવી એવી નારીઓ હતી, જે એક ટંક ભૂખ વેઠીને, એકટાણું કરીને, એકાદશી કરીને પણ મોટું હસતું રાખી શકતી હતી. ગમે તેવી હાલતમાં પણ એના મોઢા પર દીનતા, દરિદ્રતા કે કંગાલિયત વરતાતી નહિ. એટલે જ એ મૃતવત્ અને હતાશ પુરુષને પણ પ્રેરણું આપીને ઊભે કરી શકતી હતી. આવી લક્ષ્મી જેના ઘરમાં હેય એના ઘરમાં, કથનાનુસાર, દેવતાઓ હાજર હોય એમાં શી નવાઈ?
તેરસ પછી ચૌદશ આવે છે. એ ચૌદશ તે કાળી, અંધારી, ભયજનક છે. છાતી ફાટી જાય એવી અંધારી રાતમાં એની પૂજા થાય છે.
એ પૂજા મહાકાળીની પૂજા છે. સ્ત્રીમાં લકમીની સૌમ્યતા પણ છે, અને મહાકાળીની રુદ્રતા પણ છે. સ્ત્રીની એક આંખમાં લક્ષમીની સૌમ્યતા જોઈશે, બીજી આંખમાં મહાકાળીની રુદ્રતા જોઈશે.
પવિત્રતા ઉપર એ પ્રસન્ન હોય, પણ અડપલાં કરે એને તે એ બાળી જ નાખે.
જ્યાં માન, સન્માન, પ્રતિષ્ઠા, ગૌરવ અને શિયળ જળવાય છે ત્યાં સ્ત્રીની આંખમાંથી લમી વરસે છેપરંતુ જ્યાં અપમાન યા કુદષ્ટિ થાય છે, હીન નજરે જોવાય છે, ત્યાં એની આંખમાંથી જ્વાળાઓ પ્રગટે છે. બહેનેને ખંજર કે તલવારની કશી જરૂર નથી. એમની આંખોમાં જ તલવાર પડેલી છે. એ તલવારની ધાર જેવી આંખ એ જ્યાં બતાવે ત્યાં કુટિલ માણસ ઊભે જ રહી શકે નહિ. સ્ત્રીની અંદર પડી રહેલી આ શક્તિને હવે આપણે ધીમે ધીમે બહાર લાવવાની છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
*ીની શક્તિ
૨૭
સ્ત્રીની આ શક્તિ પાસે તે શસ્ત્ર પણ નિઃશસ્ત્ર બની જાય છે. આ દિવસેામાં મહાકાળીની શક્તિનાં પ્રતીકો ઊભાં કરવામાં આવેલાં છે. આ મહાકાળીનાં ચરણામાં શંકર જેવા મોટા મેટા દેવતાઓ પડેલા છે; એ શું ખતાવે છે ? એ એમ બતાવે છે, કે સ્ત્રીમાં મહાકાળીની શક્તિ ઊભી થાય છે ત્યારે તેની સન્મુખ કોઈ ઊભું રહી શકતુ નથી. આજે આ શક્તિ પ્રગટાવવાની છે.
તમે તમરા ગૌરવને તમારા પ્રાણ સમો, તમારું શિયળ એ જ તમારું જીવન છે એમ માના, તમારું ચારિત્ર્ય એ તમારા જીવનમંદિરનું શિખર છે એમ ગણેા.
જીવનમાં જો આ તત્ત્વા નથી તેા જીવન કંઈ નથી. શરીરને શણગારવામાં, ટાપટીપ કરવામાં અને બહાર કરવાહરવામાં જ જે સમજે એ બધી ઢીંગલીઓ છે. તમારે ઢીંગલી નથી બનવાનું, શક્તિ કેળવવાની છે, મહાશક્તિ અનવાનુ છે.
તમને ખબર હશે કે, ભારતની એક જ સ્ત્રીએ રામાયણ ઊભું કર્યું હતું. રાવણ જેવા સમ પુરુષ, જેનાં ચરણા આગળ નવનવ ગ્રહો પડચા રહેતા; જેની આગળ ઇન્દ્ર ચામર ઢાળતા હતા; જે વીર હતા, રૂપાળા હતા, સમર્થ હતા, જ્ઞાની હતા, જેની તત્ત્વોની મીમાંસા પણ અદ્ભુત હતી. આવા રાવણે બધે જ વિજયપતાકા ફરકાવી હતી, આ જ રાવણુ. સીતાજી સમક્ષ પામર બન્યા હતા.
રાવણ આવીને કહે છે: ‘રામ એટલે જંગલમાં ફરનારા, રામ એટલે વનમાં ભટકનારો, રામ એટલે વલ્કલ પહેરનારે અને હું એટલે ત્રણ ભુવનના સ્વામી. તું જો મારા પર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! પ્રસન્ન થાય તે હું તારે દાસ બનવા માટે પણ તૈયાર છું; તને સમ્રાજ્ઞી બનાવું.
તે વખતે સીતાજી કહે છેઃ “જે માણસે પરસ્ત્રીના દાસ બને એવા વામણા માણસની સામે તે હું નજર નાખવામાં પણ પાપ સમજું છું, કારણ કે જે વાસનાઓને ગુલામ છે, તે આખી દુનિયાને ગુલામ છે.” આ છે સ્ત્રીની શક્તિ !
બર્નાર્ડ શ એક ઠેકાણે લખે છેઃ “Give me that man, who is not passion's slave. And I will wear him in my heart's core–મને એ માણસ બતાવે, જે વાસના એને, વૃત્તિઓને ગુલામ નથી. આવા માણસને હું હૃદયના ખંડમાં પધરાવીશ.”
અમે નાના હતા ત્યારે એક વાર મદ્રાસમાં વિકટોરિયા ગાર્ડનમાં ફરવા ગયેલા. એક મોટો શેર (સિંહ) સૂતે હતે. અમે બધા ભાઈબંધે તેફાને ચડ્યા હતા. પેલા પઢેલા શેરનું ટીખળ કરવા માટે જરાક પૂંછડું ખેંચ્યું. ડીક વાર તે સિંહ ન બોલ્યા, પણ પછી તે એવી ગર્જના થઈ કે અમારે ભાગવું પણ ભારે પડી ગયું. બહાર દોડી જઈને પૂજવા લાગ્યા.
હતે તે એ પાંજરામાં, પણ એની શક્તિ, એની ગર્જના એટલી બધી જબરદસ્ત હતી કે અમે દેડીને દરવાજા બહાર જઈને ઊભા રહ્યા છતાં અમારા હૃદયમાં પેલા સિંહની ગર્જનાના પડઘા સંભળાતા હતા.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રીની શક્તિ
૨૯ સિંહની આ જે શક્તિ છે તે તમારામાંય પિઢેલી છે, પરંતુ એ શક્તિ આજે સૂતેલી છે, એ ઊંઘનાં ઝોકાં ખાય છે. એ શક્તિને જગાડે, બહાર લાવે અને પછી તમે જુઓ કે તમારામાં કઈ જાતનું તેજ આવે છે.
આ શક્તિ પ્રગટ કરવા માટે આપણે સૌથી પહેલી વાત લક્ષ્મીની વિચારી. બીજી વાત કાળી-મહાકાળીની પણ વિચારી. એની સાથે સાથે એક ત્રીજી શક્તિની પણ જરૂર છે. એક બાજુ પ્રસન્નતા હેય, બીજી બાજુ રુદ્રતા હોય, પણ એ પ્રસન્નતા અને રુદ્રતાની વચ્ચે કેઈક પૂલ તે હવે જોઈએ, સેતુ તે હવે જોઈએ ! એ બંનેને જોડનારે પુલસેતુ એટલે સરસ્વતી. બસ, એટલા જ માટે અમાસના દિવસે સરસ્વતીનું પૂજન થાય છે ચોપડાપૂજન થાય છે. આ ત્રણેને જુદી જુદી રીતે ગોઠવવામાં આવેલ છે, પરંતુ જે મૂળમાં જોવા જઈએ તે કેન્દ્રમાં એક જ શક્તિ પડેલી છે.
લક્ષ્મીની શક્તિ જુઓ, કાળીની શક્તિ જુઓ, સરસ્વતીની શક્તિ જુઓ. એક ઠેકાણે સૌમ્યતા છે, બીજે ઠેકાણે રુદ્રતા છે અને ત્રીજે ઠેકાણે જ્ઞાનના તેજરૂપ વિવેક છે.
આપણે તે આ ત્રણેનું પૂજન કરવાનું છે. સરસ્વતી ન હોય તે રુદ્રતાને ડારે કેણ, પ્રસન્નતાને સુપ્રસન્ન રાખે કેણ? એટલા માટે જ જ્ઞાન નામની એક શક્તિ વહી રહી છે. આ ત્રણ શક્તિની પૂજા દ્વારા આપણે ત્રણેયની પાછળ રહેલી શક્તિને સમજવાની છે. આ શક્તિને ધીમે ધીમે તમારા જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અને અધ્યયન સાથે બહાર લાવવી જોઈએ.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
Go
પૂણિમા પાછી ઊગી! હીરે જ્યારે ખાણમાંથી બહાર આવે છે ત્યારે તેમાં કઈ તેજકિરણ દેખાતું નથી, માત્ર એક સામાન્ય ચકચકતે પથ્થર જ હોય છે. પરંતુ કુશળ કારીગર એને પાસાં પાડે પછી એ એવો કીમતી બની જાય છે કે, સામાન્ય જણાતા કાળા પથરાની કિંમત પાંચ હજાર, દશ હજાર, લાખ, બે લાખ એમ વધતી જાય છે, કારણ કે, એનાં કિરણે બહાર આવતાં જાય છે.
એ જ રીતે પ્રારંભમાં તે બધાય સામાન્ય કક્ષામાં જ પડેલા હોય છે. પરંતુ જેમ જેમ એની ઉપર કેળવણુનાં, સંસ્કારનાં પાસાઓ પડતાં જાય છે, તેમ તેમ તેજ બહાર આવતું જાય છે.
ભગવાન મહાવીર ને બુદ્ધના જમાનાની એક વાત છેઃ
એનું નામ હતું વિશાખા. અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં એ થઈ ગઈ છતાં આજે એને યાદ કરીએ છીએ. એનું લગ્ન મગધથી સુદૂરના કેશલ દેશના મહામંત્રી મૃગધરના પુત્ર વેરે થયું. એ શ્વસુરગૃહે આવી.
કેળવણી તે ખૂબ લઈને આવી હતી, પરંતુ કોઈ દહાડે એનું પ્રદર્શન એ ભરતી નહિ.
જ્ઞાન આવડતું હોય તે સાચવી મૂકો, અવસર આવે ત્યારે ઉપગમાં લેજે. અંધારું હોય અને સ્વિચ દાબે એટલે જે રીતે પ્રકાશ પથરાઈ જાય છે, તે રીતે તમારું જ્ઞાન પણ જરૂર પડ્યે બહાર આવીને તિમિર માત્રને ટાળી નાખે એવું હોવું જોઈએ. આ વિશાખાનું જ્ઞાન પણ એવું હતું.
દહાડે એનું
હોય તે સારા
અને વિરે
જ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીની શક્તિ
એક દિવસની વાત છે. રાજા પ્રસેનજિતની સભામાં દૂરને સેદાગર બે ઘડી લઈને આવ્યું, અને સભા વચ્ચે કહ્યું: “આ બે ઘડીઓમાં એક મા છે, બીજી દીકરી છે. આ સભામાં હું બન્નેને ઊભી રાખું છું. જે કઈ એ માદીકરીને બરાબર ઓળખી શકશે એને બેય ઘડી આપી દઈશ. ઉપરાંત, એક હજાર સેનામહોર આપીશ.”
બધાય લેકે જોયા કરે. મા અને દીકરી રૂપમાં, રંગમાં, વાનમાં, દેખાવમાં એવાં એકસરખાં હતાં, કે આકૃતિમાં, આંખમાં અને ઊંચાઈમાં કયાંય ફરક ન મળે. બધા જોયા જ કરે, પણ એમાં મા કેણ અને દીકરી કોણ એને પત્તો જ ન ખાય.
મોટા મોટા વિદ્વાને બેઠા હતા. રાજા પ્રસેનજિત ઊંચેનીચે થતું હતું. પણ કંઈ વળતું નહતું.
આખરે મહામંત્રી મૃગધર સામે એની નજર ગઈ. એને આને ઉત્તર આપવાનું સૂચવ્યું.
મૃગધર ઊભું થવા તે ગયે, પણ એને વિચાર આવ્યો કે ઊભો થઈશ ને ઓળખી શકીશ નહિ તે આજ સુધીની મારી બુદ્ધિની પ્રતિભા, જે ચારે બાજુ પ્રસરેલી છે, તેને બટ્ટો લાગશે.
ઊભા થયા પછી ઘેડીને ઓળખવી કેમ એ પ્રશ્ન બહુ જટિલ હતે. કઠિન પ્રશ્નોને ઉકેલે એનું નામ જ પ્રજ્ઞા છે. એની આ પ્રજ્ઞા ઝાંખી પડતી લાગી. એટલે મૃગધરે કહ્યું આજ નહિ, ત્રણ દિવસ પછી ઉત્તર આપીશ.”
પણ ત્રણ દિવસ પછી પણ ઉત્તર આપ ક્યાંથી?
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
એ હૈયા-ઉકલતના સવાલ છે, અંદરની શક્તિના પ્રશ્ન છે. પછી તે મૃગધર ઘેર ગયા, જમવા બેઠા.
ભેાજન પીરસાય છે, પીરસેલા ભાજનમાંથી એક કોળિયા લીધા; અને પાછા વિચારે ચઢી ગયા. કયાંય સુધી ખસ એમ ને એમ જ બેસી રહ્યા.
વિશાખા વિચાર કરે છે કે, આજે સસરા ચિંતામાં પડી ગયા છે ? એણે પૂછ્યું: ‘ પિતાજી, આજે તમે ચિંતામાં કેમ જણાએ છે ?'
· એટા, એ રાજદ્વારી વાતેા છે. એમાં તમારું કામ
નથી.’
<
ના બાપુ, કહેવાનુ હાય તે જરૂર કહેા. અમે સ્ત્રીએ ભલે ઘરમાં બેસી રહીએ, પરંતુ અમારી હૈયાકોટડીમાં પણ નાના એવા પણ જ્ઞાનના દીપક મળતા હેાય છે. એના અજવાળે કોઈક વાત ઉકેલી શકાય તેમ હાય તેા વળી ઉકેલી પણ નાખીએ.’
♦ પણ બેટા, એ સમસ્યા તા એવી કઠિન છે કે, મારા જેવાથી પણ નથી ઊકલતી.’
· આપુ, વાત તેા સાચી છે. પણ કેટલીક વાર એવું અને છે કે માટાઓથી ન ઊકલતી સમસ્યા કદીક નાનકડા ઉકેલી નાખે છે. કેટલીક જગા એવી હાય છે કે તેમાંથી જાડા–મેટા માણસા નીકળી શકતા નથી, જ્યારે નાના હાય તા તરત જ નીકળી જાય છે.'
મૃગધરે માંડીને પુત્રવધૂને બધી વાત કહી.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
ચીની શક્તિ
વિશાખા કહેઃ “અરે, આ તે બહુ સહેલી વાત છે.”
હું!” મહામંત્રી આ બન્યું. “કેવી રીતે સહેલી છે? આ તે કંઈ પેંડા ખાવાની વાત છે?”
ના, પરંતુ આ સ્ત્રીને (ઘેડીને) સવાલ છે...અને એ સ્ત્રી જ ઉકેલી શકશે; પુરુષે ઉકેલી નહિ શકે.”
આજે આપણા કાર્યકરે સ્ત્રીની સમસ્યાઓ ઉકેલવા મેદાનમાં આવ્યા છે. પરંતુ એ પિતાના ઘરની જ સમસ્યા ઉકેલી શકતા નથી ત્યાં બીજી સમસ્યા ક્યાંથી ઉકેલવાના હતા? ઘરમાં લડાલડી થતી હોય, ઘરમાં તે ભાઈસાહેબની કશી ગણના ન હોય, અને દુનિયામાં સ્ત્રી-સમસ્યા ઉકેલવા નીકળી પડે. મેં જોયું છે કે, આજે જે કેટલાક સ્ત્રી સમસ્યા ઉકેલવા નીકળી પડ્યા છે, તે બધા, મોટે ભાગે ઘરના દાઝેલા અને બળેલા છે.
સ્ત્રીને પ્રશ્ન સ્ત્રી સિવાય અન્ય કોઈ ઉકેલી શકવાના નથી. એટલે જ સ્ત્રીઓએ પ્રજ્ઞા કેળવવાની છે.
મૃગધર કહેઃ “કેવી રીતે?
વિશાખા કહેઃ “જુઓ, સીધી જ વાત છે. મા પાસે વાત્સલ્ય છે, મા પાસે સ્નેહ છે, કરુણા છે, ક્ષમા છે
મૃગધર કહે: “એ વાત તો હું જાણું છું. પણ અહીં એ વાતની શી ઉપયોગિતા છે?'
વિશાખા કહેઃ “એ જ કહું છું. આવતી કાલે રાજસભાની અંદર બન્નેને ઊભી રાખજે, અને બેયની સામે ચંદી થાળમાં ભરીને મૂકી દેજે. મા હશે તે ઠરેલ હશે, દીકરી હશે તે ઉતાવળી હશે. દીકરી ઝપાઝપ કરતી ખાઈ જશે,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું નાખે. એને રહેશે તે પણ દીકરા.
પણ જે રીતે
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! માં ધીરે ધીરે ખાશે. વળી, મા ખાઈ રહેશે તે પણ દીકરીના થાળમાં મેટું નહિ નાખે. એને થશે કે દીકરીને ખાવા દો. પણ જો દીકરી પહેલી ખાઈ રહેશે તે માના થાળમાં મેટું નાખ્યા વિના નહિ રહે. અને જો દીકરી મેટું નાખશે તે મા પિતાનું મોટું ઊંચું કરી નાખશે અને દીકરીને ખાવા દેશે. આ રીતે મા અને દીકરી ઓળખાઈ જશે.”
મૃગધરને થયું કે વાત તે બરાબર છે. બહુ જ સરળ સમસ્યા છે.
બીજે દિવસે સવારે રાજદરબારમાં બેય ઘેડીને ઊભી રાખવામાં આવી. બેયની સામે ચંદીના થાળ મુકાયા. દીકરી હતી એણે તે ઝપાઝપ ખાવા માંડયું. મા ધીરે ધીરે ખાતી હતી. દીકરી ખાઈ રહી એટલે માના થાળમાં મેં નાખ્યું. એટલે માએ મેં ઊઠાવી લીધું. માનાં વાત્સલ્ય, પ્રેમ અને કરુણનું દર્શન સૌ કેઈને થઈ રહ્યું.
એટલે તરત જ મૃગધરે કહ્યું: “જેનું મેં બહાર છે તે મા છે અને હજી જે ખાય છે તે દીકરી છે.
પેલો સેદાગર કહેઃ “મૃગધર, આ પ્રશ્ન તમે નથી ઉકેલ્ય લાગત. તમે જશ ખાટી જાવ એ જુદી વાત છે.”
મૃગધર કહેઃ “મેં નથી ઉકેલ્યું તે પછી તેણે ઉકેલે છે?'
મા સિવાય આ પ્રશ્નને ઉકેલ બીજું કોઈ લાવી શકે નહિ. એટલે આ પ્રશ્નને ઉત્તર કોણે આપે છે તે મને કહો.”
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચીની શક્તિ
૩૫ ત્યારે મૃગધરે કહ્યું: “મારી એક પુત્રવધૂ છે. એનું નામ વિશાખા છે. એ મગધથી આવેલી છે. ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધ જ્યાં થઈ ગયા એ પવિત્ર ભૂમિમાંથી એણે સંસ્કાર મેળવેલા છે. એ મારી પુત્રવધૂએ મારી આ સમસ્યા ઉકેલી છે. સિત્તર વર્ષની વૃદ્ધાવસ્થાએ આજે જ્યાં હું નિષ્ફળ નીવડવાને હતું ત્યાં મારી પુત્રવધુએ મને સફળ બનાવ્યું છે.”
આખી સભા દિમૂઢ બની ગઈ. રાજા પ્રસેનજિતે કહ્યું: મારે તમારી પુત્રવધૂનાં દર્શન કરવાં છે. એને હાથી પર બેસાડીને માન સહિત અહીં લાવો.”
અને વિશાખાને માન સહિત રાજસભામાં લાવવામાં આવી. એને માન સાથે બેસાડવામાં આવી. અને પછી મૃગધરે એને એક વાત પૂછી. આ વાત તમારે સમજવા જેવી છે.
મૃગધર કહેઃ “આજે તેં મારી સમસ્યા ઉકેલી આપી છે ત્યારે મને એક વાત પૂછવાનું મન થાય છે. લગ્ન વેળાએ તારાં માબાપે તને શિખામણમાં જે ચાર વાત કહી હતી તે આજે મને યાદ આવે છે, અને એટલે જ મારા મનમાં એક સવાલ ઊભું થયું છે.”
વિશાખા કહેઃ “પૂછે બાપુ, આપને જે પૂછવું હોય તે પૂછે.”
જ્યારે તું સાસરે આવવા નીકળી ત્યારે તારી આંખમાં મોતી જેવાં બે આંસુ હતાં. એ આંસુ સહિત જ્યારે તે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! તારાં પિતા અને માતાની ચરણરજ માથે ચઢાવી ત્યારે તેમણે તને વિદાય વેળાના આશીર્વાદ આપ્યા હતા. આશીર્વાદમાં કહ્યું હતું કે, “બેટા, તને મોટી કરી, તને કપડાં, દાગીના અને સુખસમૃદ્ધિ આપ્યાં, તેથી અમારા મનને સંતોષ નથી થયે, પરંતુ અમે તને જે સંસ્કાર આપ્યા છે અને અમને સંતોષ છે. તું આજે હવે જાય છે, પરંતુ અમારી ઈજજત રાખવી એ તારા હાથની વાત છે. એટલે બહેન, આ ચાર વાત તું ધ્યાનમાં રાખજે (૧) સૂરજ અને ચંદ્રને પૂજતી રહેજે. (૨) અગ્નિ સાથે અડપલાં કરીશ નહિ. (૩) આરસીને ચાખી રાખજે. (૪) દેજે ખરી પણ લઈશ નહિ, તેમ લેજે, પણ દઈશ નહિ. મને આ ચાર વાત યાદ આવે છે અને એમ થાય છે કે, તને તારાં માબાપે આપેલ શિખામણમાંથી તું કંઈ કરતી તે દેખાતી નથી. સવારમાં ઊઠીને નથી તે તું સૂરજ અને ચંદ્રને પૂજતી, નથી આરસીને માંજતી, તે પછી આ બધું શું છે?”
વિશાખા કહેઃ “પિતાજી, હું સૂરજ અને ચંદ્રને રેજ પૂજું જ છું. મારાં સૂરજ અને ચંદ્ર એટલે સાસુ અને અને સૂર. શ્વસૂર સૂરજ જેવા એટલા માટે કે, એ ઘરમાં આવે કે તરત જ ઘરનું વાતાવરણ સ્વસ્થ થઈ જાય એ એમને તાપ હોય છે. સાસુ ચંદ્રમા જેવાં એટલા માટે કે એ ચંદ્ર જેવી શીતળતા આપતાં હોય છે. કહેતા હોય છે કે, “વહુ બેટા, હું બેઠી છું, પછી તારે શી ચિંતા છે?” માના વિયેગમાં મા બની હૈયા-ટાઢક આપનારી સાસુ ચંદ્રમાં નથી તે બીજું શું છે? એટલા જ માટે મારા ગુડ-ગગનના સૂરજ અને ચંદ્ર બીજા કોઈ નહિ, પરંતુ સાસુ ને સસરા
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સીની શક્તિ છે. કહો, પિતાજી! હું એ સૂરજ ચને ચંદ્રને પૂજું છું કે નહિ? સવારમાં ઊઠીને તમને અને મારાં સાસુજીને દિલના આદરથી વંદન કરું છું કે નહિ? સદ્દભાવપૂર્વકને આદર આપું છું કે નહિ? બસ, અંતરને આદર એ જ મારે મન સાચી પૂજા છે. જેના અંતરમાં આદર ન હય, મનમાં ધિક્કાર ભર્યો હોય છતાં પૂજા કરવી અને વંદન કરવાં એ તે કેવળ દેખાવ છે, પાખંડ છે. પૂજા તે આદરથી કરવાની હેય. કહે પિતાજી, હું આવી પૂજા કરું છું કે નહિ? અને આપની તેમ જ મારાં સાસુજીની આવી સાચી પૂજા મારે માટે સાચા સૂરજ અને સાચા ચંદ્રમાની પૂજા બરાબર ગણાય કે નહિ?”
મૃગધરના અંતરમાં આદર ઊમટી આવ્યું.
વિશાખાએ આગળ કહ્યું: “વળી, મારાં માબાપે મને બજી શિખામણ એ આપી હતી કે અગ્નિ સાથે અડપલાં કરીશ નહિ. આ અગ્નિ એટલે શું ? મારે મન પતિ એટલે અગ્નિ. એ ઘર ચલાવે પણ ખરા અને જલાવે પર ખરા. અગ્નિ વડે રસોઈ પણ કરી શકાય, ટાઢ વખતે તાપણી પણ કરી શકાય. પરંતુ જે એમાં હાથ નાખીએ તે હાથ જલી જાય, અને એની સાથે અડપલાં કરીએ તે ઘર જલી જાય. સ્ત્રીને માટે પુરુષ પણ અગ્નિ જેવું છે. એની સાથે સ્ત્રી મર્યાદા મૂકીને બેલે, મર્યાદા મૂકીને વર્તે તે તેની અસર ખૂબ ખરાબ પડે. પરિણામે પુરુષ અને સ્ત્રી વચ્ચે જે સન્માનની લાગણ રહેવી જોઈએ તે રહે નહિ એટલું જ નહિ, પણ એકબીજાની સામે ધિક્કાર અને તિરસ્કાર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી: કેળવાતે જાય. ઘરમાં જે છોકરાં હોય તે તેમના સંસ્કાર પણ આવું જોઈને સળગી જાય છે, એટલે સ્ત્રીએ પુરુષની સાથે તે અગ્નિનીની જેમ જાળવીને મર્યાદાપૂર્વક કામ લેવાનું છે. મર્યાદા ભૂલી જવાય તે અગ્નિના તણખાની જેમ ઘરને જલાવી દે. કહો પિતાજી, મારા પતિની મર્યાદા અગ્નિની જેમ જાળવું છું કે નહિ?”
આજે તે રસ્તે ગમે ત્યાં જતાં-આવતાં, ગમે તેમ વર્તવું, ગમે તેમ ફરવું, ગમે તેમ મશ્કરી કરવી, અને ગમે તેવા નિર્લજજ ચેનચાળા કરવા એ એક ફેશન બની ગઈ છે અને આ ફેશનને લીધે જ આપણું શિસ્ત અને આપણી સંસ્કારિતા નષ્ટ થઈ રહી છે આપણા સમાજને વંસ થઈ રહ્યો છે.
આગળ ચાલતાં વિશાખા કહે છે: “હવે આપણે ત્રીજી વાત વિચારીએ. મારાં માતપિતાએ આરસી ચેખી રાખવાનું -માંજતા રહેવાનું સૂચવ્યું હતું. આરસી એટલે ઘરનું આંગણું અને સ્ત્રીનું શિયળ.
“ઘર એવું સ્વચ્છ હોવું જોઈએ કે એમાં જરા પણ કચરે ન દેખાય. જરા પણ અવ્યવસ્થા ન હોય.
કપડાં નવાં હોય કે જૂનાં, પણ ઘડી કરીને મૂકવા જોઈએ. એક કપડું આમ ફેંકીએ અને એક કપડું તેમ ફેંકીએ એ ન ચાલે. ખંડની અવ્યવસ્થા એવી હોય કે કોઈ માણસ અણધાર્યો આવે તે શરમાવું પડે, એ કેવું?
“જેમ ધોયેલાં કપડાંને ઘડી કરીને મૂકવાની જરૂર છે, તેમ મેલાં કપડાને પણ જ્યાં સુધી ધવાય નહિ ત્યાં સુધી
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
ચીની શક્તિ ઘડી કરીને મૂકવાની જરૂર છે. આવી ટેવ પાડશે તે તમારું ઘર અને આંગણું સુંદર લાગશે.
વ્યવસ્થા સુંદર લાગે છે, જ્યારે અવ્યવસ્થા આંખને અકળાવી દે છે.
“આગણું તે સ્વચ્છ જ હોવું જોઈએ. જ્યાંત્યાં ધૂકાય નહિ, જ્યાંત્યાં કાગળ કે કપડાંના ડૂચા નખાય નહિ, અને જીવન પણ જેમ તેમ જિવાય નહિ.
“જેની વ્યવસ્થા સુંદર, એનું આંગણું સુંદર. જેનું આંગણું આરસી જેવું સુંદર હોય, એનું હૈયું પણ એવું જ સુંદર હોય, અને તેથી જ એને આંગણે આવનારો ઉમળકાભેર આવે. જેમ આંગણું ચોખ્ખું હોવું જોઈએ તેમ શિયળ પણ બું હોવું જોઈએ.
ચારિત્ર્ય તે એટલું બધું નિષ્કલંક, તેજસ્વી અને ઉજ્વળ હોવું જોઈએ કે, જેમ અગ્નિમાંથી દોષ કાઢી શકાતે નથી, તેમ શિયળમાંથી પણ કોઈ દોષ કાઢી શકે નહિ. પિતાજી; આંગણું અને શિયળ ચખું ને નિષ્કલંક રાખીને મેં આરસી નથી માંજી?”
મૃગધર અને રાજસભાને વિશાખાની વાતમાંથી કંઈક વિશિષ્ટ જીવનની વાત મળી રહી હતી. સૌ મુગ્ધ હતા. મૃગધરે કહ્યું: “બેટા, ખરેખર! આરસી તે બરાબર માં ' છે. ઘરને તે તે સ્વર્ગ બનાવી દીધું છે.”
વિશાખાએ વાત આગળ ચલાવીઃ “મારાં માબાપે એથી વાત એ કહી હતી કે, દેજે ખરી, પણ લઈશ નહિ. અને વળી આગળ એમ કહ્યું હતું કે, લેજે, પણ દઈશ નહિ. આ બે
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી: વાતમાં પહેલી વાત દાન માટેની હતી. અને બીજી વાત ગાળ માટેની હતી. દાન દેવું ખરું પણ લેવું નહિ અને ગાળ લેવી પણ દેવી નહિ.
જીવનમાં આમ બેય વાત કેળવવાની છેઃ દાન લેવું નહિ કેઈ આપે તે લેવા માટે હાથ લંબાવે નહિ, પરંતુ જે લેવા આવે તેને શક્તિ પ્રમાણે આપતાં રહેવું.
“દાનમાં દેવાનું છે, પણ લેવાનું નથી. કોઈ આપણને દાન શું આપતા હતા? આપણે જ આપણા પુરુષાર્થથી ઊભા રહેવું જોઈએ. કેઈની પણ વસ્તુ, જે એક વાર પણ તમે લીધી, તે પછી એના ઉપકારની છાયા તમારી પાંપણ ઉપર એવી જામી જશે કે દષ્ટિ ઊંચી પણ નહિ થઈ શકે. પછી તમે કંઈનહિ કરી શકે.
દ્રોણાચાર્ય જેવા વીર અને ભીષ્મ પિતામહ જેવા સમર્થ પુરુષે કૌરના ઉપકાર ભાગ નીચે દબાયેલા હોવાથી દ્રૌપદીનાં વસ્ત્ર ઊતારતાં હતાં ત્યારે નીચું ઘાલી બેઠા હતા. આનું કારણ મહાભારતમાં તેમણે જાતે જ કહ્યું છે કે, “અર્ધાનામ દાસા વયમ–અમે અર્થના દાસ થઈ ગયા છીએ. આ કૌરએ અમને પિષ્યા એટલે એની શરમથી અમે દબાઈ ગયા છીએ. અમે ગુલામ છીએ. ગુલામ શું કરી શકે?”
મહાભારતનું આ વાક્ય જીવનમાં યાદ રાખવાનું છેઃ તમે કેઈની પાસેથી કંઈક દાન લીધું એટલે ખલાસ. તમારે આત્મા અને તમારું સ્વમાન મર્યાં જ સમજે. ગાળની બાબતમાં આથી ઊલટું છે. ગાળ લેજે ખરા, દેશે નહિ. બીજાનાં ગમે તેવાં કડવાં વેણ આવે, ગમે તેટલી કડવી વાણી આવે,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
ચીની શક્તિ કડવા વિચાર આવે, તેને અમૃત બનાવીને અંદર ઉતારો, પણ જબાનથી ઉત્તર ન આપશે.
“તમે જે સામાના કાધને ઉત્તર કોધથી નહિ આપે તે સામાને ઠંડું થવું જ પડશે”
છેવટે વિશાખાએ કહ્યું : “હે પિતાજી, આજસુધી લેકેએ મારા માટે ગમે તેમ કહ્યું હોય, છતાં મેં કાયમ સાંભળ્યું જ છે. કેઈ દિવસ સામે ઉત્તર આપ્યું છે ખરે?”
મૃગધર કહેઃ “ના, બેટા, તને ઊંચેથી બેલતાં મેં સાંભળેલ જ નથી.”
વિશાખા કહેઃ “ત્યારે કહે પિતાજી, મેં આજ દિન સુધીમાં દાન દીધાં છે, પણ કોઈની સામે હાથ લાંબો કર્યો છે?'
મૃગધર કહેઃ “કદી નહિ. તારી વાત બરાબર છે, બેટા!”
વિશાખાએ આગળ કહ્યું: “આ ચાર વાત મારી માતાએ અને મારા પિતાએ લગ્ન વખતની વિદાય-વેળાએ વારસામાં આપી હતી. મેં તેને બરાબર જાળવી છે કે નહિ!”
મૃગધર કહેઃ “બેટા, તે બરાબર જાળવી છે.”
આ આખીય વાત સાંભળીને પ્રસન્ન થયેલ રાજા પ્રસેનજિત બોલી ઊઠે છેઃ “વિશાખા, તને હું એક બિરુદ આપવા માગું છું”
મૃગધર તે રાજાના મનની વાત સમજી જાય એ ટેવાઈ ગયું હતું. એટલે એણે કહ્યું: “રાજાજી, તમે વિશાખાને મા”નું બિરુદ આપવા માગે છે. અને હું પોતે પણ એ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!. જ આપવા માગું છું. બેટા વિશાખા, તું તે અમારી મા છે, વહુમા છે. આકાશમાં ચંદ્રમા છે, પૃથ્વી પર ધરતીમાતા છે, ને ઘરઘરમાં વહમા છે. એનામાં નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ છે, મા જેવી સેવા છે, મા જેવી વત્સલતા છે, મા જેવું કારુણ્ય છે, મા જેવી સમજણ છે—એ વહુમા છે.”
તે દિવસે વિશાખાને હાથી ઉપર બેસાડીને આખા નગરમાં ફેરવવામાં આવી.
તે દિવસે રાજા પ્રસેનજિત અને મંત્રી મૃગધરે વિશાખાને વહુમાનું બિરુદ આપ્યું. આ શબ્દ આજે હિંદી ભાષામાં ખૂબ જ વ્યાપક છે. ગુજરાતીમાં પણ ધીરે ધીરે પ્રચાર પામવા લાગે છે.
સ્ત્રી કેવી મહાન શક્તિ છે તે તમારે આ વાર્તા પરથી વિચારીને જીવવાનું છે.
[ * આ લેખ દીપાવલી નિમિત્તે લખાયે હતો.]
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું આભૂષણ
બીજમાં જ્યાં સુધી ઝંખના જાગતી નથી ત્યાં સુધી એ ધરતીમાંથી બહાર આવતું નથી, પરંતુ જ્યારે એમાં ઝંખના જાગે છે ત્યારે, ધરતીને ફાડીને પણ એ પિતાને માર્ગ કરી લે છે.
મહાપુરુષો જણાવે છે: આ ચેતન્યમાં પણ જ્યાં સુધી જડમાંથી બહાર નીકળવાની ઝંખના ન જાગે ત્યાં સુધી બહારથી ગમે તેટલે પ્રયત્ન હોય તે પણ, જડમાંથી બહાર આવી શકતું નથી.
એ ભલે ગમે તેવી ક્રિયાઓ કરે કે લોકોમાં ધર્મિષ્ઠ. હોવાની છાપ પાડે કે એ આભાસ ઉત્પન્ન કરે પરંતુ જે રીતે થે જોઈએ એ રીતે આત્મા મુક્ત થઈ શકતું નથી, કારણ કે જડમાંથી મુક્ત થવાને જે અભિલાષ જાગે. જોઈએ તે હજુ જા નથી.
“હું ચૈતન્ય છું, મને વળી બાંધનાર કોણ?” એમ માનવા છતાં હું બંધાયેલે લાગું છું. અજ્ઞાનને કારણે ઉત્પન્ન થયેલું આ બંધન મારે માટે ખરાબમાં ખરાબ વસ્તુ છે. એટલે મારે. મારા આત્માને વહેલામાં વહેલી તકે મુક્ત કરે જ જોઈએ,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! એવા પ્રકારને તીવ્ર અભિલાષ આત્મામાં જાગે નહિ ત્યાં સુધી બધી જ ક્રિયાઓ દેખાવે સારી હોવા છતાં પણ, આત્માને મુક્ત થવા માટેનું ઉત્તમ નિમિત્ત બની શકતી નથી. એટલા માટે જ કિયાઓના પાંચ ભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. આમાં સૌથી શ્રેષ્ઠ કિયા અમૃતક્રિયા છે.
એ કિયા એટલા માટે શ્રેષ્ઠ છે કે, આત્મા તેની સાથે એકાકાર બની જાય છે ને એથી માનવી જડમાંથી મુક્ત બને છે.
આ રીતે સમજીને જે ક્રિયા કરે છે એના જીવનમાં પરિવર્તન આવતું જાય છે, ને તેની જિંદગીમાં બીજું કંઈ નહિ તેપણ રાગદ્વેષ તે અચૂકપણે પાતળા થઈ જ જાય છે. વસ્તુ જેમ જેમ ઘસાતી જાય તેમ તેમ પાતળી થતી જાય છે, તે જ રીતે આપણા રાગદ્વેષ પણ પાતળા પડ્યા છે કે નહિ તે આપણે જોવાનું છે. આટઆટલાં અનુષ્ઠાન કરવા છતાં, આટઆટલા સંત-સાધુઓ પાસે જવા છતાં અને આટઆટલે ઉપદેશ શ્રવણ કરવા છતાં આપણું રાગદ્વેષ જે પાતળા ન થાય તે, શાંતિથી વિચારવું જોઈએ કે, હજુ રાગદ્વેષ પાતળા કેમ થયા નથી?
આવા પ્રકારની ઝંખનાવાળો આત્મા જે ક્રિયા કરતે હોય તે કિયા એકલી જડ કિયા ન કરે, પરંતુ કિયા કરતાં કરતાં પોતાના આત્માની શોધ એના દ્વારા કરતે રહે.
એટલે જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે, આ બધી જે ક્રિયાઓ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું આભૂષણ છે, તે કિયાઓની પાછળ છુપાયેલા આશયને આપણે વિચાર કરવાને છે.
આપણે આ વિચારવાનું છે. આ વિચાર કરીશું તે જ આપણે આપણુ આત્માના ઉત્કર્ષની સાથે સાથે ધર્મની પણ સાધના કરી શકીશું. એ ભાવના નહિ હોય તે ન તે. આપણા આત્માને ઉત્કર્ષ થશે, ન તે ધર્મની આરાધના થશે. જે લેકે પિતાને ઉત્કર્ષ કરતા જાય છે તે લેકે જ દુનિયામાં ધર્મની સ્થાપના કરવા સમર્થ બને છે. પિતાને ઉત્કર્ષ કર્યા વિના કેઈ પણ માણસ દુનિયાને ઉદ્ધાર કરી શકવાને નથી.
આ વસ્તુને વિચાર કરવા માટે જ જ્ઞાનીઓએ જણાવ્યું કે, “મારે મુક્ત બનવું છે, બંધમાંથી બહાર આવવું છે, આપણામાં પણ એ એક જાતને અભિલાષ જાગ જોઈએ.
આવા પ્રકારને અભિલાષ એક શિષ્યના હૃદયમાં જાગે. એટલે એણે આવીને પહેલો જ પ્રશ્ન એ કર્યો કેઃ “હે ગુરુ, મારે એક પ્રશ્ન છે, કિ ભૂષણાત્ ભૂષણું અસ્તિ? હે ભગવાન, લોકે દાગીના પહેરે છે, શરીરને સુંદર બનાવવા માટે લોકે અલંકાર પહેરે છે, તો પછી મારે પણ શરીરની શોભા વધારવા માટે એક દાગીને પહેરાવે છે. મને એક એવે સરસ દાગીને બતાવે કે જે દાગીને પહેરું એટલે હું ભી ઊઠું. જ્ઞાનીઓ પણ એ જોઈ કહે કે વાહ! અલંકાર તે આનું નામ કહવાય!
મને એ દાગીને બતાવે કે દુષ્ટો જેને ભ્રષ્ટ કરી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
શકે નહિ, અને જે પહેર્યાં પછી કોઈ દિવસ આપણને છેડે
નહિ.'
દાગીનાની શરત બહુ આકરી હતી. એવા દાગીના કયાંથી લાવવા ?
ગુરુએ જોયુ કે શિષ્યમાં જબરી ઝંખના જાગી છે.
મસ, ઝંખના જાગી એટલે બેડો પાર. બીજને ઝંખના થાય કે હવે બહાર નીકળવુ છે, એટલે કોઈ પણ ભાગે એ નીકળવાનું જ. પછી ભલે આ ઋતુમાં કે આવતી ઋતુમાં; પણ એ ધરતીની મહાર નીકળીને જ જંપવાનું,
સમ્યકત્વ એટલે આત્માની ઝંખના. ‘ મારું સ્વરૂપ શું ? હું કોણ ?’—આવી ઝંખના જેને જાગી એના બેડા પાર થઈ જવાના, હા, સમ્યષ્ટિ જીવને સાત-આઠ ભવ તે બહુ વધારે થઈ જાય છે.
ગુરુએ શિષ્યને કહ્યું : ‘હા, છે એવા દાગીનેા. આવે દાગીના ભરત ચક્રવતી એ પહેર્યાં હતા, એવા દાગીના મહાસતી સીતાએ કહેર્યાં હતા, એવા દાગીના મહાસતી મદનરેખાએ પહેર્યા હતા! ’
એ દાગીના કયા હશે? વીટી હશે ? બાજુબંધ હશે ? ગળાના હાર હશે ? નવસેરિયા હાર હશે? ના, એક પણ અલકાર શિષ્ય કહી એવી લાયકાત ધરાવતા ન હતા....ત્યારે ? ગુરુમહારાજે ઉત્તર આપ્યા ‘શીલ—શિયળ ’. તમે જો શીલના દાગીના પહેર્યાં હેાય તે તમને જ્ઞાનીઓ પણ જુએ. એ માટે તે આપણે ત્યાં કહેવાય છે : ' યંત્ર
:
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું આભૂષણ
४७ નાર્યસ્તુ પૂજ્યન્ત રમત્તે તત્ર દેવતાઃ ” જે દેશમાં નારી પૂજાને પાત્ર બને છે તે દેશમાં દેવતાઓ રમે છે. પણ જે દેશમાં સ્ત્રીઓનું અપમાન કરવામાં આવે છે, જે દેશના લેકે નારીને નરકની ખાણ” કહીને તેને નિંદે છે, તે દેશ અધોગતિ પામે છે.
નારીને નરકની ખાણું કહેનારા વિચાર કરે કે, નારીમાં નરક ભરેલું છે તે શું તમારામાં અમૃત ભર્યું છે?
પણ આ જે વિરોધ કરવામાં આવેલ છે તે નારી કે પુરુષને વિરોધ નથી, કામને વિરોધ છે.
કામની વૃત્તિ તમે છેડી દે; નારીને એક પવિત્ર મા તરીકે જુએ–એક દેવી તરીકે વંદો. એને શિયળની મૂર્તિ તરીકે ઓળખે, તે તમારી આંખમાંથી વિકાર બળી જશે, પરંતુ, જે તમે કામની દૃષ્ટિથી જે તે તમારી નજર માટે એક નરક છે એમ કહેવામાં આવ્યું છે. નારી નરક નથી, પરંતુ તમારી દૃષ્ટિમાં જે વિકાર આવ્યું છે તે તમારે માટે નરક છે,
એટલે આપણે એ સમજવાનું છે કે નારીને જ્યાં માનભર્યું સ્થાન આપવામાં આવે ત્યાં સાત્વિક્તાને દિવ્યતાને નિવાસ હોય છે.
સ્થૂલિભદ્ર કામવાસનાને છતી પિતાનું નામ અમર કર્યું. આપણે તકતીમાં મોટું નામ કોતરાવીએ પણ તે કેટલાં વર્ષ રહેશે એની આપણને ખબર છે?
તકતીમાં આપણું નામ જોઈને આપણે ખુશી થઈ જઈએ છીએ કે, “આહાહા, આપણું નામ કેટલું સરસ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! આવ્યું !” આપણે પથ્થરની એ તકતી કરતાં, કેઈ જીવનની તક્તી ઉપર, કેઈ ઇતિહાસ ઉપર, જે ચીતરાઈ જઈએ તે કાળ પણ તેને વંશ ન કરી શકે.
તમારું નામ કાળના પડને પણ ભેદીને બહાર આવે એવું કંઈક કરો તે જ નામના સાચી. આવું નામ કમાવા માટે જીવનની સાધના કરવી પડે છે. આવી જીવન સાધનાને અંતે એ મહાન આત્મા દુનિયામાં અમર બની જાય છે.
તમે ગૃહસ્થાશ્રમમાં બેઠો છે એને અર્થ એ નથી કે જેમ ફાવે તેમ વર્તવાને તમને પરવાને મળી ગયું છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં પણ મર્યાદા હેવી જોઈએ. સ્વપુરુષ સંતોષ અને સ્વનારી સંતોષ એ ગૃહસ્થાશ્રમને પહેલે ધર્મ છે. તમે જે આંખમાંથી વિકારને દૂર કરે તે તમારા ગૃહસ્થાશ્રમ પણ દીપી ઊઠે.
એટલે જ્ઞાનીઓ આપણને જણાવે છે કે, સૌ કરતાં સારામાં સારું ભૂષણ કે અલંકાર તે શીલ છે. તમે શીલને દાગીને પહેરો, બ્રહ્મચર્યને દાગીને પહેરે. બ્રહ્મ એટલે આત્મા. ચર્યા એટલે વિચરવું. આત્મામાં જ વિચરે, બહાર નહિ.
આપણે આજ સુધી ખૂબ ફર્યા છીએ. જડમાં ફર્યા, ભૌતિક વસ્તુઓમાં ફર્યા, પગલિક વસ્તુઓમાં વિચર્યા પણ હવે થોડાક આત્મામાં આવીએ અને એમાં જોઈએ. પછી જે પુરુષ સ્વદારા સંતેષમાં અને જે સ્ત્રી સ્વપુરુષ-સંતોષમાં રહે છે તેમનું મન પરિણામે એક ઠેકાણે કેન્દ્રિત બનતું જાય છે, અને વાસનામાંથી પાછું વળે છે. આમ આપણે પહેલામાં પહેલી વાત એ જાણવી કે સારામાં સારે અલંકાર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
સાચું આભૂષણ
તેા શીલ છે. બાકીના અલ કાર તા અમુક વર્ષમાં સારા લાગે છે. વર્ષો બદલાય છે એટલે અલકારી છેોડવા પડે છે.
<
છોકરી નાનકડી હાય, ત્યારે એના નાકમાં નથ નાખેલી હાય કે એના કાનમાં એરિંગ પહેરેલાં હાય, તેા તે સુદર લાગે. પણ ડોશી થઈ ગયા પછી પણ એવા દાગીના પહેરીને નીકળે તેા કેવી લાગે, કહેા જોઈએ ? એ ભલે એમ માનતી હાય કે મારી પાસે ઘણું સાનુ' છે અને હું' પહેરીને નીકળું, પણ લોકો શુ કહે....? એ તા કહેશે કે, · આ ઘરડી ઘેાડીને લાલ લગામ શી ? અત્યારે આ શોભે....?' આમ અલંકાર તા સમય જશે ત્યારે ખરતા જશે, પણ તમારા આત્માને જે અલંકાર છે એ મરણ પછી પણ સાથે આવશે; એ કદી પણ ખરશે નિહ. આ અલંકાર ગમે તે વયમાં એકસરખી શોભા આપશે. આ જ અલંકાર મહાપુરુષાએ પહેર્યાં છે.
ભરત ચક્રવતી અરિસા-ભુવનમાં આવ્યા છે. ત્યાગી પણ રાગી થઈ જાય એવું એ સ્થાન છે. પાતે સુંદર રૂપવાળા છે. પ્રભાવશાળી એવું વ્યક્તિત્વ છે. એવા પ્રકારના ભરત ચક્રવતી અરિસા-ભુવનમાં પેાતાનુ મુખ જોવા માટે આવ્યા છે. તે દરમિયાન તેમની પેાતાની આંગળીમાંથી એક વીટી સરકી જાય છે.
એ વિચાર કરે છે કે વીટી વિના આંગળી સુંદર લાગતી નથી, તે હું વી'ટીથી શે।ભુ` કે વીટી મારાથી શાલે ? કાણુ કાનાથી શાલે? આજે અવસ્થા એ છે કે વસ્તુઓ જો ન હાય તા એના વિના આપણે ભૂંડા લાગીએ છીએ. જે માણસ કોટ પહેરતા હોય એને કાટ વિના ગમતુ નથી. એ
૪
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! કહે છે, “રેજની ટેવ પડી એટલે પહેરવો પડે છે. જે માણસ કાયમ કાંડે ઘડિયાળ બાંધતે હોય છે એને ઘડિયાળ ન બાંધી હોય ત્યારે હાથ ખાલી ખાલી લાગે છે. બહાર નીકળે ત્યારે એને પિતાને ગમતું નથી. એટલે, આજે વસ્તુઓ એવી વિચિત્ર રીતે આપણા ઉપર ચઢી બેઠેલી છે કે એના વિના જાણે આપણે સારા લાગતા નથી.
ભરત ચકવતી કહે છે કે આ આંગળી હીરા–પન્નાથી શોભતી હતી તે આજે કેમ આવી લાગે છે? આહા...વીંટી મારાથી નહોતી શોભતી હું વીંટીથી શોભતે હતે.
એમને વિચાર આવ્યઃ “મારા પિતા ભગવાન ઋષભદેવ! એમને એક પણ અલંકાર નથી. જેને એકે દાગીને નથી, જેને એકે વૈભવ નથી, છતાં પણ એવા શેભે છે કે જગતના દેવાધિદેવ બની રહ્યા છે. એ દેવાધિદેવને ઈન્દ્રના ઈન્દ્રો પણ આવીને નમી રહ્યા છે.
“આહા....એ કેવા અને એક વીંટીથી શેભનારે હું કે? વગર વીંટીએ શોભનારા મારા એ મહાન પિતાને હું આ પુત્ર?”
પછી ઊંડાણથી વિચાર કર્યો કે, આ દેહ પણ એક અલંકાર છે. એ પણ મને શોભાવનારી ચીજ છે. મારે આત્મા તે દેહ વિના પણ રહી શકે છે.”
આહા...બસ એ તે ચિત્તનની પાંખે આરૂઢ થયા. એ ભાવનામાં ચડ્યા અને એ ભાવનામાં એવા એકાકાર બન્યા કે એને એ અરિસા ભુવનમાં રાગ કરવાને બદલે ત્યાગ કરી કેવળજ્ઞાન પામી ગયા.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું આભૂષણ
આપણે વિચાર કરવાને છે કે આજે આપણી દશા એવી બની ગઈ છે કે, બહારના દેખાવમાં, બહારના રૂપરંગમાં, બહારનાં રમકડાંમાં આપણે રાચામાચ્યા રહીએ છીએ, પણ આપણે આજે અંતરનાં આભૂષણ, અંતરની વાતે ભૂલી ગયા છીએ. પરિણામ એ આવી ગયું છે કે, આજે આપણે ત્યાં જે વાત થાય છે તે બહારની જ વાત થાય છે.
અંદર પડેલા ચૈતન્યને બહાર કેમ લાવવું, એ શક્તિને કેમ ખીલવવી, આત્માને વિચાર કેમ કરે, એ અંગેની વિચારણું કે વાત પણ નથી થતી; ને થાય છે તો તેને ગમતી પણ નથી.
લેકેને બહારની વાતે જોઈએ છે. એમને બહારના દેખાવે જોઈએ છે. અંતરનું હીર બહાર પ્રગટાવવું નથી માત્ર બહારના દેખાવ કરવા છે, પણ પહેલાં તે અંતરનું હીર પ્રગટે અને પછી જ બહાર દેખાવ શેભે.
વીંટીમાં નંગ શેભે છે તે વીંટી એ નંગને માટે અલંકાર છે, એને શોભાવનારી બહારની વસ્તુ છે. વટી નંગને શોભાવનારી વસ્તુ છે એ વાત સાચી, પણ નંગમાં પિતામાં પણ પ્રકાશ તે હવે જોઈએ ને?
નંગ જ જે કિરણ વગરનું હેય, એ જ જે પ્રકાશ વગરનું હોય, તે એને તમે સેનાની વીંટીમાં મઢ કે એનાથી મેંધી એવી પ્લેટિનમની વિટીમાં મૂકે તો પણ નકામું છે, કારણ કે એ નંગમાં જ તેજ નથી.
એટલે મહાપુરુષો જણાવે છે કે બહારની બધીય વસ્તુઓ ખરી, પણ તમારું અંદરનું હીર–ચૈતન્યનું હીર–
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! હશે તે જ એ શભશે. ને શોભશે તે એવું શભશે કે ના પૂછો વાત!
પણ તમારું હીર તે તમે જાણતા નથી. ઉ. યશેવિજ્યજી મહારાજ કહે છે, “તારી જે બહારની પૂર્ણતા છે, બહાર જે દેખાય છે, તારી મેટરગાડી, કપડાં, પ્રતિષ્ઠા, સમાજમાં ભાભર્યું સ્થાન, ધન, વૈભવ, જમીન, જાગીર–આ બધુંય જાણે તેને પૂર્ણ બનાવતું હોય એમ જે તને લાગે છે, એનાથી તું પૂર્ણ થઈને ફરે છે, પરંતુ તારી એ પૂર્ણતા તે અર્પણતા છે, કારણ કે કાં તે એ તને છેડશે, કાં તે તું એને છોડીશ. બેમાંથી એક તે બનશે જ. તે જેને તારે છોડવી પડે અગર તે જે તને છોડે એને ખરેખર પૂર્ણતા કહેવાય ખરી? પૂર્ણતા તે એ છે, જે તમને ન છોડે અને તમે એને ન છોડે. બહારથી લાવેલી પૂર્ણતા તે માગી લાવેલા દાગીના જેવી છે.
આત્માની અંદરથી જે પૂર્ણતા પ્રગટે છે તે અનંત દર્શનમય, અનંત આનંદમય, અનંત જ્ઞાનમય, અનંત શાંતિમય ને અનંત સુખમય હોય છે. બહારને કઈ પણ પદાર્થ આવીને તમારી એ પૂર્ણતાને ક્ષુબ્ધ કરી શક્તા નથી. - તમારા અંતરમાંથી જ તમારી પૂર્ણતા જે પ્રગટેલી હશે અને બહારથી કોઈ માણસ આવીને કહેશે કે તમે બહુ સારા છે, તમે બહુ ગુણિયલ છે, તે એ સાંભળીને તમને ગર્વ નહિ થાય. મન જરાય નહિ ફુલાય. બીજે વળી આવીને કદાચ કહેશે કે તમે નાલાયક છે, લુચ્ચા છે, તે એ વખતે રેષ પણ નહિ થાય. એ કહેશે કે મારે શું? હું મારાથી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
સાચું આભૂષણ પૂર્ણ છું. એ માણસની સ્તુતિથી હું પૂર્ણ થવાને નથી, અને આ માણસની નિંદાથી હું અપૂર્ણ થવાનું નથી. તે જે છું તે જ હું છું. આની નિંદા મારામાં હીનતા લાવી શકવાની નથી અને પેલાની પ્રશંસા મારામાં અભિવૃદ્ધિ કરી શકવાની નથી, કારણ કે મારું તત્વ તે જુદું જ છે. એ તે બહારના” છે અને હું બહારની વસ્તુઓથી પર છું.
આવીને તે હર્ષ, ન તે શેક આવી દશા ધીમે ધીમે કેળવવાની છે. અને એ કેળવવાની વાત બહુ આકરી છે. હમણુ કહું અને મારામાં આવી જાય અને વળી પાછી તમારામાં આવી જાય એવી વાત માનવા જેવી નથી. એની પાછળ આપણે પ્રયત્ન કરીએ, એની પાછળ આપણે લાગી રહીએ, તે કોક દહાડો પણ એ બાબતમાં આપણે જરૂર સફળ થઈએ.
જડ બુદ્ધિના છોકરાઓ જે પહેલે વર્ષે નાપાસ થઈ જાય તે એ કહેશે કે, બીજી વાર, પછી ત્રીજી વાર, ચેથી વાર, પાંચમી વાર–એમ એક એક (વિષય) લઈશું અને દર વર્ષે પરીક્ષા આપીશું. સાત વર્ષે સાત વિષય તે થશે ને? ઠોઠ વિદ્યાથી પણ જો આટલી ધીરજ રાખે તે પાસ થઈ શકે છે.
આવા, ઠોઠ વિદ્યાથી કરતાં પણ જઈએ તેવા તે આપણે નથી. પણ એક વાત એ છે કે એને માટે સતત પ્રયત્ન આપણે આદર્યો નથી.
બહારથી ધમાધમ તે ખૂબ કરીએ છીએ, પણ અંતરમાં જરીય શાંતિને કે સુખને અનુભવ થાય છે ખરે? મૌન લઈને બેઠા છે ને ખૂણામાં બેઠો બેઠો કઈ વાત કરતા હોય
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! કે, “મનને દેખાવ કરે છે. ભગવડો છે, પણ પહેલા નંબરને બગભગત છે!” આવા શબ્દો તમારા કાનમાં પડે તે તમે શું કરે?
તમે તરત જ એની પાસે જવાના અને કહેશે, “શું છે? મારી વાત કરે છે? હું બગભગત છું ? તારે બાપબગભગત હશે, સમજ્યા!'....અને બસ કલહનું પારાયણ ચાલ્યું !
આ આપણું એક કસોટી છે. એ વખતે આપણે એટલે વિચાર કરી શકતા નથી કે આ તપને સમય છે, અને એ સમયે બધું ભૂલી જવું જોઈએ. એ વખતે એને તે એમ કહેવું જોઈએ કે તું તારે ફાવે તેમ કર ને ભાઈ! અત્યારે તે હું મારામાં મગ્ન છું.
જે આપણે બે ઘડીને સાચે આનંદ માણવાની ટેવ પાડી હોય તે એ બે ઘડીની ટેવમાંથી આપણે ધીમે ધીમે આગળ વધી શકીએ. પણ, વાત એ છે કે, એને અનુભવ જે રીતે કરે જોઈએ તે માટે આપણે પ્રયત્ન જ કરતા નથી.
છાપામાં લડાલડી કરે, “હું મેટો ને તું બેટો” એવી જે જાહેરાત છપાવે એ બધા ભેગીશ્વર નથી; એ બધા સાધુ પણ નથી; એ તે બધા બહારની વાત કરનારા છે.
ગીને તે કંઈ લાગે જ નહિ.એ તે કહે કે તું તારે ફાવે એમ કર અને હું મારે માર્ગે ધીમે ધીમે જઉં છું, આ માણસ જ સાચો ગીશ્વર છે.
બાકી, આજે તે નિરનિરાળાં વિશેષ લાગે છે. એવાં વિશેષણો કે તે સાંભળીને જ આપણે સ્તબ્ધ થઈ જઈએ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું આભૂષણ
૫૫ કઈ કહે જગદ્ગુરુ તે કોઈ કહે ભારત-
વિખ્યાત; કોઈ કહે સાહિત્યરત્ન તે કઈ કહે કવિકુલશિરેમણિ.
પણ જો તમે આવા હો તે દુનિયા તમને કેવી માનતી હોવી જોઈએ? તમે જે ખરેખર જગરુ છે તે તમારી તરફને આદર કેવું હોવું જોઈએ?
આખા જગતની વાત જવા દઈએ તેપણ કહે, તમારે આ સમાજ પણ તમને આદરથી માને છે ખરો? તમે જે કવિન હો કે કવિકુલશિરોમણિ છે, તે તે દુનિયાના બીજા કવિઓ તમારી જ કવિતા વાંચતા હોવા જોઈએ.
ખરેખર, તમે જે એવા છે તે તમારા મુખમાંથી વાણું કરે ત્યારે સરસ્વતી પ્રત્યક્ષ આવી ઊભેલી હેવી જોઈએ.
પરંતુ હકીકતમાં એવું નથી. આજે તે વિશેષણ બહુ સહેલાં થઈ ગયાં છે. એનું પરિણામ એ આવી ગયું છે કે વિશેષણનું વિશિષ્ટ મૂલ્ય જે રહેવું જોઈએ તે આજે : રહ્યું નથી, શબ્દો આજે સસ્તા થઈ ગયા છે, અને તેને વપરાશ છૂટથી કરવામાં આવે છે.
આચાર્ય ” એ એક જ વિશેષણ કેવું અર્થપૂર્ણ છે. જેમાં છત્રીશ ગુણ હોય, જે પાંચ ઇન્દ્રિયને કાબૂમાં કરે, ચાર કષાયને જીતે, પંચાચારને પાળે, નવ પ્રકારની બ્રહ્મમર્યાદા રાખે–આવા પ્રકારના છત્રીસ ગુણ જેમનામાં હેય એ સાચે આચાર્ય.
આમ આચાર્ય” અગર તે મુનિ' એ શબ્દ જ તેમની મહત્તાને ન્યાય આપવા માટે પૂરતા છે. છતાં આપણને એમ લાગે કે એ શબ્દમાં કંઈક ઓછું છે એટલે “બસ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! લગાવે સુપ્રસિદ્ધ વકતા મુનિ ચંદ્રપ્રભસાગરજી...લગાવે.”
અલ્યા, પણ મુનિ થયે એટલે મૌન રહેવાનું છે અને એમાંથી સમય મળે ત્યારે કંઈક બોલવાનું છે. પણ આ
મુનિ” એને સમજાયું નથી એટલે એને આગળ વિશેષણ લગાડવું પડે છે.
એટલે ખરી વાત તે એ છે કે, જે આપણે ઊંડા ઊતરીને વિચારીશું તે ખ્યાલ આવશે કે, આપણે બાહ્ય વાતમાં બહુ રમીએ છીએ. એટલા બધા રમતા થઈ ગયા છીએ કે ઘરમાં જવાનું મન થતું નથી.
પેલું નાનકડું છોકરું ધૂળમાં ઘર બનાવે, રમત રમ્યા કરે, ફર્યા કરે, બહાર ખાય, બહાર રખડે, પણ એને યાદ આવતું નથી કે, મારી મા ત્યાં વાટ જુએ છે. બિચારી, મા બેલાવી રહી છે, એણે રસેઈ બનાવી છે. મારે નાહવાનું છે, દેવાનું છે, ખાવાનું છે–એની કશી ખબર પેલા છોકરાને નથી. એ તે એક રમતમાંથી બીજી રમત, બીજીમાંથી ત્રીજી, ત્રીજીમાંથી ચોથી અને એમ ને એમ રમતમાં લીન બનતે જાય છે. - એટલી બધી એણે રમત માંડી છે કે, એ એમાં જ મગ્ન બની ગયું છે. મા રાહ જુએ છે, ખાવા માટે બેલાવે છે, બધું તૈયાર છે, છતાં બાળકને તે કશું યાદ આવતું નથી.
જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, પ્રભુરૂપી માતા પણ તારી પ્રતીક્ષા કરે છે. તને બેલાવે છે: “તું અંદર આવ; અને તું તને અનુભવ, પરંતુ એ તે એ મેહમાં અને બાહ્ય જીવમાં લાગી ગએલે છે કે તે એવું સતત ઝંખ્યા જ કરે છે મારું
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચું આભૂષણ
પ૭ નામ આવે, મારી પ્રસિદ્ધિ થાય, હું આખા સમાજમાં બહાર આવી જાઉં.
એ બધામાં તારું શું વળવાનું? તને કઈ શાંતિ મળવાની? આખી દુનિયા તારા ગુણગાન ગાય, પણ આત્મામાં જે સમતા નહિ હોય તે આખી દુનિયાના ગુણગાનથી પણ અંદર સુખ નહિ મળે.
પૂર્ણતાને સાદ આવી રહ્યો છે કે, “તું બહાર ન જા. ડીક વાર પણ તને લઈને તું અંદર આવ. સમાધિમાં બેસીને જે કે તારું ભૂષણ શું? તારે અલંકાર શું? તારે દાગીને કર્યું? તું પૂર્ણ શાથી?
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવે
ww
રાજગૃહી નગરીમાં ભગવાન મહાવીર પધાર્યાં હતા. હજારો નરનારીએ વંદન કરવા માટે તૈયાર થઈ ને ઊભાં હતાં. આજના લાકો રજાને દિવસે જેમ સિનેમા-નાટકમાં જાય છે, તેમ એ જમાનામાં લેકે સાધુસંતોને સાંભળવા જતા. ખસ, માનવ અહીં જ પલટાયા છે. પહેલાંના જમાનામાં યુવાનો પણ ધર્મ સાંભળવા ને સંતનાં દર્શન કરવા જતા હતા; જયારે આજે તે વૃદ્ધો પણ નાટક-સિનેમામાં જાય છે, અને મેહ તેમ જ ર'ગરાગમાં રાચે છે. એ વખતે, ભગવાન મહાવીર પધારતા ત્યારે બધાંનાં હૈયાંમાં ઉલ્લાસ ઊછળતા. તેમને હૈયાધરપત મળતી કે ચાલે; હવે મેહનુ સામ્રાજ્ય ઘટશે તે ધનુ' સામ્રાજ્ય વધશે.
સૌની સાથે, મગધના સમ્રાટ ખિખિસાર, જેમનુ ખીજું નામ શ્રેણિક છે, તે પણ ઉમળકાભેર સત્કારવા તૈયાર થયા. બિંબિસારની પટરાણી અને ગણતંત્રના અધ્યક્ષ ચેટક રાજાની પુત્રી ચેલા પણ તૈયાર થઈ.
અને રથમાં બેઠાં. પણ રથના સારથિ ઘેાડાની લગામ હાથમાં લે છે એટલામાં તે એક ભયાનક ગર્જના સભળાઈ.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવા
૫૯
સાંભળતા જ સારથિના હાથની લગામ છૂટી ગઈ. વીજળી જેવા તેજસ્વી ઘેાડા ઢીલાઢફ થઈ ગયા. સત્ર ભય વ્યાપી ગયા. પછી તેા ખીજાએ પણ એક-પછી-એક પેાતાના રથમાંથી નીચે ઊતરવા લાગ્યાં: આજે ભગવાનનાં દર્શન કરવા નહિ જવાય, કારણ, આપણને અંતરાયકમ નડે છે. સાચી વાત તેા એ છે, આપણું નિ`ળ તત્ત્વ જ આપણા માર્ગમાં અંતરાય નાખતુ હાય છે.
આપણા પ્રમાદને લીધે આપણે સમ ન કરીએ તેપણ આપણે મનને એવી રીતે મનાવીએ છીએ કે આજે આપણા નસીબમાં સકમ લખાયું નહિ હોય. ધમના શબ્દોના ઉપયોગ આજે આમ બહાનાં કાઢવા માટે થઈ રહ્યો છે.
આપણે ઘણી વાર એમ કહીએ છીએ કે, આજે મને અંતરાય નડયો એટલે વ્યખ્યાનમાં ન આવી શકયો. પણ કોઈ દિવસ તમે એમ કહ્યું ખરું કે અંતરાયને લીધે હું આજે દુકાને ન જઈ શકયો ? એ વખતે તમને અંતરાય નિહુ નડવાના, કારણ કે ત્યાં તમારે સ્વાર્થ છે.
પરંતુ જ્યારે આત્મામાં જાગૃતિ આવશે, ત્યારે દુનિયાનુ એક પણ તત્ત્વ એવું નથી કે જે તમારા ધર્મ કાર્યમાં આડે આવે.
મુંબઈ જેવા શહેરમાં માનવી પેટને માટે દૂર દૂર સુધી દોડાદોડ કરે છે, પરંતુ ધર્મ કરવા માટે અને વ્યાખ્યાન સાંભળવા માટે લાકોને સ્થળા ક્રૂર પડે છે. પરંતુ જ્યારે એને રંગ લાગશે ત્યારે માઈલે નજીક લાગવાના.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂણિમા પાછી ઊગી! જેનું મન જોરદાર છે એને દૂર કાંઈ નથી. જેનું મન નબળું છે એને નજીક કાંઈ નથી.
એટલા માટે કહ્યું છે કે દૂર છે એ મનથી કરીને નજીક છે.
એટલે, માણસનું મન નક્કી થઈ જાય પછી એ ગાઉના ગાઉ અને પંથના પંથ કાપે પણ ત્યાં પહોંચ્યા વિના રહે નહિ.
એ વખતે એક માણસે કહ્યું: “ભગવાનનાં દર્શન કરવા નીકળનારને દુનિયામાં ફેકનાર કોણ છે? પણ બીજાઓએ કહ્યું કે ધર્મની પાછળ બહુ ઘેલે ન થા. ભગવાન મહાવીર કયાં નાસી જવાના છે?”
પેલે કહેઃ “બીજો અવાજ સાંભળવા મારી પાસે કાન નથી. મારા કાનમાં અત્યારે ફક્ત મહાવીરને જ અવાજ આવી રહ્યો છે.”
જેના મનમાં એક જ અવાજ ગુંજતે હોય એના કાનને બીજે અવાજ ગમતું નથી. પરંતુ આપણે તે સત્તર અવાજે સાંભળીએ, પણ એકેયમાં ચિત્ત સ્થિર ન હોય.
એ ભાઈના કાનમાં એક જ અવાજ હતું, આંખમાં એક જ છબી હતી, મનમાં એક જ મૂર્તિ હતી. એ દર્શન કરવા નીકળે ત્યારે ગામના દરવાજા બંધ થવાની અણી પર હતા. કોઈકે એને કહ્યું કે બહાર તે ભય છે. પણ એ સાંભળ્યા વિના જોતજોતામાં બહાર નીકળી ગયે. એને રિકવા માટે બહાર જવાની તે કોઈની હિંમત જ નહોતી. - આપણું મનમાં ભય છે, અને દરવાજા બંધ હોય તે પણ ડર લાગે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવો
પછી નગરરક્ષકને રાજાએ પૂછ્યું કે બધા સલામત છે?
નગરરક્ષકે જવાબ આપ્યો કે, “ના, પેલે વણિક બહાર નીકળી ગયું છે. એને ઘણું સમજાવ્યે, પરંતુ એ તે કહે કે મારા કાનમાં ફક્ત ભગવાનને અવાજ સંભળાય છે. બીજા માટે મને કુરસદ નથી; ભગવાનની છબી સિવાય બીજી કોઈ છબી જેવાને અવકાશ નથી; મનમાં ભગવાનને જ ભાવ રમી રહ્યો છે.”
ત્યારે શ્રેણિકે પૂછ્યું કે, આ અવાજ શેને છે? આ. ભય શેને છે અને ગામ કેમ આટલું બધું ક્રૂજી રહ્યું છે?”
ત્યારે કેઈકે કહ્યું કે, “મહારાજ, માળણની એક રૂપાળી, ખૂબ સુંદર છોકરી, છાબડીમાં તાજા ખીલેલા ફૂલને લઈને આવતી હતી એ આપને યાદ આવે છે?”
“હા, યાદ આવે છે. એ છોકરી સુંદર તાજાં પુષ્પો લઈને આવતી હતી. પાછળ એક માળીને કરે પણ આવતું હતું. એ બન્ને નાનપણથી સાથે જ રહેતાં હતાં, તેથી એમના બાપે બન્ને વચ્ચે એક જ રાગ હેવાથી તેમનાં લગ્ન કરી આપ્યાં હતાં. પણ તેનું શું?”
તેઓ બને હમેશાં સાથે હોય. દૂધ અને પાણીના જેવી મૈત્રી હતી. ફૂલે ચૂંટવા જવાનું હોય તે પણ સાથે. માળા ગૂંથવાની હોય તે પણ સાથે. એમનું એક જ કામ હતું કે રાજદરબારમાં જઈને જે લોકો પ્રભુપ્રેમી હોય તેમને સુંદર માળાઓ બનાવી આપવી.
એ લકે એવાં ભક્ત હતાં કે પિતાના ધર્મ ઉપરાંત બધાય ધર્મોને માનતા હતાં, એટલે ભગવાનને ચડાવવાનાં
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
ફૂલ કરમાયેલાં ન હોય, કળીવાળાં કે વાસી ન હોય એની ખાસ કાળજી રાખતાં. તાજાં પુપે જ ભગવાનને ચઢાવવા માટે આપતાં.
પિતાના ભગવાન યક્ષને માટે પણ સુંદર માળા અનાવતાં. બન્ને જણ જઈને એ માળા યક્ષને ચઢાવતાં, પગે લાગતાં અને પછી બહાર આવી, માળી મૃદંગ બજાવે અને માળણ નૃત્ય કરે. આમ સુંદર વાતાવરણ જામતું. જોકે કહેતા કે, ભક્તિ તે આનું નામ.”
આપણે ભગવાન પાસે જઈએ અને આપણી જાતને ભૂલીએ નહિ તે, ભગવાન પાસે ગયા કે ન ગયા બરાબર છે. ભગવાન પાસે જાઓ ત્યારે તમે તમારી જાતને ભૂલી જાઓ કે, હું કોણ છું. આવી આત્મવિસ્મૃતિ એટલે જ ભગવાનની ભક્તિ. આપણી જાત ને યાદ આવતી હોય તે હું અને તું બે જુદા છીએ અને ત્યાં મજા નથી.
યાદ રાખજો કે, સાકર દૂધમાં ઓગળ્યા સિવાય કદી મીઠાશ નહિ આપી શકે. જો ગાંગડો પડ્યો હશે તે ગાંગડો અને દૂધ જુદાં રહેશે. એવી રીતે ભગવાનમાં તમે એગળે નહિ, એક બને નહિ, ત્યાં સુધી એકતાની મજા તમે માણી શકશે નહિ.
ભક્તિ એટલે બીજું કાંઈ જ નહિ. ત્યાં તમે બધાય ભાવ ભૂલી જાઓ અને “હું ભગવાન રૂપ એક તાદાત્મ્ય બની ગયે અને ભગવાન અને હું જુદા જ નહિ” એ ભાવ કેળવે જાઈએ. એટલા માટે એક કવિએ કહ્યું છે કે, હે મહાપૂજ્ય, તારી સાથે એક્ય સાધવામાં આભૂષણો
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવા
૬૩
અંતરાયરૂપ થાય છે. મારે આ આભૂષણ નથી જોઈતાં, કારણ ત્યાં મને ખ્યાલ આવે છે કે હું મોટો છું, મારામાં કંઈક મહત્તા છે, લેકીમાં મારું કઈક સ્થાન છે.”
જેમ સાકર દૂધમાં ભળી જાય છે તેમ માણસ જ્યારે ભગવાનમાં એકરૂપ થાય છે ત્યારે એની મીઠાશ અને મધુરતાની તેાલે ખીજું કાંઈ ન આવે.
આમ માળી અને માળણ એવી ભક્તિ કરે છે કે જાણે પુષ્પ અને પરાગની જોડી. એમની પ્રીત અને એમનાં નૃત્ય લોકો જ્યારે જુએ ત્યારે કહે કે ખરેખર, આ બન્નેનાં જીવનની કલા એટલે સુંદર નૃત્ય અને ભાવ !
ગામના દુના એમને જોવા જાય ત્યારે એમના હૃદયમાં સારા ભાવ જાગવાને બદલે દુર્ભાવ જાગે. તેમને થાય : આવું સુંદર નૃત્ય, સુંદર રૂપ, આવી સુંદર માળા ગૂ ંથે એવી આ નારી સાથે આવા આ મામૂલી માળી શેને ? એની પાસે નથી બંગલા, નથી પૈસા, નથી કાંઈ પણુ,
જે શ્રીમંતાને પૈસા સિવાય બીજું કાંઈ સૂઝે નહિ અને પેાતાના દીકરાનું શુ થાય છે એ જુએ નહિ એવા શ્રીમત્તાના દીકરા વિચાર કરે છે કે આ માળણને આપણે કોઈ પણ હિસાબે હાથ કરવી જોઈ એ. ને પછી તે એ માટેનાં કાવતરાં રચાવા લાગ્યાં.
પરિણામ એ આવ્યું કે એક દિવસ એ બન્ને નૃત્ય કરવા માટે એક મંદિરમાં ગયાં ત્યારે આ લોકો પણ પાછળ પાછળ ગયા ને પેલા માળી, મૃદંગ વગાડતા હતા ત્યાં એને પાછળથી પકડીને થાંભલા સાથે બાંધી દીધા, અને એના
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
દેખતાં માળણની સાથે કુચેષ્ટા કરવા લાગ્યા. આ બધુ જોઈ માળીનો તા જીવ ખળી ગયા, આંખા લાલચેાળ થઈ ગઈ, પણ બંધનમાં બધાયેલા હતા એટલે લાચાર હતા.
<
આ વખતે એનું મન વિચારે ચડી ગયું કે આટલાં વર્ષાં સુધી મેં યક્ષની ભક્તિ કરી, પુષ્પો ચઢાવ્યાં એનુ ફળ આ જ કે ? એના મંદિરની અંદર જુલમ થાય અને એને જવાબ કંઈ ન મળે ? માળી યક્ષની સામે જોઈ ને મેલ્યાઃ હું યક્ષ, તુ હવે ખરેખર યક્ષ નથી, કેમ કે મેં તારી આટલાં વર્ષોં સુધી ભક્તિ કરી છતાં એનું પરિણામ કાંઈ ન આવ્યું. તારા દેખતાં જ અમારા પર આ અત્યાચાર ગુજરી રહ્યો છે. મૂગા મૂંગા તું આ બધું જોયા કરે છે. લાગે છે કે તારામાં હવે દેવપણું રહ્યું
નથી.
ત્યાં જ યક્ષ પ્રગટયો અને એના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યાં. આથી માળીમાં શક્તિ પ્રગટી, દોરડાં છૂટી ગયાં, અને એનુ ખળ એટલુ બધું વધ્યુ કે એણે એ બધાયને પછાડી– પછાડીને મારી નાખ્યા.
એક વાર શરીરમાં શક્તિ પ્રવેશી પછી એને કાઢવી બહુ મુશ્કેલ છે—પછી એ શક્તિ દૈવી હોય કે આસુરી હાય. આ આસુરી શક્તિએ એના મનમાં એવા દૃઢ નિશ્ચય પ્રગટથો કે આજથી મારે રાજ છ પુરુષ અને એક સ્ત્રીને મારવાં.
એને વારવાની કોઈનીય હિંમત ન ચાલી, કારણ કે જે કહેવા જાય એ જીવતા ન રહે.
અત્યાચાર અને અનાચાર સામે જો કોઈ અવાજ ન
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવે
૬૫ ઉઠાવે તે એને દંડ પ્રજાને પણ ભેગવ પડે. આપણે ઘણી વાર કહીએ છીએ કે, “આપણે આપણું સંભાળે. પણ બીજાઓને ગુને પણ આપણે ભેગવવાને છે એટલે પ્રજામાં એક પણ ખરાબ તત્વ પ્રવેશે તે એની અસર આખીય પ્રજા પર થાય.
તમારું ઘર તમે ચેખું રાખે પણ તમારા ઘરઆંગણે જે કચરે હશે તે બહાર જતાં તમારા પગો. કચરાવાળા થવાના છે. વળી બહારથી ઊડીને એ ઘરની અંદર આવવાને છે. સમાજના દોષ વ્યક્તિને પણ લાગુ પડે છે. એટલા માટે વ્યક્તિની શુદ્ધિ એ સમાજની શુદ્ધિ છે. એટલે જે સમાજ આવા જુલમને રેકે નહિ એ સમાજને પણ સજા થવી જોઈએ.
આમ જ છે પુરુષ અને એક સ્ત્રી એને મળે નહિ ત્યાં સુધી એ જંપે નહિ. આ અર્જુન નામને દેવ હતું અને એ માળીમાં પ્રવેશી ગયે, એટલે અર્જુન માળી થયે. આ અરસામાં ભગવાન મહાવીર વિહાર કરતાં કરતાં ત્યાં નીકળ્યા.
એમને ખબર હતી કે રેજ સાત જણને મારનાર અર્જુનમાળી આ પહાડોમાં ફરી રહ્યો છે. છતાં ભગવાન આવ્યા, કારણ કે એ નિર્મળ હતા. એમના હદયમાં અભય હતે, કરુણ હતી.
જેમ પાણીમાં ગમે એટલે મેટો અંગાર પડે તે પણ અંગારે કરશે પણ પાણી નહિ બળે, એમ જેની પાસે 'કરુણ અને દયા પડી છે એને દુનિયાના દુષ્ટોને ભય નથી.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! ભગવાન તે ગામને પાદરે નિર્ભયપણે આવીને ઊતર્યા. વંદના કરવા કે પાદરે આવવા નીકળ્યા, ત્યાં તે આજુબાજુ શેરબકેર થવા લાગે. સંદેશવાહકે શ્રેણિક મહારાજાને સમાચાર આપ્યાઃ “અર્જુનમાળી ગામને પાદરે આંટા મારે છે. હજુ સુધી એણે સાત માણસ માર્યા નથી એટલે એ ગર્જના કરી રહ્યો છે.”
પણ શ્રેણિકે કહ્યું: “પેલે ગામના ધનાઢ્યનો દીકરે તે ચાલે ગયે. એની પાસે તે તલવાર, ભાલે કે એવું કંઈ સાધન પણ નથી. એનું શું થશે ?” શ્રેણિકની આંખમાં ઝળઝળિયાં આવ્યાં. કિલ્લાની બારીમાંથી જેવા લાગ્યા કે એ ક્યાં જાય છે.
પિલે તે ધૂનમાં ને ધૂનમાં ચાલ્યા જાય છે. જેના હૃદયની અંદર ભગવાન છે, જેની આંખોમાં ભગવાનની છબી છે, જેના મોઢામાં ભગવાનનું નામ છે, એને કોઈ પણ જાતને ભય હોતું નથી.
ખરી વાત તે એ કે ભય ક્યાં છે? તમે વિચારવા જાએ તે ભય છે અને વિચારમાંથી પાપ કાઢી નાખે તે અભય. ભય આવે છે એના પહેલાં તે માણસ પિતાના મનમાં ભય ઊભો કરે છે. ભય એટલે ભયંકર નથી, એટલે માણસને વિચાર.
આમ એ ચાલ્યું જતું હોય છે ત્યાં દૂરથી પેલે અર્જુનમાળી આવે છે. એની મોટી મોટી આંખે લાલ અંગારા જેવી છે મોટું પડછંદ શરીર છે. એનાં પગલાં
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવે સિંહ જેવાં મોટાં છે, એનું રૂદ્ર સ્વરૂપ જોઈને જ માણસ અડધે મરી જાય.
લેહીથી ખરડાયેલાં કપડાંને ધોવા માટે સાબુ અને પાણી જોઈએ. હિંસાને ખાળવી હોય તે અહિંસાથી ખાળી શકાય. ઘરમાં કોઈ તપેલું હોય તે તમે તપે નહિ, પણ ઠંડા થાઓ. એ અગ્નિ હોય તે તમે પણ થાઓ.
સુદર્શન તે કાર્યોત્સર્ગ કરી ઊભો રહ્યો. એના મનમાંથી શુભેચ્છાનાં આંદોલને નીકળવા લાગ્યાં: “એનું ભલું થાઓ, એને ક્રોધ શમી જાઓ, એની દાનવતા માનવતામાં ફેરવાઈ જાઓ, મૈત્રીની મધુરતા પ્રસરી જાઓ.
અર્જુનને થયું કે આ શું થાય છે! હું ભલભલા માણસને ઊંચકીને ફેંકી દઉં છું, પણ આ નાનકડો માનવી કે સુંદર છે ! એના મુખ પર કેવી શાંતિ છે! આંખે કેવી સુરમ્ય છે ! માનવીનું મૌન એ કેઈક વાર ઉપદેશ આપવા કરતાં પણ વધારે કામ કરી જાય છે. કેટલીક પળે એવી હોય છે કે ચૂપ રહેવું જ યોગ્ય ગણાય અને એ ચૂપ વાણી કરતાં વધારે બેલે છે!
અર્જુન જેમ જેમ એની નજીક આવતે ગમે તેમ તેમ એ ઓગળતે ગયે. અને જે એ એની નજીક આવ્યો તે જ એની અંદર જે યક્ષ હિતે એ ભાગી ગયે. અંધારું અજવાળા આગળ કેટલી ઘડી ટકી શકે ? શાંત માળી એની પાસે આવીને ઊભે રહ્યો. હવે એનું શરીર થાક અને શ્રમથી ભીનું ભીનું થઈ ગયું. પેલા યક્ષને લીધે એ આમ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! કરતે હતે. જેમ દારૂડિયે, દારૂના કેફને લીધે ધમાધમ કરે, અને કેફ ઊતરી જાય એટલે મડદા જે થઈ જાય છે.
સુદર્શને એને કહ્યું: ‘તું ચાલ મારી સાથે. હું જેમની પાસે જાઉં છું એમની પાસે તારાં મેલ અને ગ્લાનિ નીકળી જશે.”
આમ ભગવાન મહાવીર પાસે માળીને એ લઈ જાય છે ત્યાં દૂરથી મીઠી ઘંટડી જે અવાજ સંભળાય છે.
વાણી તે ઘણી સાંભળી પણ ભગવાનની વાણું તે કઈ અદ્ભુત છે.
અર્જુનમાળી પૂછે છેઃ “આ શું સંભળાય છે?”
સુદર્શન કહેઃ “હજુ તે દૂરથી સંભળાય છે, નજીક ચાલ, એમને જે અને તને સમજાશે કે અહિંસાને આત્મસાક્ષાત્કાર કેવો હોય છે.
બંને ભગવાનની નિટક આવ્યા.
પરંતુ ભગવાન મહાવીર તે આવા કૂર પ્રત્યે પણ કરુણ રાખે છે. એ તે ભગવાન છે. અને ભગવાન એનું નામ કે જે ખરાબ કામ કરનાર લેકે પ્રત્યે પણ પ્રેમ અને કરુણુ વરસાવે.
ભગવાન તે જાણે છે કે એ શું કરીને આવ્યો છે. પણ હવે શું? ભગવાન કેવળજ્ઞાનથી જાણતા હતા કે આ લુચ્ચે છે, ખૂની છે, ઘણાં ખૂન કરી આવ્યું છે. અંતર્યામી બધુંય જાણે છે અને છતાં પણ એમની આંખમાંથી એના પર અમીવર્ષા થઈ રહી છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવે
ભગવાને કરુણાની એવી ધારાઓ વરસાવી કે એને સ્પર્શ થતાં જ એને થઈ ગયું કે, હું કે પાપી છું. હૃદય ભરાઈ આવાથી એ હૈયાફાટ રુદન કરવા લાગ્યાઃ “ક્યાં આ દૈવી મૂર્તિ અને ક્યાં મારું અધમતાભર્યું જીવન! મેં કેટલાંય લકને માર્યા, કેટલાંયનાં ખૂન કરી નાખ્યાં. એમણે મારું શું બગાડ્યું હતું કે મેં એમને મારી નાખ્યાં?”
માળી ભગવાનનાં ચરણમાં માથું ઝુકાવી કહે છે : “હે ભગવાન, મારું શું થશે? મેં આટઆટલાં ખૂન કર્યા, મેં મારા તનને, મનને અને વિચારને લેહીથી ખરડી નાખ્યાં છે.”
કરુણાસાગર ભગવાને કહ્યું : “એ ગમે એવાં ખરડાયેલાં હોય તેય એને ધોવાને અવકાશ છે. હે માળી, તું હજી પણ સુધરી શકે છે. તું તારા મનને તૈયાર કર, તારા પાપને હઠાવી નાંખીશ, તે શ્રેય થશે જ. તારું અંદરનું તત્વ તે સારામાં સારું છે. ઉપર કાટ ચડ્યો છે.”
ત્યારે પેલાએ કહ્યું : “ભગવાન, મારે ઉદ્ધાર કરવા માટે મને ચારિત્ર્ય આપો.”
ભગવાને એને દીક્ષા આપી.
લેકે વાત કરે છે કે, આવા ખૂનીને પણ ભગવાને દીક્ષા દીધી. પણ ભગવાન તે જાણે છે કે વધારે ચડેલે મેલ વધારે વાવાનો છે.
એણે પ્રતિજ્ઞા કરી કે ભગવાન કહે એમ મારે કરવું. પછી ભગવાને કહ્યું કે, ગામના ચાર દરવાજા છે. એ દરેક દરવાજે જઈ દોઢ દોઢ મહિના સુધી તું કાર્યોત્સર્ગમાં ઊભે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! રહે. જે જાતના ઉપસર્ગો આવે તે દરેક ઉપસર્ગોને તું શાન્તિથી સહન કર !
આ અર્જુનમાળી સાધુ થયે. પહેલા ગામના પૂર્વ દરવાજે જઈને ઊભો રહ્યો. એ સાધુના વેશમાં હતું. ત્યાં એક ભરવાડ આવ્યો. ભરવાડને થયું કે આ એજ સાધુ છે જેણે મારા છોકરાને મારી નાખ્યું હતું, અને આજે સાધુના વેશમાં એ ઊભે છે. એની પાસે ડાંગ હતી એ એના માથામાં મારી. લેહીની ધારા વહેવા લાગી.
અર્જુન માળી વિચાર કરે છે કે તે દિવસે મેં તે એના છેકરાને માર્યો હતો, જ્યારે એણે તે ડાંગ મારી છે, તે જરા લેહી વહે છે. ક્યાં મારી નાખે છે? એ મનમાં વિચાર કરે છે. આ ભરવાડનું ભલું થજે કે મારા કર્મો ખપાવવામાં મને સહાયતા આપી રહ્યો છે.
એટલામાં બીજો એક ભીલ આવ્યો. એને ભત્રીજો આના હાથે મરી ગયે હતે. કાંટાની વાડમાંથી એણે કાંટાનું એક ઝાંખરું લીધું અને એના પર ઝીંકવા લાગે. અર્જુનના શરીરમાં કાંટા ભરાઈ ગયા. વેદને અસહ્ય છે છતાં પિતાની જાતને એ પૂછે છે કે, તે બીજાને માર્યા હશે એ વખતે એમને કેટલું દુઃખ થયું હશે? તને કાંટાની વેદના ખટકે છે, પણ બીજાના તે તે પ્રાણ લીધા હતા; એ વખતે એનું શું થયું હશે? . દોઢ મહિને અહીં પૂરો કરી એ પશ્ચિમમાં ગયે. પછી ઉત્તરમાં અને દક્ષિણમાં ગયે. આમ છ મહિના સુધી એણે માર સહન કર્યા. પથ્થરો ખાધા. લેહીની ધારાઓ
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભય કેળવો
વહી. આખા શરીરમાં રંગ કે રૂપ દેખાય નહિ એવા પ્રકારના ઘા પડ્યા પણ એણે નક્કી કર્યું કે મારા પર કેઈ સહાનુભૂતિ ન બતાવે.
આજે તે આપણે આપણું પ્રત્યે કેઈક સહાનુભૂતિ બતાવે એમ ઈચ્છીએ છીએ.
આપણું કઈ કામ ન કરે તે આપણે કહીએ છીએ કે, મને કઈ સહાનુભૂતિય બતાવતું નથી. પણ આપણે કોઈની સહાનુભૂતિ નહિ પણ આત્માની જ સહાનુભૂતિ જોઈએ. આત્માની અંદરથી નીકળતી સહાનુભૂતિ એવી મેટી છે કે એની પાસે બીજાની સહાનુભૂતિ કંઈ જ હિસાબમાં નથી.
એણે છ મહિના સુધી અખંડ તપ કર્યું. એણે એક પણ દુર્ભાવ ન કેળવ્યું. એની આંખ આગળ ભગવાનની છબી રમતી હતી. એને થયું કે કેવી સુંદર કરુણા એમાંથી નીતરી રહી છે! કે સુંદર મધુર અવાજ એના કાનમાં આવી રહ્યો છે! એ એ વિચાર કરે અને એને ભૂલી જાય.
એમ કરતાં કરતાં છ મહિના થયા અને અર્જુન માળીના બધાંય કર્મો ખપી ગયાં. એને આત્મા નિર્મળ થયે અને કેવળજ્ઞાન થયું, કારણ કે એણે પિતાના આત્માનું સંશોધન કર્યું. આત્માને ઘેઈ નાંખે અને એનાં દાનવ કરતાંય કાળમાં કાળાં કર્મો હતાં એને સાફ કરી નાંખ્યાં. એને આત્મા કાંચન જે નિર્મળ બની ગયે.
ભગવાનના એક જ સમાગમે અર્જુન માળીનું જીવન સુધરી ગયું. લોકે વાત કરવા લાગ્યા કે અજુનમાળીને
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! સુધારનાર કેણ? એને ભગવાન પાસે લઈ જનાર કોણ? એને ભગવાનને સમાગમ કરાવનાર કેશુ? પેલે એક નાનકડે વેપારી.
ગામમાં વાતે થવા લાગી કે આપણે ક્ષત્રિય થઈને પણ જે કામ ન કરી શક્યા એ પેલે વણિક, કે જે ઊગતી યુવાનીમાં છે, સુંદર જેની કાયા છે, આશા અને અનંત ઉત્સાહ જેની સામે ઊભાં છે એ માણસ મૃત્યુની સામે ગયે, અને અનમાળી જેવાને પણ એણે ઓગાળી નાંખે.
લેકે કહેવા લાગ્યા કે, ભગવાનના સમાગમને પામનારા બે માણસો તરી ગયા. અર્જુન માળીએ પિતાના આત્માને છે, અને આ સુદર્શન શેઠે જીવનમાં અભય કેળવ્યું.
આ બે વસ્તુ સમજીને આપણે એ વિચાર કરવાને છે કે, અર્જુન માળીએ ભગવાનને સમાગમ સાધીને અંતરને નિર્મળ કર્યું, એમ આપણે પણ ભગવાનની વાણી સાંભળીને આપણું અંતરને નિર્મળ કરીએ અને જીવનને અભય બનાવીએ. આપણા પર લાગેલા દોષેને આપણે દર કરીએ તે આપણે આત્મા પણ સ્ફટિક જે ઉજવળ અને નિર્મળ બની જશે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુવાનને
~ बाल्यकालेषु यः शान्तः सः शान्त इति मे मतिः । धातुषु क्षीयमानेषु शमः कस्य न जायते ॥
આ સુભાષિતમાં એક વરસ વાત કહેવામાં આવી છેઃ બાલ્યવયમાં જે માણસે ઈન્દ્રિયને શાન્ત કરી છે, કેળવી છે, તેને બરાબર સદુપયોગ કર્યો છે તે જ માણસ સાચી રીતે શાન્ત છે, સાવિક મર્દ છે.
બાકી, માણસ વૃદ્ધ થાય, ઈન્દ્રિયે શિથિલ થઈ જાય, કામ કરે નહિ ત્યારે જે કહે કે, હવે મારી ઈન્દ્રિયે તોફાન કરતી નથી, હવે હું બહુ શાન્ત થઈ ગયે છું, તે એ વાતમાં શું માલ છે?
દાંત પડી ગયા પછી આપણે ગૌરવ લઈએ કે હવે હું સોપારી નથી ખાતે તે એ વાત બરાબર છે? દાંત પડી ગયા પછી સેપારી ચાવવા જઈએ તે મોઢાની અંદર જે પેઢાને નરમ ભાગ છે તે છુંદાઈ ગયા વિના રહે ખરે?
. એટલે, આવતી કાલની રાહ જોવાને બદલે, જ્યારે યુવાની હેય, શરીરમાં શક્તિ હય, છાતીમાં તાકાત હોય
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪.
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! ત્યારે જ તમારી ઇન્દ્રિયેને બરાબર સાચે રસ્તે વાળે અને જુઓ કે તમે કેટલું બધું કામ કરી શકે છે.
સમાજને એક વર્ગ કહે છે કે માણસ કઈ કરી શકતું નથી. એ બાપડે શું કરવાને હતો? એ તે કુદરત આગળ એક નાચીજ વસ્તુ છે. જ્યારે બીજો પક્ષ કહે છે કે માણસ બધું કરી શકે. કુદરતને પિતાના ચરણે નમાવી શકે એવી શક્તિ અને સામર્થ્યને એ સ્વામી છે.
આ બે વિચાર પ્રવાહમાંથી યુવાનોએ બીજો પક્ષ પસંદ કરવાનું છે. એટલા માટે જ અંગ્રેજીમાં કહેવત છે કે, “નિસર્ગે દુનિયા બનાવી અને માણસે શહેર તેમ જ નગરે વસાવ્યાં.” કહેવાનો ભાવાર્થ એમ છે કે દુનિયા તે ઉજજડ હતી, પણ એ ઉજજડ દુનિયાને નંદનવનમાં ફેરવનાર તે માણસ છે. માણસ ન હોય તે આ દુનિયા વેરાન વગડે બની જાય. અમે માંડવગઢમાં ફરવા ગયા હતા. ત્યાંની માટી મોટી હવેલીઓ, ઊંચાં તેતિંગ મકાને, શિલાઓમાં અદ્ભુત કતરણું એ બધું જોયું ત્યારે મનમાં અભાવ જાગે કે પ્રાચીન ભારતને ઇતિહાસ કેવાં મોટાં સર્જન કરી શકતે હો!
પણ સાથે સાથે, દિલમાં એક ગમગીની પણ છવાઈ ગઈ કે આવું સર્જન કરનારા માનવીઓના ચાલ્યા જવાથી એ સ્થાન એવું ભયવાળું બની ગયું કે કૂતરાં અને શિયાળવા પણ ત્યાં જતાં ગભરાય. આવું ભયમય વાતાવરણ એટલા માટે જ છે કે માનવીએ એને ત્યાગ કર્યો છે.
માનવી જેને ત્યાગ કરે છે તે જે નંદનવન હોય તે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુવાનને પણ ઉજજડ બની જાય છે અને માનવી જેના ઉપર પિતાનું હૃદય રેડે છે, જેની પાછળ પિતાના સામર્થ્ય અને શક્તિએને ઉપયોગ કરે છે–એ ઉજજડ હાય, વેરાન હોય કે અરણ્ય હેય તે પણ નંદનવનમાં ફેરવાઈ જાય છે.
આપણે ત્યાં કહેવાય છે કે, કોળી મતો મદીયાન એક નાનકડા વડલાના બીજમાં એક મહા વડની શક્તિ પડેલી છે. આજે ભલે બીજ સાવ નાનકડું દેખાતું હોય, પરંતુ એ નાનકડું બીજ ધીમે ધીમે મોટું થઈને મહાન વટવૃક્ષ બને છે ત્યારે હજારે વટેમાર્ગુઓને, પંખીએને છાયા આપે છે, ફળ આપે છે, આરામ અને તાજગી આપે છે.
જરા વિચાર કરેઃ આનું કારણ શું?
કારણ એ છે કે નાનકડા બીજની અંદર વટવૃક્ષની શક્તિ સમાયેલી છે. આજના યુવાને આજે તે કંઈ લાગતા નથી, પણ આવતી કાલના સમાજનું ઘડતર તેમના હાથમાં છે. આજની વૃદ્ધ પેઢી આથમી ગયા પછી તેનું સ્થાન તેમણે લેવાનું છે. યુવાન પેઢીમાંથી જ મેટી વ્યક્તિએ પાકવાની છે.
દુનિયામાં જે મેટા માણસ બને છે તે કંઈ આકાશમાંથી એકદમ ઊતરી પડતા નથી; પણ નાનકડા માનવીઓમાંથી ધીમે ધીમે વિકાસ પામે છે, વિકાસમાંથી એમનું સર્જન થાય છે, અને તેમાંથી તે મહાન વ્યક્તિ બને છે. . જીવન જીવવા માટે પણ એક દીક્ષાની જરૂર હોય છે. કલિકાળસર્વજ્ઞ ભગવાન હેમચંદ્રાચાર્યજી, જેમણે કુમાળપાળને જીવન જીવવા તેમ જ નીતિપૂર્વક રાજ્ય ચલાવવા માટેની
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! જીવન-દીક્ષા આપી હતી, તેમણે એક સુભાષિતમાં કહ્યું છે કે, સિંહણને એક જ પુત્ર હોય છે, છતાં એ નિર્ભય થઈને સૂઈ શકે છે, કારણ કે, એને ખબર છે કે એને દીકરે જંગલમાં ઘૂમે છે અને તેથી એને કેઈ જાતને ભય નથી.
જ્યારે ગર્દભ (ગધેડી)ની આસપાસ દશદશ બચ્ચાં ફરતાં હોવા છતાં પણ, એને રેતીના થેલા ઉપાડવા પડે છે, અને ડફણાં ખાવાં પડે છે. દશ દશ દીકરા હેવા છતાં એના જીવને નિરાંત નથી; જ્યારે સિંહણને એક જ સંતાન હોવા છતાં એને કાળજે ટાઢક છે.
તમે આવા, સિંહણના સંતાન જેવા કેમ ન બને? તમે એ વિચાર કેમ ન કરે કે ઘરમાં તમે એકલા હેવા છતાં પણ તમારે લીધે તમારી માતાને, તમારા પિતાને, તમારા બાંધીને અને તમારા વડીલેને શાંતિ અને સુખ હેય. તમારા વિચાર, તમારી વાણી અને તમારું વર્તન જોઈ તમારાં માબાપ, તમારાં વડિલે અને તમારાં સ્વજને મનમાં ને મનમાં પ્રસન્ન થાય, એવા કેમ ન થવું?
તમને જોઈને એમને થાય કે કેવા સરસ સદ્ગુણ છે, કેવી સરસ અને મધુર વાણી છે, કેવું નિર્દોષ અને નિષ્કલંક વર્તન છે, અને કેવી સુંદર જીવનવ્યવસ્થા છે! આવી અહેભાવના એમના મનમાં જાગે તે જ તમારું જીવું સાર્થક !
તમે તમારા જીવનમાં ત્રણ વાતનું ખાસ ધ્યાન રાખજો: એક સત્સંગનું, બીજું અભયનું અને ત્રીજું કેળવણીનું. બીજા શબ્દોમાં કહું તે, સેબત સારી રાખજો, દિલ નીડર રાખજે, અને મનને કેળવણી આપજે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુવાનને
૭૭
તમારા મિત્રે એવા હેવા જોઈએ કે તેમની ઊંડામાં ઊંડી અને ખાનગીમાં ખાનગી વાતમાં પણ ક્યાંય કટુતા અને ગંદાપણું ન હોય.
બગીચામાં ફૂલ લેવા જનારે ફૂલને પણ ચૂંટીને પસંદ કરવાં પડે છે. એમાં ચીમળાયેલાં પણ ન જોઈએ, અને અર્ધખીલેલાં પણ ન જોઈએ. પૂર્ણ વિકસિત હોય એને જ લેકે પસંદ કરે છે અને ઘરની ફૂલદાનીમાં ગોઠવે છે, અને ત્યારે એની શોભા કેવી ખીલી ઊઠે છે! પરંતુ એ ફૂલદાનીમાં નકામા અને ચીમળાઈ ગયેલાં ફૂલેને ભરે તે પરિણામે ઘરની ફૂલદાનીની શોભા મારી જાય છે. બસ, એ જ રીતે, આપણી શેભા મિત્રોથી છે. આપણે જેની સાથે બેસીએ છીએ, ફરીએ-હરીએ છીએ, વાતચીત કરીએ છીએ અને આપણું કીમતી કલાક પસાર કરીએ છીએ તે મિત્રો એવા હેવા જોઈએ કે તે ફૂલદાનીનાં સુંદર ફૂલેની જેમ શોભા અને સુવાસ આપે.
ફૂલદાનીમાં જેમ ફૂલને ચૂંટીઘૂંટીને ભરે તેમ જીવનદાનીમાં મિત્રોને ચૂંટીઘૂંટીને પસંદ કરીએ. સારા હૈયા તેને સહર્ષ સ્વીકારીએ અને નઠારા હોય એનું નામ ન લઈએ.
પસંદ કરાયેલા મિત્ર પૈકી કેઈક મિત્ર સડેલે છે, એવી ખબર પડે એટલે સડેલા ફૂલની જેમ તુરત જ તેને દૂર કરે જોઈએ. “તુરત જ શબ્દ ઉપર ભાર દઈને કહેવાનું કારણ માત્ર એટલું જ છે કે, એક સડેલું ફૂલ બીજા દશ સારાં ફૂલને સડે લગાડે છે. પાનની ટોપલીમાં પડેલાં પાંચ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! –હજાર પાન સાથે બંધાઈ ગયેલું એકાદ સડેલું પાન બીજી સવાર ઊગે તે પહેલાં પાંચ-પચીસ પાનને ચેપ લગાડે છે તેમ એકાદ સડેલો મિત્ર કે એકાદ સડેલે યુવાન ઘણને નષ્ટ કરી નાખે છે.
સડેલા પાનને લીધે બીજાં પાન સડી જાય નહિ તે માટે તે પાનવાળા કાતર રાખે છે અને જે પાન સડેલું હિય, ડાઘવાળું હોય તેને કાપી નાખે છે. એ કહે છેઃ પોણું હશે તે ચાલશે, કપાયેલું હશે તેય ચાલશે, પણ સડેલું પાન તે નહિ જ ચાલે.
એ જ રીતે તમારા જીવનમાં જે ભાગ સડેલે હોય તેને કાઢી નાખતાં શીખે નહિ તે તમારું સુંદર અને બગીચા જેવું મગજ ખરાબ વાતેથી ઉકરડા જેવું થઈ જશે.
એટલે, પહેલી વાત એ છે કે મિત્રો સુંદર જોઈએ, કારણ કે, મિત્રોથી જ તમે ભવાના છે. તમારે મિત્રો ખરાબ કામ કરશે તે તેની સાથે તમે પણ વગેવાશે. લેકે તે એમ કહેશે કે, “ફલાણની સાથે તે બેસતે હવે તે આ થે.”
વળી, ખરાબ કામ તમારો મિત્ર કરે અને બદનામી તમને મળે એવું પણ બને, માટે આજથી તમે નક્કી કરજો, કે, જે મિત્રો બીડી પીતા હોય, જે લેકે જૂઠું બોલતા હિય, જે લેકે ગાળાગાળી કરતા હોય, જે લેકે ગંદીગંધાતી વાત કરતા હોય, તેવા પ્રકારના સેબતીઓથી આઘા જ રહેજે. તેમને કહે કે અમારી મૈત્રી રાખવી હોય તે બધી બરબાદીઓથી દૂર રહેવું પડશે. જે બદીઓ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુવાનને
૭૮ હોય તે અમે નહિ અને અમે હાઈએ તે બદીઓ નહિ. બેમાંથી ગમે તે એકને સ્વીકાર કરવાની તમને સંપૂર્ણ છૂટ છે.
તમે જે આટલું ધ્યાન રાખશે તે તમારું મિત્રમંડળ સુંદર બનશે. એટલું સુંદર કે પછી તમે જે કાંઈ કરશે તે સુંદર હશે. પછી તમારા જીવનમાં એક એવું સુંદર સ્વપ્ન નિર્માઈ રહેશે, જે તમને મહાન બનવાની પ્રેરણા આપશે.
આપણું સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસનાં પાનાં ઉથલાવશે તે જણાશે કે સીતાજી, સુલસા, ગાગી જેવી અનેક સ્ત્રીઓ આપણી સંસ્કૃતિને આદર્શ રજૂ કરતું જીવન જીવી ગઈ છે. આજની યુવતીએ એ વિભૂતિઓ જેવું જીવન જીવવાને આદર્શ નકકી કરે તે આપણું સમાજજીવન સ્વર્ગ સમું સહામણું નીવડે.
પણ આજની આપણી બહેને તે પેલી એકટ્રેસ કે ડ્રેસ પહેરે છે, અને એ કેવાં ગીત ગાય છે, કેવી અદાથી ચાલે છે, કેવાં નૃત્ય કરે છે એનું અનુકરણ કરે છે. આદર્શ નારી બનવાને બદલે એકટ્રેસ બનવાનાં પતનકારી સ્વપ્ન સેવે છે. દેશનું આ કેવું દુર્ભાગ્ય !
તમે અત્યારથી જ ઉચ્ચ વિચારોનું સેવન કરો. તમારી પસંદગી હમેશાં શ્રેષ્ઠ હોવી જોઈએ. દુનિયામાં જે લોકો પિતાના જીવન માટે કનિષ્ઠ કે અનિષ્ટ તત્ત્વની પસંદગી કરી બેસે છે તે લેકે ફૂટીને ઠીકરાં થઈ જાય છે.
તમે જે મહાન બનવા માગતા હો તે ઉચ્ચ અભિલાનું સેવન કરે. જગતમાં જે મહાન તરીકે પંકાઈ ગયાં
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! છે તેમનાં જીવનચિત્રો ભણી નજર નાખો. આજે જે મહાપુરુષ તરીકે ઓળખાઈ રહ્યા છે તેમના વર્તમાન જીવનમાંથી પ્રેરણા મેળવે. એમની ખેતભરી જીવનચર્યા ઝીણવટથી જુઓ, અને પછી નકકી કરે કે આપણે પણ મહાન કેમ ન બનીએ?
બે હાથ, બે પગ, બે કાન, બે આંખ, મોટું અને નાક તેમની પાસે હતાં તેવાં જ આપણી પાસે પણ છે. આપણે એ શક્તિઓને સદુપયોગ કરવાનું છે. એ શક્તિએને સદુપયેગ કરે અને પછી જુઓ કે તમારા જીવનમાં કેવા પ્રકારનું ઊર્ધ્વગામી પરિવર્તન આવે છે!
ઈતિહાસના પાનાં ઉથલાવીને ઉકેલશે તે સમજાશે કે દુનિયામાં જે મહાપુરુષ તરીકે ઓળખાયા છે તે ચામડીમાં બહુ રૂડા રૂપાળા નહતા પરંતુ તેમના આત્માનું સૌંદર્ય એવું અદ્દભુત હતું કે દુનિયા એ સૌંદર્ય પર મુગ્ધ બની જતી.
મૂર્ખ માનવીઓ માત્ર ચામડીની સુંદરતા પર મુગ્ધ બને છે, જ્ઞાનીઓ દિલની સુંદરતા જોઈ રાજી થાય છે.
જ્ઞાનરૂપી ભમરાઓને તમે જે ખરેખર આકર્ષવા માગતા હો તે તમારા આત્માના સૌંદર્ય સમા સદાચાર, નીતિ, સત્ય, અહિંસા, કારુણ્ય, વાત્સલ્ય વગેરે સદ્ગુણોને બહાર લાવે. પછી જુઓ, જગતના ઈતિહાસમાં તમે પણ શું કરી જાય છે !
યાદ રાખજે, તમારે સામાન્ય બનવાનું નથી, મહાન બનવાનું છે. તમે જે પૂર્ણ છે તે તમારે પામવાનું છે. એ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના ચુવાનાને
૮૧
માટે તમે તમારા સ્વપ્ન ઉમદા રાખો. મનથી સંકલ્પ કરજો કે અમારે આ જિંદગીમાં ચેાક્કસ પૂર્ણ મનવું છે. ચામાસાનાં અળસિયાંની જેમ ક્ષણજીવી નથી બનવું. આખી દુનિયામાં કદાચ મારા નામની હાક ન વાગે તેા કંઈ નહિ, પરંતુ હું જ્યાં વસું છું તે પ્રદેશની આસપાસ વસતા પ્રત્યેકના હૈયે ને હાઠે મારી જીવન-સુવાસ રમી રહે એવા મારા સ્વરૂપને વિકસાવવું છે, એવી ઊંચી સદ્ભાવના સેવા.
તમે જો સંકલ્પ કરશેા અને એ સકલ્પ પાર પાડવા માટે સહન કરશે. તે જ આવું જીવન જીવી શકશે.
વૃદ્ધો કહે છે: આજના યુવાનેાની તા કાર્યવાહી જ કોઈ ઓર પ્રકારની હાય છે. સવારમાં ઊઠીને દેવસેવાને બદલે ખૂટ પૉલિશ કરશે. પછી પિટયાં પાડતાં ખરાખર અડધા કલાક કરશે. એક વાળ આડા પડવા ન જોઈએ અને એક વાળ ઊંચા થવા ન જોઈએ. આ વાત સાચી હોય તે આવુ કરનારા આજના યુવાનેા મને તા છેકરીએ કરતાં પણ નિળ અને ભૂડા લાગે છે.
સાચા યુવાનનું રૂપ વાળમાં નહિ, પણ એના પ્રત્યેક અણુએ અણુમાં વિસલતુ હાય છે. એના સંયમ, એને સદા ચાર, એની સ્વચ્છતા, એની સ્વસ્થતા એ જ એના સૌને દીપાવનારાં અને એની સુવાસને મહેકાવનારાં તત્ત્વા હાય છે.
આ જ તા છોકરાએ પણ રૂપાળા દેખાવા માટે પાવડર લગાડે છે, ક્રીમ–સ્ના લગાડે છે. આ બધું એટલા માટે જ કરવું પડે છે કે અંદરનું (આત્માનુ) સૌંદર્ય નાશ પામ્યુ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! છે. અંદરનું તત્ત્વ ખૂટી જાય છે ત્યારે જ બહારની ટાપટીપ શરૂ થાય છે.
હું તે તમને કહું છું કે બહારના એ લપેડાઓને મોહ છોડીને તમે કંઈક એવું સર્જન કરે, જીવન એવું બનાવી રહી કે ભવિષ્યને ઈતિહાસ પણ તમને જુએ અને બેલી ઊઠે કે આ એક વિરલ માણસ હતું કે જેણે આવું ઉમદા સર્જન કર્યું !
તમારે આગિયા નહિ, તારા બનવાનું છે. અંધારી રાતે ચાલ્યા જતા પથિકને તમારે તે માર્ગદર્શન અને આશાભર્યું આશ્વાસન આપવાનું છે. ખરી પડવાને વખત આવે ત્યારે પણ તેજલિસોટો મૂકીને તમારે જવાનું છે.
યુવાનીમાં રખડ્યા કરશે તે આખી જિંદગી રખડવું પડશે, માટે તમારી જુવાનીને સંભાળી લે. એકાગ્ર બની જીવનની કેળવણી મેળવી લે.
અંગ્રેજીમાં પ્રગતિપંથનાં જે ત્રણ પગથિયાં બતાવ્યાં છે તે આ છે Dream, Hope and Admiration. મહાન બનવાની આ ચાવી છે. પ્રેરણા આપતું મધુરું સ્વપ્ન હોય, ઉજવળ આશા હોય, અને દિલમાં અન્યની પ્રગતિ પરત્વેની ખેલદિલીભરી પ્રશંસા હોય તે તમારા જીવનની પ્રગતિને કેઈ રૂંધી શકશે નહિ.
હવે આપણે બીજી વાત પર આવીએ.
જીવનમાં તમે સર્વથા અભય રહો. કેઈથી કદી કરશે નહિ. જીવનમાં એક માત્ર પાપ સિવાય બીજા કશાથી ડરશે નહિ. તમારી વાણી, તમારું વર્તન અગર તમારા વિચારથી
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુવાનેને જે પાપ થઈ જાય તે જરૂર કરજે. તે પ્રસંગે અંદરના ભગવાન પાસે દોડી જઈને પાપ સામે રક્ષણ માગજો.
જેના હૃદયમાં અભયનું સામ્રાજ્ય સ્થપાયેલું હોય છે એને દુનિયામાં કોઈની બીક નથી. એવાઓ જ દુનિયાને પલટો આપી શકે છે. દુનિયાને નવા રંગે રંગી શકે છે.
આમ પહેલી વાત આપણે સત્સંગની (સારી સેબતની) વિચારી, બીજી વાત અભયની તપાસી, હવે ત્રીજી વાત વિચારવાની છે. આ વાત છે મનની કેળવણીની.
તમે દરેક વાત કરજે, પણ સાથે સાથે મનને કેળવતા જજો. મને એક એવી વસ્તુ છે કે એને કેળવવું પડે છે. જેમ રોટલી બનાવવી હોય તે કણકને કેળવવી પડે, ઘડે બનાવવું હોય તે માટીને કેળવવી પડે, ખમીસ બનાવવું હોય તે કાપડને કાપકૂપને કેળવવું પડે, તે જ રીતે દુનિયામાં કેળવ્યા વગરની કોઈ પણ વસ્તુ કામ લાગતી નથી. તમારા માનસને પણ તમારે કેળવવાનું છે. એ કેળવણી માટે શિક્ષણ એ અનિવાર્ય વસ્તુ છે.
હવે પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે, કેળવાયેલ માણસની ઓળખ શી?
બિનકેળવાયેલ માણસને દશ શબ્દો કહેવા પડે છે, જ્યારે કેળવાયેલ માણસને માટે એક શબ્દ પણ બસ થઈ જાય છે. “A word to a Wise, and a rot to a Tool.” ડાહ્યા માણસને એક શબ્દની જરૂર છે. એ તરત સમજી જશે. પરંતુ જે મૂરખ હશે, ગધેડા જે હશે, એને ડફણાં
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! પણ ઓછાં પડશે. એક કહેવત છે કે તેજીને ટકરે અને મૂરખને ડફણાં.
આ રીતે તમારા માનસને જે તમે કેળવતા જશો તે તમારું મગજ અને તમારું મન સરસ થઈ જશે. જેમ કેમેરાની ચાંપ દાબતાં વેંત જ અંદર રહેલી નેગેટિવમાં સામેનું દશ્ય તુરત જ ઝડપાઈ જાય છે તેમ, તમારું માનસ પણ એવું કાર્યદક્ષ બની જશે કે જે વાત વડીલે કે ગુરુજને કહેશે એ તુરત જ તમારા માનસપટ પર અંકાઈ
જશે.
તમારું મન કેળવાયેલું હશે તે તમારી પાસે આવતી સુંદર વાતે તમારા હૈયાની દાબડીમાં સરસ રીતે સંઘરાઈ જશે.
આ રીતે મેં તમારી પાસે ત્રણ વાત મૂકી છે સારી સેબત, અભય અને મનની કેળવણી.
મિત્રોની સેબત સારી હશે તે તમે ફૂલની જેમ મહેક્યા કરશે. અભય હશો તે તમારા દિલની અંદર પ્રકાશ છવાયેલું રહેશે. મન કેળવાયેલું હશે તે તમારા આત્માનું સૌદર્ય વિકાસ પામતું જશે.
આ ત્રણ બાબતે તરફ તમે જે પૂરતું ધ્યાન આપ્યું હશે તે તમે તમારા કુળમાં, તમારાં માતાપિતા માટે, તમારા ગુરુજને માટે, એવા બની રહેશે કે તમારે માટે તેમને ગૌરવ લેવું પડશે. તમારે લીધે એ સૌને ઊંચું માથું રાખી ફરવાનું સદ્ભાગ્ય સાંપડશે. તમારે લીધે તમારું કુટુંબ,
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુવાનને
તમારી જ્ઞાતિ, તમારે સમાજ અને તમારે દેશ પણ એમ કહેશે કે આ તે અમારે લાડકવાય છે.
જે રીતે ખેતી કરતે ખેડૂત ખેતરમાં એક દાણે વાવે છે, તે ખેતર તેના વળતરના રૂપમાં અસંખ્ય દાણ આપે છે તે રીતે તમારા જીવન ખેતરમાં વિચારરૂપી એક દાણે મેં અહીં વાવેલું છે. મિત્રો ! તેના વળતરના રૂપમાં આચારના ઘણા દાણું પાછા વાળશે એટલી અપેક્ષા તે હું રાખી શકું ને ?
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી
એક શિષ્ય ગુરુને પ્રશ્ન પૂછયોઃ ભગવન, હવે મને બતાવે, કે સૌથી સારું તીર્થ કર્યું? ગુવે ઉત્તર આપ્યો
સ્વમને વિશુદ્ધ.”
પહેલામાં પહેલું તીર્થ એટલે મન, મનને ચેખું કર્યા પછી જ તમે જ્યાં જવું હોય ત્યાં જજો. તમે જ્યારે તીર્થમાં જાવ ત્યારે મનમાં જે મેલ નહિ હોય, તમારું મન જે શુદ્ધ હશે, તમારા ચિત્તમાં રાગદ્વેષના વિચાર નહિ હોય, તે જ ભગવાનનું તેજ તમારા હૃદય ઉપર પડશે; તમારા હૃદયમાં એનું પ્રતિબિંબ પડશે.
નેગેટિવ પિઝિટિવને નિયમ છે કે જે નેગેટિવ હોય એના ઉપર કોઈ પણ જાતની છાપ પડેલી ન હોવી જોઈએ. વળી એને અંધારામાં જ રાખવી જોઈએ. એ એવી કેબિનમાં હોવી જોઈએ, કે જ્યાં સ્વિચ દબાય અને ઢાંકણું ઊઘડે કે તરત જ સામે જે આકૃતિ હેય તે પકડાઈ
જાય.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી
આનું કારણ એ છે કે નેગેટિવ સાફ છે. જે એનામાં કઈ ડાઘ પડી ગયા હોય તે પછી તમે ફેટો લેવા જાવ તે ફેટો સ્પષ્ટ આવશે નહિ. નેગેટિવને જેમ સાચવીને બરાબર ગેઠવી દેવામાં આવે છે ને બરાબર તૈયારી કરીને પેલી ફિલમને ગઠવી રાખેલી હોય છે ને પછી ફેટો જ્યારે લેવાને હેય ત્યારે જેવી ચાંપ દાબે કે તરત જ ચિત્ર આવી જાય છે. આપણા હૃદયને પણ આ જ રીતે તૈયાર કરીને જવું પડે છે.
જાત્રા કરવા નીકળતાં પહેલાં તૈયારી કરવાની હોય છે. આ તૈયારી કઈ તે જાણે છે?
ત્યાં ગયા પછી ધંધા અંગે કોઈને કાગળ લખવે નહિ. કઈ સદાને વિચાર મગજ ઉપર રાખવો નહિ. કઈ સગાં-વહાલાંની ચિંતા માથે રાખવી નહિ. ત્યાં ગયા પછી અહંભાવ, પ્રશંસા, મેટાઈ, સ્તુતિ વગેરે રાખવાં નહિ. ત્યાં જઈએ એટલે મીણ જેવા નરમ બની જવું જોઈએ. આમ એવી તૈયારી સાથે જવું જોઈએ કે ત્યાં પ્રભુનું જે દર્શન કરીએ તેની છાપ હદય પર ઊપસી આવે.
આપણે કોઈ ત્યાગી મહાત્મા પાસે જઈએ અને જે એ ત્યાગની છબી આપણા હૃદયમાં થોડી વાર માટે પણ ન ઊપસે, તે તેમની પાસે ગયા અને અર્થશે?
તમે કઈ મંદિરમાં ગયા, પ્રક્ષાલ કર્યો, સ્વચ્છ થયા, ધૂપ કર્યો ને પછી કેશરની વાડકી લેવા માટે ગયા. પણ એટલામાં પેલે વાટ જોઈને બેઠેલે ચર્ચા કરીને પૂજા કરી જાય છે?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! સાચેસાચું બેલજે, તમારી આંખમાં થોડેઘણે પણ લાલ રંગ તે તે ઘડીએ આવી જવાને જ. ડોક તો ધને રંગ આવવાને જ
જો તમે પણ સામાની જેવા મૂરખ હશે તે એવું મેટેથી બોલી ઊઠશેઃ “કંઈ ભાનબાન છે કે નહિ?” જે તમે શાણું અને સમજદાર હશે તે મનમાં કહેશે કે, મેં ધૂપ કર્યો. હું પૂજા કરવાની તૈયારીમાં જ હતું, ત્યાં આ મૂરખ માણસ ટપકી પડ્યો.
આ ભાવ, મનમાં પણ જાગ જોઈએ. એ વખતે આપણે તે પ્રસન્ન થવું જોઈએ. આપણને થવું જોઈએ, મારા કરતાં આની ભાવના કેવી ઊંચી. એણે તરત જ વિના વિલંબે લાભ લઈ લીધે! તમારા મનમાં આ ભાવ હશે તે તમે સામેથી જ કહેશે, “લે ભાઈ, પહેલાં તમે કરી લે પૂજા.”
આખર તે જે કરવાનું છે તે ભાવનાથી કરવાનું છે. પહેલી પૂજાને અર્થ હૃદયમાં પડે જ છે. તમે જે ભાવના કરી તે પહેલી પૂજા થઈ ગઈ એમ માનજે.
ટૂંકમાં કહીએ તે આપણું હૃદય ધીમે ધીમે એવું શુદ્ધ બનાવવું જોઈએ કે વીતરાગના ભાવે આપણું જીવનમંદિરમાં બેસે એ જ ભાવ આપણું ઘેર પણ આપણી સાથે આવે; દુકાને પણ આપણી સાથે આવે; વ્યવહારમાં પણ આપણને દરે.
આપણું અંતરમાં વસેલી શક્તિ અને આપણું સ્વભાવમાં વસેલી કમળતા તેમ જ સૌમ્યતાની અસર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી આપણું ઘરના માણસે ઉપર ધીરે ધીરે એવી સરસ થવી જોઈએ કે જેને લીધે એક નવું જ વાતાવરણ ઊભું થાય અને લેકે પણ કહે કે, “ખરેખર આ એક સાચા પ્રકારને ધમી આત્મા છે.”
પણ આ ત્યારે જ બની શકે કે આપણું જીવનમાં સૌમ્યતા આવે. પણ જે પૂજા કરીને ઘેર જનારે માનવી ઘરમાં જઈને ધમાધમ જ કરી મૂકે, ઉપવાસ કરેલે હોય અને જે પારાણું કરવા બેસે અને કહે, “શું મગ નથી કર્યા? તમને તે ભાન જ ક્યાં છે? અમે ઉપવાસ કરી મરી જઈએ છીએ તેય તમને પારણાને ખ્યાલ જ નથી રહેતે !”
આવા માણસના ઉપવાસ શાન્તિ કેમ આપે? એમને ઉપવાસ ન કરવા હોય તે કોઈ પરાણે કરાવે છે? ઉપવાસ કંઈ મરવા માટે નથી કરવાના, અમર બનવા માટે કરવાના છે.
ખરી વાત તે એ છે કે, જીવને વિચાર આવતે નથી. કોધમાં આવી જાય છે ત્યારે એ એમ માનતે હોય છે કે જાણે મેં ઉપવાસ કર્યો તે આ બધાના ઉદ્ધાર માટે કર્યો છે.
સાચી વાત તે એ છે કે, ઉપવાસ એ અનાહારી પદ પ્રાપ્ત કરવા માટે છે. ખાવું એ તે દેહરૂપી કીડાને સ્વભાવ છે. ન ખાવું એ શુદ્ધ આત્માને સ્વભાવ છે.
પરંતુ આ સ્વભાવ આવે ક્યારે ?
મગ કદાચ ન થયા હોય તે એમ કહેવું જોઈએ કે, હવે મગ કરવાની જરૂર નથી. હવે તે આ ખાવાની શરૂઆત કરી છે, એટલે પાણી હોય તે ચાલે, દૂધ હોય તે ચાલે,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! ઉકાળે હોય તે ચાલે. જે હોય તે ચાલે. તમે ચિંતા શા માટે કરે છે? કઈ ચિંતા કરતું હોય તે પણ આપણે સમતા આપવી જોઈએ.
પેલાને એમ થાય કે હું ખાઉં છું તેય મારે ખાખરા વિના નથી ચાલતું અને આ માણસે ઉપવાસ કર્યો તેય કહે છે કે, મારે કંઈ નથી જોઈતું. આમ તારવીને જોઈને જે તપ નથી કરતે એને તપ કરવાનું મન થાય.
પરંતુ આ વાત હૃદયમાં સ્થાપવા માટે મનને વિશુદ્ધ કરવું પડે છે. વિશુદ્ધિ વિના બધું નકામું. જેટલી જેટલી વસ્તુઓ છેવાય છે તેટલી જ શુદ્ધ અને સુંદર થાય છે.
કપડું પણ ધોવું પડે છે, મકાન પણ ધાવું પડે છે, વસ્તુઓ પણ છેવી પડે છે અને એ છેવાય છે ત્યારે જ મેલ દૂર થાય છે.
તે પછી શું આપણું મનને ધેવાનું જ નહિ? આપણે બધાયને ધવડાવીશું, બધાયને ચેખા કરીશું અને મનને નહિ ધેઈએ તે કેમ ચાલશે? મનને તે પહેલું ધવું પડશે.
આ માટે જ જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે કે વીતરાગની વાણી એ તમારા મનને ધેવા માટેનું નિર્મળ અને પરમ પાવનકરી પાણી છે. એના જેવું પવિત્ર પાણી દુનિયામાં એક પણ નથી. એટલે એ પાણીથી તમે મનને રોજ ધોતા રહે. - ઘણા લોકો કહે છે કે વ્યાખ્યાનમાં રેજ શું સાંભવાનું છે.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી
–તે હું તેમને પૂછું છું કે રેજ શું કરવા નાહવું જોઈએ ? કાલે તે નાહ્યા હતા, તે પછી આજે શું કરવા ફરીથી નાહવા જાવ છે? કાલે સ્નાન કર્યું હોવા છતાં જે તમને આજે મેલ ચડ્યો, ધૂળ ચઢી એમ લાગતું હોય તે પછી, કાલે સાંભળ્યું તેમ આજ પણ સાંભળે.
તમારી કાયા તે વગર ધેયે ઊજળી થવી જોઈએ. કાયા જ્યાં સુધી આવી ન થાય ત્યાં સુધી તે તમારે નાહવું જ પડે, એ જ રીતે તમારું મન એવું ન થાય ત્યાં સુધી તમારે સદ્ઘાણી પણ સાંભળવી જ પડે. એ સાંભળતા રહે તે તમારું મન તાજુ રહે, ખુલ્લું રહે,શુદ્ધ બને, રાગદ્વેષની ગાંઠ જે બંધાઈ ગઈ હોય તે જરા ઢીલી થાય.
આટલા માટે જ કહ્યું કે જેમાં ગાંઠ કે મળ ન હોય તેવું સ્વમને વિશુદ્ધ મન જોઈએ.
શિષ્ય બીજો પ્રશ્ન પૂછે છે, “કિમત્ર હેમં? દુનિયામાં છોડવા જેવું શું છે?”
જવાબ મળે: “કનકંચ કામ -કનક અને કામ– આ બેય આપણને વળગ્યાં છે, પણ તેને છોડવાં જોઈએ.”
માણસ બાળક હોય છે ત્યારથી લેવાની શરૂઆત કરે છે તે માણસ વૃદ્ધ થાય ત્યાં સુધી એ વૃત્તિ ચાલુ જ હોય છે, એટલે શરૂઆત લેવાથી થાય છે અને અંત લૂંટવાથી થાય છે.
લગભગ જિંદગીભર આ કનક અને કામની જ ઈચ્છા અને તૃષ્ણા માનવી સેવ હાય છે. પરંતુ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, એથી તને શું મળવાનું છે? એને તે તું છોડતા શીખ.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
એના વિધિપૂર્વક ત્યાગ કરતા શીખ, તે જ તારું કલ્યાણુ
થવાનુ છે.
કનક અને કામ એ બે વસ્તુઓ અને બાજુથી વળગી પડેલી છે. એના એ સ્વભાવ છે. અને જેને એ એ વળગે છે તે માણુસ એનાથી છૂટી શકતા નથી અને આશ્ચય તા એ છે કે એના બંધનમાં પડેલેા માનવી ઊલટો પેાતાને વધારેમાં વધારે મુક્ત માને છે!
જે વધારે પૈસાદાર હાય છે તે માણસ વધારે છાતી કાઢતા ચાલે છે. એને થાય છે ‘ હું કોણ ? હું મોટો માણસ.’
ખરી વાત તેા એ છે કે જ્ઞાનીએ એને કેદી તરીકે ઓળખતા ય છે. એ એવા કેન્રી છે કે આપડા રાતના સુખે ઊંઘી પણ શકત્તા નથી. રાત પડે એટલે ઇન્કમટેકસ, સેલ્સટેકસ, સુપરટેકસ વગેરેની ભૂતાવળે એને સતાવે છે, ને મૃત્યુવેરાને લીધે તેા એ ઝમકી-ઝબકીને જાગે છે.
એક ભાઈ કહેતા હતાઃ
કલ કરે સો આજ કર્, આજ કરે સે અમ; અવસર મીતા જાતા હૈ ફિર કરેગે કમ? 7 ખીજા ભાઈએ એને ફેરવીને બીજી રીતે કહ્યું :
6
કુલ મરે તેા આજ મર, આજ મરે સે અખ; મૃત્યુવેશ આ ગયા, ફિર મરોગે કમ ? 1
એટલે, હવે તેા મરવા માટેના પણ ટેકસ આવી
ગયા.
પણ, આ ટેકસ કેને માટે છે?—જેની પાસે ખૂબ ધન છે તેને માટે છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી
જેની પાસે ઓછું ધન છે તેને તે ટેકસ–બેકસ કંઈ વળગતું નથી; એ તે ખપ પૂરતું રળે છે ને ખાય છે. ચેપડા તે શેઠિયાઓને રાખવા પડે છે. ટેક્સ અને ડયૂટી તે એવા બધાયને હોય છે. પણ જેને બાર મહિને ત્રણ હજારથી ઓછી આવક થતી હોય એને શું નાહવા–નીવવાનું? - તમે લાખ મેળવે છે ત્યારે સરકાર તમારી પાસેથી પચાસ-સાઠ હજાર રૂપિયા પડાવે છે. તમે દિલ પ્રસન્ન રાખીને દાન નથી કરતા તે સરકાર તમને રડાવીને તમારી પાસે દાન કરાવે છે. આ પહેલાંના લેકે દ્રવ્યમાંથી દસ ટકા (દશાંશ) કાઢતા. હતા, કારણ કે મારા સહધમીઓ દુઃખી ન હોય, એમની સ્થિતિ સારી હોવી જોઈએ, એવી એમના દિલમાં ભાવના હતી. પિતાના સહધમીઓ દુઃખી હોય તે એમના દિલમાં દુઃખ ઊભરાતું હતું. - હવે વાત બદલાઈ ગઈ છે. “એ એનું ફેડી લેશે, મારે શું?” આવી સ્વાર્થ બુદ્ધિ વ્યાપક બની છે. એટલે જ આજે સરકાર તમારી પાસેથી મેળવીને ગરીબને પહોંચતા
એટલે આખરે તે સરકાર તમારી પાસેથી ફરજિયાત દાન કરાવવા માટે જ ટેકસ નાખે છે.
આમ, કનક એ એક એવી વસ્તુ છે કે માનવી એમાં જેમ વધારે બંધાયેલ હોય છે તેમ તે પિતાની જાતને વધારે મુક્ત માને છે! જ્યારે જ્ઞાની સાચી રીતે સમજે છે કે આ માનવી મુક્ત નથી, પણ જડબેસલાક બંધા
ચેલો છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
આ વાતની તમારે ખાતરી કરવી હાય તે સંસારી આત્માનુ મૃત્યુ જુઓ અને સાધુ આત્માનું મૃત્યુ જુઓ. સાધુએ તે સૂતાં સૂતાં, વાતા કરતાં, બેઠાં બેઠાં, જ્ઞાનની ચર્ચા કરતાં કરતાં મૃત્યુ પામતા હાય છે.
૨૪
શાન્તિથી બેસીને વિચાર કરવાના છે કે આપણુ જીવન કેવી રીતે વીતી રહ્યું છે. આજે લોકોનું જીવન પણ શાન્તિથી વીતતુ નથી અને મૃત્યુ પણ શાન્તિથી થતુ નથી. જીવન જો બગડી ગયું તે મરણુ પણ બગડી જશે.
મરણ વખતે પણ ઘણાનું ધ્યાન એવી વસ્તુઓ પર હાય છે કે સુખ કે શાન્તિથી વિદાય પણ લઈ શકતા નથી.
મરણ આવે તે પહેલાં કામની ભાવના છૂટી જાય, મરણ આવે તે પહેલાં કનકના માતુ છૂટી જાય, ને તમે છોકરાઓને કહો કે હવે તમે બધુ સંભાળી લે. હવે મારું નામ પૈસાની ખાખતમાં ન લેા. જ્યારે જરૂર પડશે ત્યારે તમારી પાસેથી માગી લઈશ, કે આજે મારે ધર્માદો કરવાના છે.
આમ તમે એવી રીતની વ્યવસ્થા ગાડવી દો કેમરણુ વખતે એમાં તમારા જીવ અટવાઈ ન જાય.
શું?
- હવે ત્રીજો પ્રશ્ન પુછાયા - રાજ અમારે સાંભળવું
'
જવાબ મળ્યા : ‘ગુરુના મુખકમલથી ઝરતાં સુવાકયો નિત્ય સાંભળે.’ સ્વયંપ્રકાશિત એવા વીતરાગના માર્ગના જે સાધુએ છે તે તમને જે વાત કહેશે તે તમારા આત્માના ઉદ્ધાર માટેની જ હશે.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી
ગુરુઓનાં વાક્યો તે ત્યાગના માર્ગે લઈ જનારાં હશે. સંસારને માણસ ધમી હોય તે પણ સ્વાથી હોય છે. ઘણા એવા હોય છે કે ત્યાગની વાત કરે, ધર્મની વાત કરે, પણ જ્યાં ઘેર આવે ત્યારે બધું ભૂલી કહેઃ “આ તારું, આ મારું.”
શ્રેણિક મહારાજાની એક વાત આવે છે. ભગવાન મહાવીર પધારેલા છે. તેમને સાંભળવાનું રાણી ચેલણને મન થઈ આવે છે, એટલે ધારણી રાણીને કહે છે: “ચાલે, આપણે ભગવાનનું વ્યાખ્યાન સાંભળવા જઈએ.”
- ત્યારે મેઘકુમાર કહે છે: “હું આવું ?” ત્યારે રાણ કહે, “હા, તારે તે આવવું જ જોઈએ.” અને મેઘકુમાર આવ્યા. વાણી સાંભળી અને હૃદયમાં એવી ઊંડી ઊતરી ગઈ કે જાણે કેરી ધરતી પર મેઘ વરસ્ય. પછી તે બીજ પાયું અને ઊગી નીકળ્યું.
એક વૃદ્ધ ભાઈએ મને એક વાર પૂછેલઃ “મહારાજ, તમે વ્યાખ્યાન તે દે છે, પણ તમારા ગુરુનું નામ શું?” મેં કહ્યું : “પૂ. આચાર્ય ચંદ્રસાગરસૂરિજી મહારાજ પછી કહે: ‘તમારા દાદાગુરુનું નામ શું ? તે કહ્યું: “સાગરજી મહારાજ.”
પછી કહેઃ “ઓહોહો ! સાગરજી મહારાજનાં વ્યાખ્યાન પણ અમે સાંભળેલાં છે એટલે તમે તે એમને પત્ર થાવ.” ' કહ્યું : “વાત સાચી છે. તમે તે પ્રવચનપ્રફ છે! અમારા દાદાગુરુને સાંભળ્યા, એટલે હવે મને કે મારા અનુગામીને સાંભળશો તોય વળવાનું કંઈ નથી.”
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂણિમા પાછી ઊગી! એમણે તે જાણે વ્યાખ્યાન સામે બખ્તર પહેરેલું હતું. એમને એ ગર્વ કે અમે ત્રણત્રણ પેઢી સાંભળી, પણ અમે તે જરાય ખસ્યા નહિ. બેઠા છીએ તેમ જ બેઠા છીએ–મચ્છુ નદીને કાળા પથ્થરની જેમ.
તુમ કહેતે જાઓ ઔર હમ સુનતે જાય' એવા પાકા થઈ ગયા હોય એ એમાંથી કોઈ અર્થ ન તારવે. બે ઘડી સાંભળે એટલું જ.
પણ જે બાળજી હોય છે, તેમને બહુ અસર કરી જાય છે. જુઓ ને, વિદ્યાથીઓ કેટલા બધા ભાવનાશાળી હોય છે! એમને તમે એક વાત બરાબર સમજાવી દો કે મનમાં ઉતારે તે તેઓ “યા હોમ કરીને ઝંપલાવી દે છે.
જ્યારે પેલા તે ગણતરી જ કર્યા કરે ને ગણું ગણીને એવું તારવે કે, “દે ડુંગર અને કાઠે ઉંદર જે ઘાટ થાય.
આમ પિલા મેઘકુમારે તે સાંભળ્યું, ને સંસાર પરથી જીવ ઊઠી ગયે. ઘેર આવીને માને કહ્યું: “મા.
ધારણ કહેઃ “શું છે બેટા!” તે કહેઃ “મને ભગવાનની વાણી ગમી તે તે બેટા આપણું ભાગ્ય ખૂલી ગયું પણ, મા ! એ વાણી મારા હૃદયમાં ઉતરી ગઈ તે તે આપણું અહોભાગ્ય.” પણ, એ વાણું હવે મારે અમલમાં મૂકવાની છે.”
એટલે ?” તે કહે! “મારે સાધુ થવાનું છે.”
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-ત્રિપુટી
૯૭
- અરે હોય, સાધુ તા ખીજા થાય. તારે સાધુ થવાનુ ન હોય. તું તેા મારે એકના એક દીકરા છે. તુ જો સાધુ થાય તા મારુ કોણ ? તને તે મારે આઠ-આઠ સુંદર કન્યા પરણાવવી છે. તારી એ આઠ-આઠ પત્નીઓને નીરખી નીરખીને સ્વર્ગ સમું સુખ પામવું છે, માટે બેટા, આપણાથી સાધુ ન થવાય.’
'
જોયું આ? માખાપ ધમમાં જોડે ખરાં, પણ ત્યાગની વાત આવે ત્યાં કહેઃ ‘એ તારું કામ નહિ. એમાં તને સમજ ન પડે. એ તે અમારે સાંભળવા માટે છે.’
પ્રવચન-શ્રવણુચિત્તશુદ્ધિ માટે છે. શ્રવણથી હૃદય ધાવાઈ ને ઉજ્જવળ થવું જોઈ એ. મેઘકુમારની જેમ જીવનમાં પિરવત ન આવવું જોઈ એ.
9
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં
જૈન દર્શનમાં કઈ વાત એકાને કહેવામાં નથી આવી. આજે કેટલાક લેકે જીવનને એકલક્ષી બનાવી માત્ર કિયા કે ધ્યાન પર જ મહત્ત્વ આપે છે તે કેમ ચાલે? કારણ કે સ્યાદ્વાદ-અનેકાન્તની દષ્ટિએ કોઈ એકને આપણું મધ્યબિંદુ બનાવવા છતાં જીવન વિષેની અનેકવિધ બાબતેને પણ આપણે સાપેક્ષ ખ્યાલ રાખવું પડશે.
આજે યુગ એક રીતે જ્ઞાનને યુગ છે. વ્યાવહારિક શિક્ષણ અને ધાર્મિક શિક્ષણ એ બંને વચ્ચેના ભેદ તેમ જ જીવનમાં એ બંનેનું શું સ્થાન છે, તે આપણે સમજી લેવું પડશે. વ્યાવહારિક શિક્ષણની જરૂરિયાત તેમ જ ઉપગિતા તે આજે જીવનમાં દરેક ક્ષેત્રે જોવામાં આવે છે અને દિવસે દિવસે વધતી જતી અનેક યુનિવર્સિટીઓ તેમ જ કૉલેજોમાં અભ્યાસ કરી વિદ્યાર્થીઓ ડિગ્રી મેળવે છે, અને એ ડિગ્રી ઉપરથી જ આપણને ખ્યાલ આવી જાય છે કે ક માણસ ક્યા વિષયમાં નિષ્ણાત છે. એમ.બી.બી.એસ.ની ડિગ્રી ધરાવનાર હોય તે આપણે સમજી શકીએ છીએ કે તે શરીરશાસ્ત્રને નિષ્ણાત છે. તે જ રીતે સી.એ.ની
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં ડિગ્રી ધરાવનારને તે હિસાબ અને નામાખાતાને નિષ્ણાત છે એમ આપણી સમજમાં આવી જાય છે. ધાર્મિક શિક્ષણબાબતમાં અભ્યાસની કેઈ આવી ડિગ્રી હોતી નથી, અને તેના શિક્ષકોની પસંદગીમાં પણ ખાસ ધેરણ જેવું હતું નથી. આજને યુગ ધાર્મિક અને વ્યાવહારિક શિક્ષણને સમન્વય કરવાનો યુગ છે. અમે સાધુઓ તે ધાર્મિક શિક્ષણની અગત્ય વિષે કહેતા જ આવ્યા છીએ, પણ શેડા વખત પહેલાં શિસ્તપાલન વિષે આપણા દેશના વિદ્યાથીઓમાં વધતી જતી બેદરકારી અને વણસતી પરિસ્થિતિ અંગે તપાસ કરવા માટે સરકારે પણ એક કમિશન નીમ્યું હતું, અને તેમાં આપણા રાષ્ટ્રપતિ અને મુંબઈના માજી ગવર્નર શ્રી પ્રકાશ જેવા વિદ્વાન સભ્ય હતા. તેમણે સંશોધન કરી જે રિપોર્ટ તૈયાર કર્યો તેમાં મુખ્ય વાત એ હતી કે કૉલેજના વિદ્યાથીઓને વ્યાવહારિક શિક્ષણની સાથે સાથે આધ્યાત્મિક શિક્ષણ પણ આપવું જરૂરનું છે. આમ થતાં વિદ્યાથી જગતમાં આજે જે અવ્યવસ્થા અને શિસ્તપાલનને અભાવ જોવામાં આવે છે, તે દૂર થશે. આમ આધ્યાત્મિક શિક્ષણની અગત્ય રાષ્ટ્રપતિ જેવાએ પણ સ્વીકારી છે.
પાઠશાળાઓમાં છોકરાઓને ધાર્મિક સૂત્રે શીખડાવવામાં આવે છે, અને તેથી બાળકોને જરૂરી ધાર્મિક શિક્ષણ મળી રહે છે, એમ સંતોષ માની લઈએ તે બરોબર નથી. હાઈસ્કૂલેનાં આગલા ધોરણમાં અભ્યાસ કરતા તેમ જ કૉલેજમાં ભણતા વિદ્યાથીએને ધાર્મિક શિક્ષણ બાબતમાં સંતેષ ‘આપી શકે તેવા શિક્ષકોની આપણે ત્યાં ખટ છે, અને આ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! ઊણપના કારણે જ બાળકો ધાર્મિક અભ્યાસમાં રસ લઈ શક્તાં નથી, કારણ કે એવા અભ્યાસથી તેમની ભૂખ સંતોષાતી નથી.મેટી ઉંમરનાં બાળકોને જ્યારે પાઠશાળામાં જવાનું કહેવામાં આવે છે ત્યારે તેઓ વ્યાવહારિક શિક્ષણના બેજાની વાત રજૂ કરે છે, અને એ વખતે આપણે બાળકોની વાત સાથે સંમત થઈ જઈએ છીએ. વાસ્તવિક પરિસ્થિતિ તે એ છે કે આજનાં માબાપને તેમના ધમાલિયા જીવનના કારણે, બાળકોને પાઠશાળામાં જવાનું કેમ ગમતું નથી, તેમ જ ધાર્મિક અભ્યાસ માં તેમને કેમ રસ પડતું નથી, તેનાં કારણોમાં ઊંડા ઊતરવાની ફૂરસદ જ નથી, અને તેથી તે પરિસ્થિતિ સુધરવાને બદલે વણસતી જવાની છે.
આ માટે મારી પાસે અનેક વિદ્યાથીઓ ચર્ચા અર્થે આવે છે, અને તે પરથી મને લાગે છે કે આજના વિદ્યાર્થી
માં આધ્યાત્મિક શિક્ષણની ભૂખ તે છે જ, પરંતુ વર્તમાન ધાર્મિક શિક્ષણની પદ્ધતિ અને અવ્યવસ્થાના કારણે તેઓની આવી ભૂખ સંતોષાતી નથી, અને તેથી જ તેઓને ધાર્મિક અભ્યાસમાં રસ પડતો નથી. મને યાદ છે કે એક વખત અમારા વિહાર દરમ્યાન એક ગામના ઉપાશ્રયમાં અમે રહ્યા હતા, અને ઉપાશ્રયને ઉપગ પાઠશાળા માટે પણ તે હોઈ એક પ્રૌઢ ઉંમરના શિક્ષક પાસે બાળકો સૂત્રોની ગાથાઓ બેલી રહ્યાં હતાં. ત્યાં એક વિદ્યાથીએ પ્રશ્ન કર્યો કે, સાહેબ! સૂર્ય સવારે ઊગે છે અને સાંજના આથમે છે, પણ જગતમાં કોઈએ પ્રદેશ હોઈ શકે ખરે કે જ્યાં સૂર્ય દિવસના દિવસ સુધી આથમે જ નહિ? આ ધાર્મિક શિક્ષકને ભૂગોળ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં
૧૦૧ નું જ્ઞાન ન લેવાથી પેલા વિદ્યાથીને મૂર્ખાઈ ભરેલો પ્રશ્ન પૂછે છે એમ કહી બેસાડી દીધું. આવી પરિસ્થિતિ આપણા મેટા ભાગની પાઠશાળાઓમાં પ્રવર્તે છે. વિદ્યાથીઓ પિતાની જિજ્ઞાસા સંતોષવા એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે જાય છે, પણ કોઈ સ્થળે એમને મૂર્ખ ગણી હસી કાઢે છે, તે વળી કોઈ સ્થળે એમને જડ ગણી હાંકી કાઢવામાં આવે છે, તે વળી કોઈ સ્થળે એને નાસ્તિક કહી તિરસ્કારવામાં આવે છે. આના પરિણામે વિદ્યાથીઓ કંટાળી જાય છે, અને ધાર્મિક અભ્યાસમાંથી તેમની શ્રદ્ધા જ ઊડી જાય છે. એટલે પ્રથમ તે આજે પાઠશાળાઓમાં એવા શિક્ષકોની જરૂર છે કે જેમણે ધાર્મિક અભ્યાસ સાથે સંપૂર્ણ વ્યાવહારિક વિજ્ઞાનનું જ્ઞાન પણ લીધેલું હોય, દષ્ટિની વિશાળતા હોય. માત્ર સૂત્રોની ગાથાઓ ગોખાવ્યા કરે એવા શિક્ષકો વર્તમાન કાળે આપણી પાઠશાળામાં નહિ ચાલે, અને એ જ રીતે કેલેજો તેમ જ હાઈસ્કૂલમાં પણ વ્યાવહારિક સાથે આધ્યાત્મિક શિક્ષણ ધરાવનાર શિક્ષકો અને પ્રોફેસરોની પસંદગી કરવામાં આવશે ત્યારે જ વિદ્યાર્થીઓમાં પ્રવર્તતી અશિસ્ત નાબૂદ થશે.
ક્રિયા આપણું આત્મા માટે છે, આપણો આત્મા કિયા માટે નથી, એ આપણે હંમેશા યાદ રાખવાનું છે. જે દરેક કિયા વિવેકપૂર્વક કરવામાં આવતી હોય, તે એવી કિયા કરનારને કોઈ પાપકર્મનું બંધન થતું નથી. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કે જે વિવેકથી ચાલે, વિવેકથી ઊભું રહે, વિવેકથી સૂવે, વિવેકપૂર્વક ભજન કરે અને વિવેકપૂર્વક બોલે તે તે પાપકર્મ બાંધતા નથી.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! દેહ અને આત્મા વચ્ચેના ભેદ પણ આપણે સમજી લેવા જોઈએ. આત્મા ઘીના લેટા જેવો છે, કાયા છાશના લેટા જેવી છે. કોઈ માણસ એક હાથમાં ઘીને લેટો અને બીજા હાથમાં છાશને લોટ રાખી માર્ગે ચાલ્યા જતા હોય, અને સામેથી કોઈ દોડતું આવતું હોય તે તેની અડફેટમાંથી બચવા માટે એ માણસ એ રીતે તરી જશે કે જેથી છાશના લેટાના ભેગે પણ ઘીના લેટાને આંચ ન આવે. આ રીતે કાયાના ભેગે આત્માનું રક્ષણ કરી શકાય, પણ આત્માના ભેગે કાયાનું રક્ષણ ન જ થઈ શકે.
આવી રીતે સર્જન અને વિસર્જન વચ્ચેના ભેદ પણ આપણે જાણી લેવા રહ્યા. એક કળાકારને ભવ્ય પ્રતિમા તૈયાર કરતાં વરસના વરસ લાગે છે, ત્યારે બીજો માણસ કુહાડાના ઘાથી થોડી ક્ષણમાં જ તે પ્રતિમાનું ખંડન કરી નાખે છે; એ બેમાં વધુ શક્તિ પ્રતિમાને ખંડિત કરનારમાં નહિ પણ સર્જન કરનારમાં છે, કારણ કે સર્જન કરવામાં જ્ઞાનશક્તિની જરૂર પડે છે, જ્યારે નાશ કરવામાં તે જડતાની જરૂર પડે છે. આજના યુગમાં ભૌતિક શક્તિને ઉપયોગ મટા ભાગે વિસર્જન કરવામાં થાય છે, પણ સર્જન કરવામાં તે આધ્યાત્મિક શક્તિની જ જરૂર પડે.
યુરેપના એક સુપ્રસિદ્ધ કળાકારે એક સુંદર બાળકનું ચિત્ર તૈયાર કર્યું. બાળકનું ચિત્ર એવું તે આકર્ષક અને કળાયુક્ત હતું કે ઘડી બે ઘડી આપણે તેની તરફ જોઈ જ રહીએ. એના મોઢા પરના સરળ અને વિનમ્ર ભાવે, તથા હોઠ પરનું મૃદુ હાસ્ય એવાં તે અલૌકિક હતાં કે જોનારના
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના યુગમાં
૧૦૩ મનમાં નિર્મળતા અને નિર્દોષતાને સંચાર થાય. થોડા વરસો બાદ ચિત્રકારેએ એક દુષ્ટ પુરુષનું ચિત્ર તૈયાર કર્યું અને તે માટે એક ભયંકર ચહેરાવાળા માણસને પણ શોધી કાઢયો. એની કૂર આંખે, વિકરાળ ચહેરે, ફૂલેલું નાક, ઊપસેલાં હોઠ એવાં તે બિહામણુ હતાં કે ચિત્ર જોતાં ધૃણ અને તિરસ્કારના ભાવ જાગ્રત થાય! પછી એક પ્રદર્શનમાં એ બંને ચિત્રોને તેણે સાથે બાજુ બાજુમાં મૂક્યાં. બને ચિત્રે એકબીજાથી વિરુદ્ધ પ્રકારનાં ચિત્રો હતાં. એક દિવસ એક માનવી તે પ્રદર્શન જેવા આવ્યો, અને ચિત્રો જોતાં જોતાં પિલાં બે ચિત્રોની પાસે આવી પહોંચે. પિલાં બે ચિત્રો જોઈને તે તે પિકે પોકે રડવા જ લાગે. એને રડતે જોઈને તેની આસપાસ માણસનું ટોળું જામી ગયું અને તેને રોકવાનું કારણ પૂછતાં તેણે પિતાનું મેટું બંને હાથે વડે ઢાંકીને કહ્યું કે આ બંને ચિત્રો ભિન્ન ભિન્ન વ્યકિતના નથી પણ એક જ વ્યક્તિનાં છે, અને તે વ્યક્તિ અન્ય કઈ નથી પણ હું પોતે જ છું. આ બંને ચિત્રો જોઈ મારા ભૂતકાળના સ્વરૂપની વર્તમાન સ્વરૂપ સાથે સહેજે સરખામણી થઈ ગઈ અને તે વિચારે હૃદયને આઘાત થયે. હું રહું છું મારા પતનને. આજે આપણે આપણી જાતને જ ભૂલી ગયા છીએ. પણ આજના વિજ્ઞાનયુગમાં સૌથી મોટામાં મોટી જરૂર તે આપણે આપણી જાતને જ ઓળખવાની છે. આધ્યાત્મિક શિક્ષણ માણસને સ્વના દર્શન તરફ દોરે છે, અને તે જ જ્ઞાન સાચું જ્ઞાન છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસાફલ્યની કૂંચી
પ્રકૃતિ સૌમ્યત્વ એ એક મહત્ત્વના સદ્ગુણ છે. એમાં એવી સ'કલના છે કે, એક વસ્તુ આવે તેા ખીજી આવે અને મીજી આવે પછી ત્રીજી આવે. એટલે, એક વસ્તુ પહેલાં તૈયાર ન થઈ હોય તેા, ખીજી વસ્તુમાં પછી મુશ્કેલી પડે છે; અને ખીજી તૈયાર ન હેાય તેા ત્રીજી પણ અઘરી પડે, માટે જ ગુણુની સંકલના કરવામાં આવી છે. ક્ષુદ્રતાના ત્યાગ કરે તા જ માણુસ સૌમ્ય અને છે
ન
જ્ઞાનીઓ આપણને દેખાવ કરવાનુ નથી કહેતા. એ તા આચરણમાં ઉતારવાનુ' જ કહે છે.
ડેલ કાર્નેગીએ જીવનમાં આગળ વધવાની સમજ આપતું પુસ્તક લખ્યુ છે. એ પુસ્કનુ નામ છે. How to
win the Friends and Influence the People.' આ પુસ્તકની લાખા નકલા દુનિયામાં ખપી ગઈ છે, ગુજરાતી માં પણ એની લાખા નકલા ઊપડી છે !
મારે તમને સૌને અહીં પૂછ્યું' છે કે, એમાં અને આ મહાપુરુષાની વાતમાં ફેર શા છે?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસાફલ્યની કૂચી
૧૦૫ લેખક એમ કહે છે કે તમે સૌમ્યતા અને સભ્યતાને દેખાવ રાખે; જ્યારે મહાપુરુષે કહે છે કે, દેખાવ નહિ, તમે એને તમારા જીવનમાં વણી નાખે. દેખાવ તે છેતરવા માટે છે, જ્યારે એવા ગુણને જીવનમાં વણવાની ક્રિયા આપણી જાતને સુધારવા માટે છે. જ્ઞાનીઓ કહે છે કે દેખાવ દુનિચામાં માન અપાવશે, પણ એથી આત્માનું કલ્યાણ નહિ થાય. આત્માનું કલ્યાણ કરવું હોય તે તે અંદરથી સુધરે.
દવાઓ પણ બે પ્રકારની હોય છે. માથું દુખતું હોય ત્યારે આપણે બામ લગાડીએ છીએ, ટીકડી લઈએ છીએ, ને એમ આરામ અનુભવીએ છીએ. બીજી દવા વિચારના મૂળમાંથી ઉદ્ભવી હોય છે. આ માથું દુખ્યું તે ખરું, પણ એ દુખ્યું શેનાથી? આ પ્રશ્નમાંથી એ શેધી કાઢે છે કે કબજિયાત છે, પેટમાં બેટો ભરો થયેલ છે, એટલે માથું દુખે છે. આ પછી એ પિટને બગાડ કાઢવાની દવા આપે છે. આ આંતરિક દવા છે. બહાર બામ ભલે લગાડે પણ અંદરને મળ જશે નહિ અગર કોઈ ચિન્તાથી માથું દુખતું હોય તે ચિન્તા જાય નહિ ત્યાં સુધી આરામ થાય
આ રીતે જ્ઞાનીઓ પણ આપણને અંતરની દવા બતાવે છે. એ કહે છે કે બહારની સૌમ્યતા તમે ઘડીભર રાખશે, પણ જે તે અંતરમાં ઊતરી નહિ હોય તે કોઈક દિવસ પણ એને ભડકો થયા વિના રહેવાને નથી.
- તમારી પ્રકૃતિમાં વણયા વગરની કોઈ પણ વસ્તુ લાંબે કાળ ટકવાની નથી. એટલે, તમે જે વસ્તુ કરવા માગતા
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! હો તેને તમારા લેહીની અંદર એકાકાર બનાવી દે. એમ કરશો ત્યારે એ વસ્તુ તમારું જીવન બની જશે. પછી તમે ઊંઘતા હશે કે જાગતા હશે, પણ તમારી પ્રકૃતિ તમને નહિ છેડે.
“પ્રકૃતિં વારિત મૂતાનિ નિવ્ર વિ રિસ્થતિ? કેઈની ઉપર તમે ગમે તેવું દબાણ લાવશે, ગમે તેટલી ચકી રાખશે, ગમે તેટલી ચાંપતી નજર રાખશે, પણ માનવની પ્રકૃતિમાં જે વણાઈ ગયું તેની સામે બહારનું નિયંત્રણ કશાય કામમાં નહિ આવે.
માણસ આજે એટલે બધો ફેશિયાર બની ગયે છે કે, બહારનાં ગમે તેટલાં નિયંત્રણ હશે તો પણ એ ધારેલું કર્યા વિના નહિ રહે-ભલેને પછી આસપાસ અનેક ચોકીદાર મુકાઈ ગયા હોય.
એટલા માટે જ મહાપુરુષે કહે છે કે બહારનું નિયંત્રણ કદાચિત ડી વાર સુધી રહેશે ખરું, પણ જે એની પ્રકૃતિમાં પલટો નહિ આવે તે એ વાળેલી કમાનની જેમ રહેશે. જ્યારે કમાન છૂટશે ત્યારે ડબલ જેરથી ઊછળશે, અથવા તળાવમાં તરતા તુંબડા જેવી દશા થશે. ઉપર હાથ દબાવેલે રાખશે ત્યાં લગી અંદર રહેશે ને હાથ ઉઠાવી લેશે કે તરત જ જોશભેર ઉપર આવી જશે.
લેકો પણ બહારથી નિયંત્રણ મૂકવામાં માનતા હોય છે. લોકો સમજણને નહિ, જોને મહત્ત્વ આપતા થયા છે. || જોરજુલમ ને દબાણને લીધે જે વસ્તુ દબાઈને બેઠેલી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસાફલ્યની કૂંચી
૧૦૭ હોય છે તે છૂટવાની વાટ જોઈને બેઠેલી હોય છે. અને તેથી જ છૂટે છે ત્યારે બમણા જોરથી ઉછાળો મારે છે.
દડાને જે કોઈ ઠેકાણે મૂક હોય તે ધીરેથી મૂકવે પડશે, જેરથી ફેંકશે તે તે બમણે ઊછળશે, અને જેમાં મૂક હશે તેનાથી વિરુદ્ધ દિશામાં ચાલ્યા જશે. દડે જે આપણે ઊભા હોઈએ તેની સામેની દીવાલે ફેંકીએ તે તે દીવાલે અથડાઈને પાછો આપણું હાથમાં આવે છે, એ તે સૌ જાણીએ છીએ જ.
કિયા અને પ્રતિક્રિયા (Actions and Reactions) એ સાયન્સને અને માનસશાસ્ત્રને એક નિયમ છે. એટલે જ્ઞાનીઓ કહે છે કે જ્યારે તમારી પાસે વિચાર આવે ત્યારે એ ક્યાંથી આવ્યો એ પહેલાં સમજો, એની સાથે વિચારણું કરે અને પછી જ આચરણમાં મૂકે.
જે માણસ સમજીને કોઈને છેડે છે તે માણસ હજાર રૂપિયાનું નુકસાન થશે છતાં ક્રોધ નહિ કરે, કારણ કે સૌમ્યતા. એ એની પ્રકૃતિનું અંગ બની ગયું છે.
નમ્રતાને જે સમજે છે તે વ્યક્તિ ગમે તેટલાં પ્રલેભને મળશે છતાં પણ અહંકારમાં નહિ લપટાય, કારણ કે નમ્રતા એ એની પ્રકૃતિનું એક અંગ બની ગયું હોય છે.
તે જ રીતે, જે લોકો સંતોષમાં સમજે છે તે લેકેની પાસે ધનને મેટ ઢગલે કરી નાખશે તે પણ એ તેની સામે નજર સુધ્ધાં નહિ નાખે. એ તે કહેશે, મારે એને શું કરવું છે?
આર્યાવર્ત માં જે ગ્રંથની રચના થઈ છે તે સંતેષી
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! સંતાએ કરી છે અને તેથી તેમના જીવનની સુવાસ પણ એમાં રહેલી છે.
વિલાસી માણસે અને દુનિયાની ભૌતિક સંપત્તિ પાછળ ઘેલા થયેલા માણસોએ લખેલું લખાણ કદાચિત તમને ‘ઉશ્કેરાટ આપનારું નીવડશે, પરંતુ એ તમારા દિલને શાન્ત કરી શકશે નહિ.
આજે નવલકથાઓ લખાય છે, પણ લેખકે તે એની વધારેમાં વધારે આવૃત્તિઓ બહાર પાડીને વધુમાં વધુ પૈસા કેમ લૂંટવા એના રસ્તા શોધતા હોય છે, એટલે એમના એ લખાણની પાછળ પણ તૃષ્ણાની આગ પડી હોય છે. અને તેથી જ તેમનું સાહિત્ય વાંચનારી પ્રજા અસંતોષના ભડકામાં બળી રહી હોય છે, કારણ કે લખનારાઓના દિલને આતશ એમનાં લખાણોમાં પડ્યો હોય છે.
જેમનાં ચિત્ત હર્યાભર્યા છે, જેમનાં મન પ્રશાંત છે, જેઓ સંતોષની અંદર મગ્ન છે, એમના મુખની વાણી શાંતિ-સમાધાન આપનારી હોય છે. આવું સમાધાન અને શાંતિ પિલા અસંતોષની આગમાં બળનારે માનવી ક્યાંથી આપી શકે ?
એટલા માટે જ પેલા કષિ-મુનિઓ અને ત્યાગીઓ ભલે દેહમાં રહેતા હતા છતાં તેમણે સમજણ દ્વારા મનને કેળવ્યું હતું. - સાધુ હોય કે સંસારી હોય, એણે દેહના ધર્મો, દેહની માંગ તે પિષવી જ પડશે, પરંતુ એ માટે યોગ્ય વિચાર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
જીવનસાફલ્યની કૂચી કરીને તેના ઉપર મર્યાદા મૂકવી એનું નામ “વિવેક', અને મર્યાદા ન મૂકવી એનું નામ “અવિવેક
જે મળે તેમાં સંતોષ માનનારે માણસ ખરેખર વિવેકવાન છે.
શ્રીમતનું એ કામ છે કે જે લેકે વિરક્ત હોય તેમની ખબર રાખવી. વિરક્ત જે માગવા જાય તે એ ભિખારી બની જાય. આજે આપણી દશા જશો તે જણાશે કે સાધુ ઓને માગવું પડે છે, ને એથી એ ભિખારી થતા જાય છે.
તમારે આટલા રૂપિયા ભરવા પડશે એમ સાધુઓ તમને કહે તે એ સાધુતાનું લિલામ છે એમ સમજવું.
સાધુને ફંડફાળાની શી જરૂર છે. ઈચ્છા એવી છે કે કઈ ઈચ્છા જ ન જમે. આવી દશા અંતરમાંથી ઉદ્ભવવી જોઈએ. એ દશા આવે ત્યારે એની મસ્તીને આનંદ કંઈ જુદો જ હોય ! તે પહેલા ત્યાગીઓનું કામ એ હતું કે તે સંસાર તરફ ઉપેક્ષા સેવતા અને સંસારના રાગીઓ તેમની ખબર રાખતા. આ રીતે બંનેને સમન્વયાત્મક ધર્મ જળવાતે.
આજે આ બંને પોતપોતાના જીવનને પંથ ચૂકી ગયા છે. પરિણામ એ આવી ગયું છે કે, સાધુઓ ઘેર-ઘેર માગતા ફરે છે અને તેને લીધે સાધુતાનું દર્શન જે પહેલાં માનવીને માટે ગૌરવની ગાથા સમું હતું તે ભયરૂપ બન્યું છે.
આજે સંસારી જન એમ માનતે થયે છે કે સાધુને તે છેડા પૈસાથી ખરીદી શકાશે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
એટલે મેટામેટા પૈસાદારે માને છે કે આખરે મહારાજ જવાના કર્યાં છે! છેવટે આપણા બારણે આંટો મારવા આવવાના જ ! પાંચ-દશ હજાર રૂપિયા જોઈતા હશે તે ટીપ લઈને આપણી જ પાસે આવશે ને ! ખીજે કયાં જશે ? પિરણામે, એમના મનની અંદર એક એવી રાઈ આવી ગઈ છે કે અમારી પાસે પૈસા છે, અને પૈસા હશે તેા અમે સાધુઓને પણ ખરીદી શકીશું.
૧૧૦
જ્યારે એક જમાનામાં એક હવા એવી હતી કે સાધુએ એમ સમજતા કે સાધુતાને ખરીદવા માટે તે સાધુતા જ જોઈએ. સાધુતા એ કઈ દુનિયાની વસ્તુઓથી ખરીદી શકાય એવી સસ્તી વસ્તુ નથી.
તમે જે કાર્યં કરવા બેસો તેમાં જ્યાં સુધી તમારુ આવિલાપન નિહ થાય ત્યાં સુધી તમને એ કાયમ આન ંદ નહિ આપે, ભલે પછી એ દુનિયાના વ્યવહાર હાય, ભગવાનની ભક્તિ હાય કે કોઈ બાળકને દૂધ પાવાનુ હાય. તમે જે કામ કરવા બેઠા હૈ। તેમાં આત્મ-વિલેાપન કરશે તે જ તે વસ્તુ તમને આનંદદાયક ખનશે. બાળકને આયા પણ દૂધ પાતી હાય છે અને મા પણ દૂધ પાતી હાય છે, છતાં બન્નેની દૂધ પાવાની ક્રિયામાં કેટલા બધા ફેર પડે છે ? રસાઇયા રોટલી બનાવી આપે અને ઘરની સ્ત્રી રોટલી બનાવી આપે એ એમાં અંતર ખરું કે નહિ ? સ્ત્રીના હાથથી બનાવેલી રસોઈ પીરસવામાં આવે છે ત્યારે એની પાછળ ભાવના હાય છે, અપણુ હાય છે, પ્રેમ હાય છે અને સેવાના સંબંધ હોય છે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસાફલ્યની કૂચી
૧૧૧ ભાડૂતી માણસ તે જેટલીઓ બનાવી બનાવીને ફેંકે જ જાય છે. તેની પાછળ કેવળ પૈસાને સંબંધ હોય છે, લાગણીને કઈ પ્રવાહ હેતે નથી. | મા બાળકને દૂધ પાતી હોય ત્યારે દૂધ સાથે હેત પણ પાતી હોય છે. આયાનું દૂધ પીનાર બાળકનું શરીર કદાચ પુષ્ટ થશે, પરંતુ આત્મા પુષ્ટ નહિ બને.
આજે મેટાં ઘરનાં છોકરાઓ આયાઓના હાથમાં ઊછરે છે. એ બિચારાંઓને માતૃસ્નેહ મળતું નથી. પરિણામે માતૃસ્નેહ, માતૃસંસ્કાર અને માતૃહાદ મેળવ્યા વિનાનાં બાળકો વિકૃત (Abnormal) બને છે. તેમની આ વિકૃતિ મા-બાપને ઘડપણમાં સહેવી પડે છે, કારણ કે એ છેકરાં માબાપના દુશ્મન બને છે.
સંસ્કારનું સિંચન પામ્યા વિના Abnormal બનેલું બાળક જેમ જેમ મોટું થતું જાય છે તેમ તેમ વધારે વિકૃત બનતું જાય છે. અને તેને લીધે આસપાસનું વાતાવરણ પણ ઝેરી બને છે. એ ઝેર ચારે બાજુ વિસ્તાર પામે છે.
એટલા માટે જ કહ્યું છે કે ભાવના એ કોઈ જુદી વસ્તુ છે. ભાવનાપૂર્વક તમારા કામમાં આત્મવિસર્જન અને આત્મનિમગ્નતા ઊભી કરશે તે એ કામ દીપી ઊઠશે.
માણસ જ્યારથી માત્ર દુનિયાની જ વસ્તુઓ ભેગી કરવા માંડે છે ત્યારથી અંતરની દુનિયા ખાવા માંડે છે. અંતરની દુનિયાને સજાવવી હશે તે બહારની વસ્તુઓને ઓછી કર્યા વિના આરો આવવાને નથી.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! આપણે બહારની વસ્તુઓને સંગ્રહ એટલો બધો વધાર્યો છે કે, આપણું અંતરનું દીવાનખાનું આજે સાવ ખાલી થઈ ગયું છે.
આજે માનવીનું ધ્યાન બહારની વસ્તુઓના સંગ્રહ ઉપર કેન્દ્રિત થયું છે, અને અંતરની દુનિયાનું સાવ દેવાળું નીકળ્યું છે. માનવીના જીવનમાં કોઈ આદર્શ નથી, કોઈ ભાવનામય સ્વપ્ન નથી, અને ત્યારે માનવી બહારની દુનિયા ભેગી કર્યા વિના કરે પણ શું?
એટલા માટે જ માણસના જીવનમાં ધેયાત્મક કોઈક સ્વપ્ન, નેયાત્મક એક વિચાર તે હેવો જ જોઈએ, જેના આધારે માનવી જીવનમાં ધીમે ધીમે આગળ વધી શકે.
આપણું જીવનમાં આપણને થાક તે ત્યારે જ લાગે છે કે જ્યારે આપણા મનમાં કંઈક કામ પાછળને આદર્શ નથી હોતું. જેના જીવનમાં કઈ ધ્યેય નથી હોતું તેનું જીવન વૈતરા જેવું બની જાય છે.
અહીં કોઈક ફૂટપાથને ભિખારી છે, તે કોઈક વળી મહેલને ભિખારી છે. આખરે મન તે બંનેનાં સરખાં છે. કઈકને એક રૂપિયે જોઈએ છે, કેઈકને સે જોઈએ છે, કેઈકને હજાર જેઈએ છે, કેઈકને લાખ કે કરેડ જોઈએ છે. ભિખારીઓની કક્ષામાં કંઈ ફેર નથી. મન તે એ જ છે. હા, દેખાવમાં થોડોક ફેર છે ખરે. જ્યાં સુધી મનની ભૂખ મરી નથી, જે છે તેમાં સંતોષ પ્રગટ્યો નથી, ત્યાં સુધી દિલ ભિક્ષુક જ છે. અને આ ભિખારીવૃત્તિ આપણને ધીમે ધીમે હીન બનાવી દેશે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવનસાફલ્યની કૂંચી
૧૧૩ જેમ એક સુંદર પુષ્પ પર ભમરો આવીને તેમાંથી રસ ચૂસી લે છે, છતાં પુષ્પને દુઃખ થતું નથી કે એને ચીમળાવી નાંખતે નથી, અને છતાં પોતાના આત્માને સંતૃપ્ત કરે છે એ જ રીતે આ દુનિયાની અંદર સાધુ કેઈને ત્યાં લેવા માટે જાય ત્યારે પેલાનું રસોડું ખાલી કરીને ચાલ્ય નથી આવતું, પરંતુ એને ત્યાં બનાવેલી વસ્તુઓમાંથી ડુંક થોડુંક લે છે, જેથી આપનારને ત્યાં ઓછું થાય નહિ અને પિતાનું કામ ચાલી રહે. આમ બે-ચાર ઘરેથી મેળવીને પોતાના આત્માને પરિતૃપ્ત કરે છે.
અને આમ ફરવા જતાંય ન મળે તે સાધુને વળી એર આનંદ થાય. મળી જાય તે સંયમ પળાય છે અને ન મળે તે તપવૃદ્ધિ થાય છે. મળી જાય તે પણ મજા છે, ન મળે તે પણ મજા છે. ઇધર ભી વાહ વાહ, ઉધર ભી વાહ વાહ.
આવા ત્યાગને રંગ બહુ ઊંડે હોય છે. આપણા આત્માને આ જ રંગ લગાડવાને છે.
આપણને અત્યારે જે રંગ લાગે છે તે હજી કચે છે. આપણને ચેળ મજીઠને રંગ નથી લાગે. એક વાર રંગાઈ તે જઈએ છીએ, પણ ફરીથી પ્રસંગના પાણીમાં ઝબકોળાતાં રંગ ગુમાવીએ છીએ.
દરેકમાં સંતેષ, દરેકમાં શાંતિ, દરેકમાં સમાધાન આ રંગે જ જીવનને સારી રીતે ઝળકાવનારા રંગે છે. જીવનમાં સફળતા મેળવવાની અમૂલ્ય ચાવી “સ્વભાવની કેળવણી” છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! આપણે ઘણા લેકેને કહીએ છીએ કે, હું તે બહુ સંતેષી છું. પણ મનની અંદર કંઈ મેળવવાની આગ સતત બળતી જ હોય છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લેભ–આ ચાર જીવનની આસપાસ ફરનારાં બંધ છે. એ ચારેચાર બંધને હેવા છતાં આપણે ઘણી વાર બહારથી સૌમ્ય દેખાઈએ છીએ. પણ ભગવાને તે કહ્યું છે કે, “તારે ક્રોધને ઉપશાંતિથી હણી નાખ જોઈએ, અને પ્રકૃતિને સૌમ્યતામય બનાવી દેવી જોઈએ. નમ્રતા વડે તારા અહમને તારે હણી નાખ જોઈએ, અને પ્રકૃતિને નમ્રતામય બનાવવી જોઈએ. તારે સંતેષ વડે લેભને હણી નાખવું જોઈએ જેથી તારી પ્રકૃતિ પરમ સંતોષમય બની જાય. વળી સરળતા વડે કરીને તારે માયાને હણવી જોઈએ, આથી તારું જીવન સરળતામય અને સુખ દાયક બની જશે.”
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
ચિન્તકે કહે છે. સંસારના બધા જ પ્રવાસી છે, અનંતના યાત્રી છે.
માનવદેહ એ અનંતની યાત્રાનું એક વિશ્રામધામ છે.
યાત્રિક વિશ્રામધામમાં સૌ સાથે પ્રેમથી રહે છે, પરંતુ પિતે ક્યાંથી આવ્યો છે, ક્યાં જવાનું છે, ક્યારે જવાને છે એ ભૂલતે નથી.
એવું જે એ ભૂલી જાય છે, એ પરેશાન પરેશાન થઈ જાય. ધારેલા ધ્યેય પર પહોંચી જ ન શકે.
ગમારમાં ગમાર મુસાફર પણ, યાત્રાના આ મુદ્દા કદીય ભૂલતે નથી.
પરંતુ દુનિયારૂપી વિશ્રામસ્થાનમાં આવેલે આ અનંતને યાત્રી કોણ જાણે કેમ, આ બધું ભૂલી જાય છે, ને પિતાને પ્રવાસી માનવાને બદલે નિવાસી માનવા લાગી જાય છે ને પિતાની યાત્રાનું લક્ષ્ય ચકી જાય છે. . પરંતુ એને ખબર નથી કે, દુનિયારૂપી આ વિશ્રામસ્થાન છોડવાને વારે આવશે ત્યારે એને ચીટકી રહેવું હશે
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! તેય ચીટકી નહિ શકાય ને એને વિશ્રામસ્થાન છેડવું જ પડશેને ત્યારે એની દશા ભટક્તા મુસાફર જેવી થઈ જશે.
કોણ જાણે કેમ, આપણે બધા જ્ઞાનની મીઠી-મીઠી. વાત કરીએ છીએ, પરંતુ આચરણમાં તે, આવતી કાલને વિચાર કર્યા વિના જ ભૌતિક જીવન જીવીએ છીએ.
જ્ઞાનની વાત કરનારનું, પ્રભુનું નામ લેનારનું, પિતાની જાતને ધર્મિષ્ટ તરીકે ઓળખાવનારનું એ કર્તવ્ય બની રહે છે કે પિતે ક્યાંથી આવ્યું છે, ક્યાં જવાને છે જ્યાં જવાને છે ત્યાં જવા માટે ઉત્તમ માર્ગ કયે છે તેને સતત વિચાર કરે ને જાગૃતિ સેવે.
ધમી અને અધમીમાં આટલું જ અંતર છે. ધમી પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મને માને છે, જ્યારે અધમી એક જ જન્મમાં માને છે.
ધમી પ્રારંભમાં અનન્ત જુએ છે. અધમી અનંતમાં અંત માને છે.
ધમી માને છે, આત્મા પરમાત્મસ્વરૂપ છે.
આત્મા જે પરમાત્મસ્વરૂપ હેય તે, આત્મામાં પરમાત્માનાં બધાં તત્વ હેવાં જ જોઈએ.
સાગરનાં બધાં જ તો જે બિંદુમાં હોય તે, પરમાત્માનાં બધાં તત્વ આત્મામાં શા માટે ન હોય?
એટલે, આપણે આપણા આત્માની પ્રભુતાને પિછાણવી જોઈએ.
આપણી “કૉલિટીને જે આપણે નહિ ઓળખીએ, તે આપણે આપણને કદાચ સરતામાં જ વેચી મારીશું.'
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
હનતિ ૧. ઉતરી
આપણને ઓળખીએ
આપણે તે બ્રહ્મમય, આનંદમય, સચ્ચિદાનંદમય છીએ. ધર્મ, જાતિ કે સંપ્રદાયના વાડાભેદ આત્મા માટે નકામા છે.
અત્યારનું આપણું નામ પણ ભાડૂતી છે. આત્માને ન તે નામ છે, ન તે કુળ છે, ન તે જાતિ છે. આપણું આ તત્વ અને સત્ય ભૂલી ગયા છીએ, કારણ આપણે મેહ અને પ્રમાદની મદિરાનું પાન કરનારા છીએ.
મદિરાપાન કરનારે માનવી પિતાને ભૂલી જાય છે તેમ, જાતિ, કુળ, ધર્મ વગેરેની મેહ-મદિરા પીનારા આપણે આપણી “કવૉલિટીને ભૂલી ગયા છીએ.' ___पीत्वा मोहमहाप्रमादमदिरा उन्मत्तभूतं जगत् ।
બીજી મદિરાને કેફ ચાર-છ કલાકે ઊતરી જાય છે, જ્યારે, મેહ અને પ્રમાદની મદિરાને કેફ તે જન્માંતર સુધી પણ નથી ઊતરતે.
આજે આપણે જ આપણને ભૂલી ગયા છીએ.
પ્રભુના મંદિરમાં જઈએ તેય મોહ-મદિરા પીને જઈએ. પ્રભુએ આપેલું ધન પ્રભુના કામમાં વાપરીએ તેય દાન આપ્યાને ગર્વ કરીએ.
મંદિરમાં તે આપણી જાતને ધોવા જવાનું હોય એના બદલે ત્યાં મેહ અને ગર્વની મદિરા પીને આપણે આપણને વધુ બગાડીએ છીએ.
. ધર્મ એ કંઈ નામના કે પ્રતિષ્ઠા પેદા કરવા માટેનું ખુલ્લું બજાર નથી એટલું યાદ રાખવું ઘટે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
આપણે જીવનમાં સાચા ધમ આચરી શકતા નથી કારણ, આપણે બધા પ્રમાદ-મદિરા પીને ફરીએ છીએ.
૧૧૮
નાશામાજને ખાટી છાશ પાઈ ને નશે। ઊતારી શકાય છે. તે રીતે, આપણી મેાહ-મદિરાના નશે। ઉતારવા માટે સતે સદુપદેશરૂપી છાશ પીવડાવે છે.
પરંતુ આપણને તે સદુપદેશની છાશ પણ કોઠે પડી ગઈ છે. રાજ એ પીઈ એ છીએ તેય, મેહ-મદિરામાં મસ્ત અનીને ક્રીએ છીએ.
પૅનિસિલીનનાં ઇન્જેકશન ઘણા રાગ મટાડે છે, પણ જેના લેાહીમાં વિક્રિયા પેસી ગઈ હોય તેને માટે પૅનિસિલીન રોગ મટાડનાર બનવાને બદલે નવા રાગ પેદા કરનારું અને છે.
એ રીતે ઉપદેશ પણુ પૅનિસિલીન છે. અનેકના ભવરેગ એમાંથી મટી જાય છે. પરંતુ કેટલાકના સ્વભાવમાં એવી વિક્રિયા પેસી ગઈ હાય છે કે ઉપદેશની અસર નવી વિયિા પેદા કરે છે.
એક ઉપદેશક રાજ કથા કરે, સંતા પાસે બેસે ને ભાવભીની વાત કરે.
આ બધી દોડધામમાં પેાતાની ગાંધી કરિયાણાની દુકાન મે–ત્રણ કલાક જ ખાલે, પણ લેકમાં સારા માણસ તરીકેની આખરૂ જમાવેલી એકલે ઘરાકી સારી જામે.
એક માણસ એમની દુકાને ગાળ લેવા ગયા. ઉપદેશકે તા જૂના ને કાળા જ ગાળ પધરાવ્યે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
આપણને ઓળખીએ
પેલે માણસ ગોળ ઘેર તે લઈ ગયે, પરંતુ ઘેર પત્નીએ ઠપકે આવે એટલે બીજે દિવસે પાછો લાવ્યો ને કહ્યું, “આ ગોળ સારે નથી, બીજો સારો આપે.”
ઉપદેશક તે રાતાપીળા થઈ ગયાઃ “અરે તું તે ગધા જેવું છે, તે જ મારી કથામાં આવે છે, ને અનાસક્તિની વાત સાંભળે છે, તેય ગાળમાં તને આસક્તિ લાગી રહી છે? આટ-આટલો ઉપદેશ સાંભળવા છતાં તારું મન ગોળ જેવા જડ પદાર્થમાં જ ચૂંટી રહ્યું છે? ને, એને ધમકાવીને કાઢી મૂક્યો.
પલે માણસ નરમ સ્વભાવને હતે. એને થયું, એમનું કહેવું સાચું છે. મારે એવી આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ.
એ તે એને એ ગોળ લઈને પત્ની પાસે આવ્યું ને બધી વાત કરી. ( પત્નીને ખૂબ આશ્ચર્ય થયું ! પૂછયું: “એમણે વેળા ગેળના પૈસા લીધા હતા કે કાળા ગેળના? એ આપણને ગળમાંથી આસક્તિ કાઢી નાખવાનું કહે છે. તે પછી, એ પૈસામાં શા માટે આસક્તિ રાખે છે?”
કહો, કથાકારને આત્મા ઊંચે કે પિલા ગ્રાહક પતિપત્નીને માત્ર કથાકાર બનવાથી જ મહાન બની ગયાને ગર્વ ન કરશે. કથાકારે તે જીવનની પળેપળ સામે સાવધાન રહેવાનું છે.
આજે કેટલાક વક્તાઓ છાતી કાઢીને ફરે છે ને એમ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
માનીને ગવ લે છે કે એમના લીધે જ દેશનું સુકાન
ચાલે છે.
સાચી વાત તેા એ છે કે દેશનું સુકાન ધર્મ ભાવનાને લીધે ચાલે છે.
માનવી જો ધમ ભાવના વિનાના હશે તે wild જંગલી અની જશે, ને ગાંધી કે કેનેડી જેવા મહાન પુરુષોને પણુ ગાળી મારશે.
ધર્મ જ માનવીને માનવતામાં રાખે છે. ધમ વડે માનવી ઉન્નત અને છે.
આપણે ખરેખરા માનવ છીએ ખરા ?
છાતી પર હાથ મૂકીને જો સાચુ ખાલીશુ' તે, આપણે કબૂલવુ પડશે કે આપણે માનવદેહ લઈને ક્રીએ છીએ પરંતુ આપણામાં હજીય પશુતા પડેલી છે. શિયાળની લુચ્ચાઈ, ઉંદરના લાભ ને કાગડાની કુદૃષ્ટિ માણસના લેાહીમાં એવાં છે.
મનુષ્યના આકાર તેા લઈને બેઠા છીએ, પરંતુ મનુષ્ય૧ કયાં છે?
માટે જ કહું છું કે મનુષ્યમાં મનુષ્યત્વ પ્રગટાવવુ' ને ટકાવવુ હાય તા, તેમનામાં ધર્મ ભાવના પ્રગટાવેા.
ધર્માંના પ્રકાશ વડે જ નિર્માલ્ય હશે તે નરવીર ખનશે, પૈસા કે સત્તા વડે નહિ.
પ્રધાના જ્યારે ઘેર બેસે છે, ને ઇલેકશનમાં સ્થાન નથી મળતું, ત્યારે જોશી જઈને પેાતાનું પ્રધાનપદ કયારે પાછું મળશે એ પૂછે છે.
પાસે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
૧૨૧ કેટલી નિર્માલ્યતા? ધર્મ નિર્માલ્યને નરવીર બનાવે છે.
ધર્મ વિના નરવીર નિર્માલ્ય બને છે. માટે જ, આપણે ધર્મમય જીવન જીવવું છે.
આપણે ધર્મ કેવળ સાંભળવાનું નથી પણ સાંભળીને જીવનમાં ઉતારે છે. - વ્યાપારમાં કે વ્યવહારમાં ધર્મના તત્વને નિરંતર ઘૂટયા જ કરીશું, તે જીવનમાં કઈ અવનવું જ પરિવર્તન આવશે.
ભમરી કીડાને ઉઠાવી જાય છે ત્યારે તે પેટે ચાલનાર હોય છે–ગતિનું કે સ્કૂતિનું ઠેકાણું પણ હોતું નથી. તદ્દન નિર્માલ્ય દશામાં હોય છે. * પરંતુ ભમરી એને ઉઠાવી જાય છે ને એક સ્થળે બંધ કરી દે છે, એની આસપાસ સતત ગુંજન કરે છે, ને કીડાના જીવનને ગુંજનમય બનાવી દે છે.
સતત ગુંજનમય બની ગયેલે કિડે આખરે કીડે મટી ભમરી બની જાય છે. - પેટે ચાલનારું નિર્માલ્ય પ્રાણી પાંખે ઊડનારું ચેતન પ્રાણું બની જાય છે.
બસ આવી જ વાત માણસની છે. " * કીડા જેવી નિર્માલ્ય જીવને ભમરી જેવા સંતને સથવારે મળી જાય, ને એના વડે એ નિર્માલ્ય જીવ જે સતત આત્મગુંજનમય બની જાય, તે પેટે ચાલવાને બદલે પાંખેથી ઊડે, નિર્માલ્ય મટીને નરવીર બને. . ! "
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! રેગ, બિમારી, નિર્માલ્યપણું આ બધાં સારા વિચારને અનુરૂપ થવાય તે ચાલ્યાં જ જાય.
ભીતરમાં રહેલા ઉદાત્ત તત્ત્વને બહાર ખેંચી લાવીને આપણે સૌએ શક્તિમય બનવાનું છે.
દાક્તરે પણ હવે મનની માવજત વડે રેગો મટાડવાનું વિચારતા થયા છે.
આજે શરીરના રોગમાં પણ મનના રોગોનું કારણ દેખાવા માંડ્યું છે.
આ મનના રોગોને દૂર કરવાનું કામ ધર્મ કરે છે. મનુષ્ય બનવું છે?
તે, ધર્મમય જીવન જીવે. ધર્મ પ્રકાશ આવતાં લભ ઔદાર્ય માં પલટાશે, વૈર પ્રેમમય બની જશે, ને દોષદષ્ટિ વિલીન થઈ ગુણદષ્ટિ પેદા થશે.
પાંડની રાજસભા મળેલી. એમાં શ્રીકૃષ્ણ ધર્મરાજને પાસે બોલાવીને કહ્યું, “આ સભામાં દેશી કોણ છે એ શેધી કાઢે.”
ધર્મરાજે આખી સભા તરફ દષ્ટિ કરી દરેકના ગુણ-અવગુણ જોવા માંડ્યા, તે દરેકમાં કંઈક ને કંઈક ભલાઈ જ દીઠી સંપૂર્ણ દોષી કોઈ ન દેખાય.
પછી, એમણે શ્રીકૃષ્ણને કહ્યું, “આમાં તે બધાય સારા જ દેખાય છે. કેઈ ખરાબ નથી.”
આ પછી શ્રીકૃષ્ણ દુર્યોધનને બોલાવીને કહ્યું, “આ સભામાં સારે માણસ કેણુ છે તે શોધી આપો.”
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ | ને, દુર્યોધને સારે માણસ શોધવા નજર ફેરવવા માંડી પણ એને કઈ સારે ન દેખાયે. દરેકમાં એણે કંઈને કંઈ અવગુણ જ જોયા.
જે દિવસે આપણામાંથી દોષદષ્ટિ નાબૂદ થશે, તે દિવસે જ આપણે મનુષ્ય થઈ શકીશું.
દુર્યોધન દોષદષ્ટિવાળે હતું તેથી તેણે બધામાં દોષ જ જોયા.
ધર્મરાજ ગુણદષ્ટિવાળા હતા તેથી તેમણે બધામાં સદ્ગુણે જ નિહાળ્યા.
તેથી જ કહેવત પડી યાદશી દષ્ટિ તાદશી સૃષ્ટિ દષ્ટિ બગડેલી હેય, પછી સૃષ્ટિ નિર્મળ કયાંથી થાય? દષ્ટિ બગડી છે તેથી જ ઔદાર્ય વિરમી ગયું છે. દૃષ્ટિ બગડી છે, તેથી જ સગુણે ઝાંખા પડ્યા. ધર્મ આપણી દષ્ટિ સુધારવાનું કહે છે.
ધર્મને ઉપગ દુનિયાને સુધારવા માટે પછી કરજો, જાતને સુધારવા માટે પહેલ કરે.
બીજાનાં ઘરની સજાવટ કરનાર આર્કિટેકટ કે ડેકોરેટર જે પિતાનું ઘર સજાવી ન શકે તે શા કામને ?
આપણે ધર્મ દુનિયાના શણગારનું સાધન બનવાને બદલે, આપણી હૃદય-સજાવટનું સાધન બને એટલું આપણે છીએ.
એ માટે, વિચારપૂર્વકનું હૃદય-ડેકિયું કરવું પડશે, ને મંથન કરીને આત્માને ઓળખ પડશે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
પૂણિમા પાછી ઊગી! હતું, છે, અને રહેશે, એનું નામ સત્,
આત્મા સત્ છે. એ હતું પણ ખરે, છે પણ ખરે, ને રહેવાને છે પણ ખરે.
સંસાર આખો મરી જાય તેય આત્મા તે નથી જ મરવાને.
એક વિજ્ઞાનીએ મને કહ્યું, “પૃથ્વીને દશ લાખ વર્ષ થયાં હશે.”
ત્યારે મેં એને કહ્યું, “પૃથ્વીને ભલે દશ લાખ વર્ષ થયાં હેય, આજે અમે તે એથીય આગળના છીએ, કારણ પૃથ્વી જડ છે, અમે તે ચૈતન્ય છીએ. ચૈતન્યને કોઈ બનાવી શકતું પણ નથી, મટાડી શકતું પણ નથી.”
આ વિચાર મરણની ભીતી દૂર કરે છે, ને મનમાં શ્રદ્ધા પેદા કરે છે કે, આપણે કદી મરવાના નથી, પંચમહાભૂત મરી જશે, આપણે તે કાયમ રહેવાના છીએ.
હું હતો, છું, અને રહેવાને છું એવી દઢ શ્રદ્ધાભરી સમજણ મૃત્યુને ભય દૂર કરે છે.
ભય બહુ ખરાબ ચીજ છે.
એક ડૉકટર મિત્રે કહેલ એક પ્રસંગ અત્યારે યાદ આવે છે.
એમણે કહ્યું, “હું એક દિવસ મારા દવાખાનામાં દદીઓને તપાસી રહ્યો હતો, ત્યાં એક કરોડપતિને ફેન આ “જલદી આવે.”
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
૧૨૫ મને થયું, ચાલે તેમ હોય તે બધા દરદીને પતાવીને જઉં. એટલે મેં પૂછ્યું, “બે એક કલાક પછી આવું તે?” - જવાબ મળે, “ના, અત્યારે જ આવે. મારી મૅટર લેવા માટે મોકલું છું.”
મને થયું, બહુ ગંભીરતા હશે. અગત્યના કેસ મેં પતાવી દીધા, બાકીના માટે કંપાઉન્ડરને સૂચના આપી દીધી, ને ગાડી આવી એટલે, હું શેઠને ત્યાં ગયે.
મને ચેમ્બરમાં બેલાવાયે.
શેઠ ગંભીર ગમગીનીમાં બેઠા હતા, મને કહ્યું, “ગઈ કાલે બેન્કમાંથી કહેવામાં આવ્યું કે મારા હાથની લખેલી સહી તે પારખી શક્તા નથી. મારા હાથ ઉપર મને લકવાની અસર લાગે છે. આમ તે છેલ્લાં બે-ત્રણ વર્ષથી મારે હાથ કંપ્યા કરતું હતું, પરંતુ હવે મને ગંભીરતા દેખાઈ રહી છે. જુઓ ને, મને લકવા થાય એમ તમને લાગે છે? જે થાય એમ હોય તે હું મારી તૈયારી કરી લઉં.”
મેં એમને તપાસ્યા. વાતમાં કશે માલ ન દેખાયે. મેં કહ્યું, “આપના સ્નાયુઓમાં નરમાઈ છે, પરંતુ પંદર વર્ષ સુધી તે કશે વાંધો આવે એમ નથી.”
સાચેસાચ ડૉકટર, કંઈ વાંધ આવે એમ નથી?”
હા, સંપૂર્ણ ખાતરીથી કહેવા તૈયાર છું. તમને લકવા થાય તે મારી પ્રેકિટસ છોડી દઉં.”
ને, ઢીલાઢફ થઈ ગયેલા શેઠ સફાળા ઊભા થઈ ગયા. અરે ડોકટર, તમે તે માટે જાન બચાવી લીધે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! બૅન્કમાંથી સમાચાર આવ્યા પછી મને એટલી બીક લાગી હતી કે લકવાના ત્રાસથી બચવા માટે મેં રિલ્વર તૈયાર રાખી હતી. આપે જે લક થશે જ એ અભિપ્રાય આપે હિત તે આ રિવર વડે મારે જાન છેડી દીધું હેત. લે હવે આ ભરેલી રિવોલ્વર તમે જ લઈ જાઓ જેથી ફરી આ વિચાર ન આવે.”
ભયની કલ્પના માનવીને કેવી વિપરિત દશામાં મૂકી
આજે પણ એ રિવોલ્વર છે, ડોકટર પણ છે, દદી પણ છે.
ડોકટરે જે હિંમત ન આપી હતી તે દર્દીએ ભયના માર્યા આપઘાત જ કર્યો હેત.
મોટી મોટી વાત કરનારો માનવી અંદરથી બહુ કાયર હોય છે.
બીજાના કહેવાથી જ એને હિંમત આવી, બાકી રગના ભયથી એ નિર્માલ્ય જ બની રહેત.
આત્મશ્રદ્ધા હોય તે આવું નિર્માલ્યપણું ન જ આવે. એ માટે આપણા ચૈતન્યને ટૂંઢવાનું ને ઢઢળવાનું છે ને જાણવાનું છે કે હું કોણ છું ?
મનમાં જ્યાં સુધી ધર્મ, સંપ્રદાય કે જાતિ ભેદની વાડાબંધી હશે ત્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન પમાવાનું નથી, ને આત્મજ્ઞાન પામ્યા વિના મૃત્યુની ભીતિ દૂર થવાની નથી.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
. આત્માના અજ્ઞાનથી પેદા થયેલું દુઃખ આત્માના જ્ઞાન વડે જ દૂર થશે.
માટે જ આપણે વિચારવાનું છે કે હું કેણ છું? હું આત્મા છું તે હું સત–ચિત્ આનંદ છું? હું આત્મા છું તે મારું અસ્તિત્વ ત્રિકાલાબાધિત છે.? હું આત્મા છું તે હું ચૈતન્ય સ્વરૂપ છું? હું આત્મા છું તે હું આનંદ સ્વરૂપ છું?
આપણે કણ છીએ? આપણે પરિચય શું છે? ખબર નથી.
આશ્ચર્યની વાત એ છે કે, આપણને આપણી જ ખબર નથી, આપણે આપણને જ ભૂલી ગયા છીએ, પછી, બીજાને તે ક્યાંથી જ ઓળખાવીએ?
અનાદિ કાળના કુસંસ્કારે વડે, આપણે આપણને જ ભૂલી ગયા છીએ. - મેહના આવરણ નીચે, આપણે આપણને જ સંતાડી બેઠા છીએ.
તેથી જ આપણે દુઃખી છીએ, નિર્માલ્ય છીએ.
આપણે આપણને ઓળખીએ તે દુઃખ દૂર થાય, નિર્માલ્યતા મટી જાય, ને અભુત આનંદ અનુભવાય.
આનંદ ચાર પ્રકારના શબ્દાનંદ, શ્રદ્ધાનંદ, અનુભવ્યનંદ ને પરમાનંદ.
આ શબ્દ જ સાંભળીએ છીએ. આપણું ભૌતિક
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી. નામ જ સાંભળીએ છીએ, તેજ રટીએ છીએ.
એ આસક્તિ એટલી બધી વધી ગઈ કે, આપણે નામસ્વરૂપ બની ગયા અને આત્મસ્વરૂપ મટી ગયા.
આત્મસ્વરૂપ પાછું મેળવવું હશે તે નામને ભૂલવું
પડશે.
નામ ભુલાશે તે જ આત્મસ્વરૂપ સમજાશે. આ બહુ કઠણ કામ છે, નહિ? દુનિયા આખી નામ વધારવાની પાછળ પડી છે.
દુકાન, ચેપડા, બિલબુકો, વિઝિટિંગ કાર્ડ બધાંયમાં નામને જ મહિમા ગવાય છે.
માનવીના દાનધર્મ પાછળ પણ પિતાના નામને મહિમા વધારવા માટેની જ ઝંખના હોય છે.
ત્યારે આપણે તે નામને ભૂલતા જવાનું અને ભૂંસતા જવાનું શીખવાનું છે.
ધાર્મિક ક્રિયા નામ વધારવા માટે નહિ, પણ નામ ભૂલવા માટે કરવાની છે.
નામ ભૂલવા માટે અધ્યાત્મ માર્ગ જ મદદ કરશે.
પરમાત્માનું નામ મરણ આપણા નામના વિસ્મરણ માટે કરવાનું છે.
નામસ્મરણમાં આપણે મસ્ત રહીશું તે એક ધન્ય દિવસ એવો આવશે કે આપણું ભૌતિક નામ ભૂલી ગયા હઈશું, ને આપણે એનામય બનીને અનુપમ આનંદ મેળવી રહ્યા હઈશું.
મને એક પિપટવાળે પ્રસંગ યાદ આવે છે.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
૧૨૯ એની પાસે એક પિપટ, એના એ એક હજાર રૂપિયા માગે.
મને થયું, પોપટના બહુ બહુ તે પચીસ-પચાસ રૂપિયા હોય. આટલા બધા તે હેતા હશે?
પૂછ્યું તે કહે, “એની એવી વિશેષતા છે. માણસની જેમ જ એ સ્પષ્ટ વાત કરી શકે છે.”
વાત એની સાચી હતી. પિપટ એવું સુંદર બોલતે કે આપણને જાણે માણસ જ બેલતો હોય એમ લાગે. આવું સરસ બોલતાં શી રીતે શીખવ્યું હશે?
મેં એને સરસ બેલતાં શીખવવાને કીમિયે પૂછો.
એણે કહ્યું, “એ તે મારા ધંધાની ખાનગી વાત છે. એ કીમિયે મારાથી બધાને ન બતાવાય, પણ તમે તે સાધુ છે, તમે કંઈ મારા ધંધાની હરીફાઈ કરવાના નથી, એટલે તમને બતાવવું છું.”
આમ કહી એ મને એની શાળામાં લઈ ગયે.
ત્યાં એણે એક મોટો આયને રાખેલે. આયના સામે પિપટનું પાંજરું મૂકેલું, ને પછી, પોતે આયનાની પાછળ સંતાઈને બોલવા લાગે.
પિપટ અવાજ સાંભળી આયનામાં દેખાતા પિપટ સામે જુએ. એને એમ લાગે કે સામે બેઠેલે પિપટ બેલે છે. એટલે એ પણ બેલવાનો પ્રયત્ન કરે.
આવા સતત અભ્યાસ વડે, પિપટ માણસની જેમ સ્પષ્ટ વાત કરતાં શીખી જાય.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! આ કરામતના વિચાર મારા મનમાં આખોય દિવસ ઘૂમી રહ્યા.
માનવી એક પિપટને તાલીમ આપી શકે છે તે પછી માનવને તાલીમ શા માટે ન આપી શકે?
ગુરુરૂપી આયનામાં પ્રતિબિંબ જોઈ પાછળથી સંભળાતી આત્મજ્ઞાનીની વાણીના અભ્યાસથી સ્વરૂપની પિછાન કરવાની છે.
સતત અભ્યાસ વડે પિપટ માણસની જેમ બેલી શકે છે.
સતત અભ્યાસ વડે જ સરકસને ખેલાડી દોરી પર કરામત કરી શકે છે.
સતત અભ્યાસ વડે જ માનવી મહિનાઓ સુધીના ઉપવાસ આદરી શકે છે.
તે જ રીતે સતત અભ્યાસ વડે માનવી પિતાનું નામ વિમરીને પિતાના આત્માને ઓળખી શકે.
અર્જુને શ્રીકૃષ્ણને પૂછ્યું: “તેફાની મનને કાબૂમાં શી રીતે લેવું?”
શ્રીકૃષ્ણે કહ્યું, “અભ્યાસ અને વૈરાગ્ય વડે.”
અધ્યાત્મમાર્ગ જાદુઈ લાકડી નથી કે પળવારમાં જ બધું પલટાઈ જાય. એ તે અભ્યાસની બાબત છે.
સંસારના વિષયે પર વૈરાગ્ય આવે અને એમાંથી છૂટવાના પ્રયત્નને અભ્યાસ વધે, તે કઠિનમાં કઠિન બાબત પણ સુલભ બની જાય.
અભ્યાસ વડે જ બાળક બોલતાં શીખે છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
અભ્યાસ વડે જ બાળક ચાલતાં શીખે છે.
અભ્યાસ વડે જ માણસ વાઢુન ચલાવતાં શીખે છે. અભ્યાસ વડે જ પણ બ્રેક પર જાય છે, બેલેન્સ જળવાય છે.
અભ્યાસ તૂટી જાય તે સતત સાવધ રહેવું પડે, ર્હિ તો બ્રેક પરના પગ ચૂકી જવાતાં કે બેલેન્સ ખાઈ એસતાં અકસ્માત પેદા થાય.
માટે જ સતા કહે છે : સતત નામસ્મરણના અભ્યાસ રાખો. મનની વૃત્તિઓને સ'કેલવાની ટેવ પાડો.
૧૩૧
અત્યારે ઇશ્વરના નામસ્મરણુના અભ્યાસ વધવાને બદલે, પેાતાના નામસ્મરણને અભ્યાસ વધી ગયા છે. તીમાં જનારા માનવ પ્રભુના નામને બદલે પેાતાના નામની તકતી લગાડે છે; તે પેાતાનું જ નામ માટુ' મનાવવા મથે છે.
જે નામ ભૂંસાઈ જ જવાનુ છે, જે નામને પેાતાના વંશજો પણ યાદ કરી શકવાના નથી, એ નામ માટેના આટલે અધા માડુ શા માટે ?
વંશજ હાવા છતાં કહેા, આપણે આપણા દશમી પેઢીના પૂર્વાંજનું નામ જાણીએ છીએ ?
એટલે જ સતા કહે છે
મારુ ખાટો છે.
કે ભૌતિક નામ પાછળના
- સંતા પેાતાના નામની તા પણ વિસ્મૃતિ માગે છે. એ કહે
છે,
ઠીક, પણ પેાતાના સ્વત્વની
ભગવાન મને એવી
"
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
શક્તિ આપ કે હું, હું ન રહું, તું, તું ન રહે, ને હુ તુંમાં સમાઈ જઉં,’
બાળક પેાતાની મા પાસે જાય ત્યારે એને પેાતાનુ નામ કહેવાની જરૂર પડતી નથી. એ તો દોડીને સીધું ગાદમાં જ સમાઈ જાય છે.
આપણે પણુ, પ્રભુ-નામસ્મરણનો શબ્દાનંદ આસ્વાદતા રહીને, પરમાનંદની પ્રાપ્તિ માટે, ભૌતિક નામને ભૂલતા જવાનુ છે.
શબ્દાનઢમાંથી જ શ્રદ્ધાનંદમાં જવાય.
પ્રભુનું સતત નામસ્મરણ માનવીના હૈયામાં શ્રદ્ધાને સુંદર દીવા પેટાવે છે.
આ શ્રદ્ધાના દીવા હતાશાના અંધારા ઉલેચે છે. માનવી. ને તમામ પ્રકારના ભયમાંથી મુક્ત કરે છે, અનુભવાનંદની દિશામાં દોરી જાય છે.
શ્રદ્ધાના પાયા ઉપર જ અનુભવની ઇમારત રચી શકાશે. શ્રદ્ધાની જેટલી મજબૂતી, અનુભવની એટલી પ્રતીતિ. અનુભવ ભાવનાના વિષય છે, ભાષાના નથી.
અનુભવની વાત કોઈ ને કહી શકાતી નથી; મુખ પરની અનાખી આભાથી જ અનુભવની વાત વ્યક્ત થઈ જાય છે.
અનુભવના આનંદથી જ સંતા મસ્ત હાય છે. એમની પાસે કપડાં નથી, કાલે શુ ખાશે અને કયાં ખાશે, એની ખબર નથી. છતાં એમની શ્રદ્ધા અનેાખી હાય છે, કારણ એમને જીવનમાં જીવનની શ્રદ્ધા છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
૧૩૩ આ શ્રદ્ધાની સાર્થકતાને એમને સતત અનુભવ છે, ને તેથી જ તે અનુભવાનંદમાં મસ્ત છે.
પારસને સ્પર્શ લેઢાને સેનામાં પલટાવે છે, તેમ શ્રદ્ધાને સ્પર્શ જીવનના દર્દીને પણ અનુભવાનંદમાં પલટાવે છે.
મારા એક મિત્રની વાત મને યાદ આવે છે.
ભાવનગરની કોલેજના એ પ્રેફેસર હતા. વિદેશ જઈને સારી ડિગ્રીએ પણ મેળલી લાવેલા.
એમને જીવ જુદા રંગે રંગાયેલું હતું. ઉમર થતાં એ નિવૃત્ત થયા. એમને થયું, શબ્દજ્ઞાન તે હવે બહુ થઈ ગયું. હવે તે અનુભવજ્ઞાન મેળવવું છે. * પિતાને પુત્ર પણ સારી પાયરી પર હતું, એને
લાવીને કહ્યું, “સંસારના ઢસરડા બહુ કર્યા, હવે મારે આત્મ-આરામ મેળવે છે. શબ્દજ્ઞાન ખૂબ મેળવ્યું, હવે અનુભવજ્ઞાન મેળવવું છે, એટલે મકાનના કંપાઉન્ડમાં થોડીક જગા જુદી કાઢી આપ. ત્યાં હું રહીશ અને રેજ તારા ઘેર આવીને ભિક્ષા માગી જઈશ, ને આત્માના અનુભવમાં રમ્યા કરીશ.”
આ રીતે બાર વર્ષ એમણે જીવન-સાધના કરી.
એક ચાતુર્માસમાં હું બેટાદ હતું ત્યારે એ ગંભીર માંદગીમાં પટકાયા.
એમને પુત્ર અને એમની પાસે બોલાવી ગયે.
હું તેમની પાસે બેઠે. એમની આંખો બંધ હતી. માંદગી ગંભીર હતી, વેદના અસહ્ય હતી, છતાં એમનું મુખ મલક્યા કરે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
હું તો જોઈ જ રહ્યો.
આવી બીમારી, આટલી વેદના છે, છતાં મુખ પર આવેા મલકાટ !
૧૩૪
એ જીવન-સાધકની સિદ્ધિ જોઈ મેં ધન્યવાદ આપ્યા. વાત નીકળતાં પુત્રે કહ્યું, ‘ છેલ્લાં બાર વર્ષથી પિતાજી એકલા હસતા હોય છે. રાજ ખપેારે મારા બારણા આગળ આવી મારી પત્ની પાસે ‘ ભિક્ષાં દેડી ’ની ટહેલ નાખે છે, ને પછી આખા દિવસ અધ્યયન, ચિંતન અને સ્મરણ કર્યાં કરે છે.
આપણે પણ આવા આન ંદમય બનવું જોઇશે. મનની ભૂમિકા બદલા તે અહી પણ વૈકુઠના આનદ મેળવી શકાય.
શબ્દાનદ, શ્રદ્ધાનંદૅ, ને અનુભવાનદ પછીની ભૂમિકા છે પરમાનંદ.
આ પરમાનંદ એ જ બ્રહ્માનંદ, એ જ પૂર્ણાનંદ. આત્મા તા જ્ઞાનના પૂર્ણ કુંભ છે, ને તેથી જ એ આનંદના અમૃતકુંભ પણ છે.
પૂર્ણ આનંદનો અમૃતકુંભ હૈયાની ભીતરમાં હાવા છતાંય, જુઓ તે ખરા, આનંદ શોધવા માટે માનવી બહાર ફાંફાં મારે છે!
રાજ્યના ધનભંડારની ચાવી ભંડારીને સોંપી દઈ પોતે પ્રમાદ સેવનારા અને પેાતાને જોઈતી વસ્તુ મેળવવા માટે ભડારીની પૂંઠે પૂંઠે ફરનારા રાજકુમારના જેવી આપણા આત્માની કથા છે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપણને ઓળખીએ
૧૩૫
પોતાના આનંદભંડારની ચાવી એ મન અને બુદ્ધિને આપી બેઠો છે તેથી જ, આનંદ મેળવવા માટે એને મન અને બુદ્ધિની પાછળ ભટકવું પડે છે.
આત્મા અજ્ઞાની નથી, સ્વયં જ્ઞાનમય છે, ચિન્મય છે. અજ્ઞાની તા બુદ્ધિ છે.
જ્ઞાન મેળવવા માટે, પુસ્તકો ફેંદવા જવાની પણ જરૂર નથી. આત્માનું જ્ઞાન તે આત્માની અંદર જ પડેલુ છે. ભીતરમાં ડેકિયું કરવાની જ જરૂર છે.
હીરાની ઉપરનું આવરણુ ખસી જાય એટલે કિરણા પ્રસરે, તેમ આત્મા પરનુ બુદ્ધિના વિકલ્પનું આવરણ હટી જાય, તેા તુરત જ આત્માના પ્રકાશ વ્યાપે.
કેવળ પુસ્તકો વાંચવાથી નહિ, કેવળ શાસ્ત્રો સાંભળવાથી નહિ, પણ એને જીવનમાં અનુભવ કરવાથી જ આનંદ સાંપડશે.
યુરોપના લાક ફોટાઓમાં કેરી જુએ તેથી આનંદ નહિ મળે, અહીં આવીને કેરીના રસના અનુભવ કરશે ત્યારે જ આનંદ સાંપડશે.
આનંદના અનુભવની તુલના કરી શકાય જ નહિ. એને તે અંદર ને અંદર પચાવવાની શક્તિ હાવી જોઈ એ. સજ્જન ખાતાં પ્રેમકી, પરમુખ કહી ન જાય; મૂંગા કે સપને ભયા, સમજ સમજ મલકાય.
આત્માના અનુભવ કોઈને કહી શકાતા જ નથી; એ તે ભીતરમાં જ સમજવાની અને ભીતરમાં જ આનંદવાની મામત છે.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
આત્માના આનંદ-અનુભવ કરનારી સતત ખુશ જ રહે, એ દુઃખમાં પણ સુખના અનુભવ કરે, ને પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ પ્રસન્નતા સેવે.
પ્રત્યેક પરિસ્થિતિમાંથી ચિંતન દ્વારા મનનું સમાધાન મેળવી સરખા સુખાનુભવ કરે એનું નામ ફિલસૂફ -તત્ત્વજ્ઞાની.
૧૩૬
આત્માનું સ્વરૂપ સત્યમય, જ્ઞાનમય, આનંદમય છે. એ સ્વરૂપને આપણે આત્માનુભવ કરવા છે. એ માટે આપણે હીનાની જેમ જ ચિંતન ઘૂંટવું જોઈશે. જેમ ઘૂંટતા જઈશું તેમ ફોરમ ફેલાતી જશે ને આપણા અસ્તિત્વને આવરી લેશે.
સમય ખૂબ આછે છે.
આત્માનુભવ કરવામાં હજી આપણે ખૂબ કરવાનું આકી છે.
માટે અન્ય પ્રવૃત્તિએ એછી કરી, ઇન્દ્રિયવૃત્તિઓને વાળી લઈ, સ્વમાં સ્થિર થઈ સત્ત્વચિત્—આનંદના અનુભવ કરીએ.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાન એક ઉત્સવ
बिभेषि यदि संसारात् मोक्षप्राप्तिं च कांक्षसि । तदिन्द्रियजय कर्तुं स्फारयत् स्फार पौरुषम् ॥
આ શ્લોકમાં મહાપુરુષ જણાવે છે કે, જો તને તારી આત્મસાધના માટે તાલાવેલી હાય અને સંસારથી મુક્ત થઈ મેાક્ષ મેળવવા છે એમ તને દિલથી લાગતું હાય, તે જ હુ' તને એક વાત કહુ', કારણ કે, જ્યાં સુધી જિજ્ઞાસા જાગી નથી ત્યાં સુધી બધી વાતા કરવી નકામી છે. જિજ્ઞાસાનુ ખીજ વવાયેલું હાય તા જ ઉપદેશનું જળ કામ લાગે છે. જેના હૃદયમાં જિજ્ઞાસાનું ખીજ નથી એવા આત્માને આપણે જો ઉપદેશ દેવા જઈએ છીએ તે આપણી દશા સુગરીના માળા જેવી થાય છે. સુગરી વાંદરાને ઉપદેશ આપવા ગઈ તા વાંદરાએ ઉપદેશ તેા ન લીધા, પણ એના માળાને આખેઆખા વી ંખી નાખ્યું.
આ રીતે જે લાકો સૌંસારના ભાગમાં રચ્યાપચ્યા રહે છે એવા જીવા માટે જ્ઞાનીઓનાં વચન લગભગ નિષ્ફળ નીવડે છે. સૌથી પહેલાં અ− પાત્ર' બનવાનું જ્ઞાનીએ કહે છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી? તમારામાં જિજ્ઞાસા હશે તે જ ઉપદેશ કામ લાગવાને. છે. ઉપદેશ શ્રવણ કર્યા પછી મનન કરી, પિતાની પ્રજ્ઞા વડે એને પચાવવાની શક્તિ આપણામાં નથી એનું કારણ એ જ છે કે આપણામાં જિજ્ઞાસાવૃત્તિ જાગી નથી.
આ જિજ્ઞાસા કઈ ખબર છે? बिभेषि यदि संसारात्।
જે તું સંસારની રુંધામણથી ગભરાતે હૈ, જો તને એમ લાગતું હોય કે સંસારમાંથી છૂટવું છે, અને જે દુનિયામાં જન્મે છે તે દુનિયાથી ઉપર આવવું છે તે જ તું સાચો જિજ્ઞાસુ.
જેમ એક તળાવ હોય, એની અંદર દેડકાં, કાચબા, માછલાં, શિંગડાં વગેરે હોય; છતાં માણસે તે કમળને જ વખાણે છે. કારણ માત્ર એટલું જ કે એ બધાયની સાથે જન્મવા ને ઊછરવા છતાં, કમળ દિનપ્રતિદિન ઉપર આવવાને પ્રયત્ન કરે છે અને ઉપર આવીને પોતાની જાતને એ વિકસાવે છે
એ વખતે એની નજર સૂર્યનાં કિરણે સામે હોય છે. સૂર્યનાં કિરણ જે બાજુએ હેય તે બાજુએ પિતાનું હૃદય ખોલી નાખે છે.
જિજ્ઞાસુ આત્મા પણ આ જ હોય છે. એ પણ સંસારમાં જ જન્મેલે હોય છે. સંસારમાં અન્ય માનવીએ સાથે જન્મેલે હોવા છતાં જિજ્ઞાસુ આત્મા ઉપર આવે છે. કમળની જેમ એનું હૃદય જ્ઞાનીનાં વચને આગળ ખુલ્લું હોય છે.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાન એક ઉત્સવ
૧૩૯ અહીં કવિએ ઠીક જ કહ્યું છેઃ “અજ્ઞાનીની સંગે રે રમિયે રાતલડી.” મહાપુરુષો કેવું કહે છે. એ કહે છે કે જે આત્મા જિજ્ઞાસુ નથી તે જ્ઞાની આગળ હૃદય નહિ બોલે, પરંતુ જ્યાં કામ છે ત્યાં આગળ એ ગાંડે ને ઘેલે થઈ જવાને. મિથ્યા તત્વની રાતે એને મીઠી લાગે છે.
કામ અને રાગની સામે જીવ જેટલે પામર ને પરવશ બનીને નાચે છે, એને શતાંશ પણ એ જ્ઞાનની આગળ ન હેત !
પણ કામની અવસ્થા આવે છે ત્યારે જીવ એ રંક, દીન ને પામર બની જાય છે, કે ત્યાં તે એ જેમ કહે તેમ વળે છે.
એટલે તે કહ્યું છે કે, “મેહે નડિયા જ્ઞાનથી પડિયા”
જ્ઞાનના શિખરે ચઢેલાને પણ મહિના વંટોળિયા ઉપરથી ગબડાવી નાખે છે.
માનવી પોતાના દિલની છાનામાં છાની વાત પિતાના સ્નેહીની પાસે જઈને બોલતો હોય છે.
કમળ જેમ સૂર્યનાં કિરણે સામે હૃદય ખેલે છે તેમ જિજ્ઞાસુ જ્ઞાની આગળ પિતાનું હૃદય ખેલી દે છે. કહે છેઃ મારામાં આવી છાનીછાની વૃત્તિઓ પડેલી છે. મારા હૃદયમાં છવાયેલ તિમિરને, પ્રભુ, તમે દૂર કરે !
આવું એ ત્યારે જ કહે, જ્યારે એના દિલમાં સંસારનાં બંધનમાંથી છૂટવાની તાલાવેલી લાગી હોય છે.
સંસાર એક વિકરાળ મોટું છે. રાજ અનંત છે.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી!
એમાં ભરખાતા જાય છે. સંસાર પ્રત્યેક પળે જીવાને ભરખતા જ જાય છે.
સંસારથી ગભરાનાર તે ઘણા હાય છે, પરંતુ એટલા માત્રથી તેમને જિજ્ઞાસુ ન કહેવાય, તેમણે નીચ કામ કરેલાં હાય તેથી તે ડરે છે.
સ'સારની બીક હાય એ પહેલી શરત અને મેાક્ષની ભૂખ હાય એ બીજી શરત.
તને એમ લાગતુ હાય કે તું જ્યાં છે એ તને બંધનરૂપ છે, તને જો એમ લાગતુ હોય કે તુ દીવાલેાની પાછળ પુરાયેàા કેદી છે, તને એમ લાગતું હાય કે તારી વૃત્તિઓની આ લપમાંથી છૂટવું હોય તેા જ તુ જ્ઞાનની વાત સાંભળવા માટે લાયક ગણાય. એટલે જ્ઞાનપ્રાપ્તિ માટેની બીજી શરત મેક્ષપ્રાપ્તિની ઇચ્છા છે.
આજે તે! મેક્ષ શુ છે એની કોઈ ને કલ્પના પણ નથી. લેકે તે આજે સામે પગલે દોડીને વધારેમાં વધારે અધાવા માગે છે!
ખૂબીની વાત તેા એ છે કે માણસ પણ એને વધારે મિલે, વધારે કારખાનાં, વેપાર અને પંચાત ગમે છે.
વૃદ્ધ થાય તે વધારે મકાનો,
અરે આત્મા, તુ થોડાક તે વિચાર કર. તારે અહી કેટલા દિવસ રહેવાનુ છે?
આ બાબતના તને વિચાર નથી. તું દિવસે દિવસે વિવિધ ઉપાધિમાં વધારે ને વધારે ફસાતા જાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧.
દાન એક ઉત્સવ
જે માણસ જાણીબૂજીને વધારે ને વધારે ફસાતે જાય એને માટે મોક્ષની વાત શી કરવી? એની આગળ તે મોક્ષની વાત ઉપહાસ જેવી જ લાગે ને!
આજે તે જ્ઞાનીઓનાં વચન લેકેને ટાઢા પહેરનાં ગપાં લાગે છે.
સિનેમા માટે આજે કેટલી બધી આતુરતા છે! છાપું હજી કેમ નથી આવ્યું એને તલસાટ કેટલે બધે હોય છે. પરંતુ પ્રભાતમાં ઊઠીને કદી જ્ઞાનીઓનાં પ્રવચન વાંચ્યાં છે? એના માટે તલસાટ કે નાદ તમારા હૃદયમાં કદી જાગ્યો છે ખરો? ને એવું તે કદી નથી થતું.
ઠીક છે, કઈક સાધુ-મહાત્મા આવી જાય, કોઈક વળી કથાવાર્તા કહેનાર મળી જાય, અને જે કુરસદ હોય તે વળી ઘડી-બેઘડી સાંભળી લઈએ છીએ.
આવી કુરસદિયા પદ્ધતિનું પરિણામ એ આવે છે કે જ્ઞાનીઓના વચનામૃતનું શ્રવણ કરતાં કરતાં હૃદયમાં એક જાતને જે આદર અને આહલાદ થે જોઈએ તે પ્રગટ નથી. સાંભળ્યા પછી જે રેશમાંચ થવો જોઈએ તે પણ અનુભવાતે નથી. જ્યાં સુધી એ તાલાવેલી નહિ જાગે ત્યાં સુધી, જ્ઞાનીઓ જણાવે છે કે, એ ઉપદેશ તમારા હૃદયના ઊંડાણ સુધી નહિ પહોંચે.
એ તે ત્યારે જ બને કે જ્યારે તમારા દિલમાં સંસાર પ્રત્યે ઉદાસીનતા જાગે, મેક્ષ પ્રાપ્તિની તીવ્ર ઈચ્છા પ્રગટે.
ગાંડે ભિખારી જેમ ડબલાં ભેગાં કરે તેમ આજે તમે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! દુનિયાની વસ્તુઓ ભેગી કરે છે અને તેનાથી તમને પિતાને સમૃદ્ધ માને છે.
જેની પાસે વધારે ડબલાં હોય, જેની પાસે વધારે સંગ્રહ હેય, એ આજે દુનિયામાં ભાગ્યશાળી કહેવાય છે. જેની પાસે દુનિયાનાં સાધન ઓછાં હશે એને લેક “અભાગિયા” કહેવાના.
ખૂબીની વાત તે એ છે કે, જેમ પેલાં રમકડાં બાળકને રેકી રાખે છે તેમ દુનિયાની વસ્તુઓએ સારામાં સારા માણસને રેકી રાખ્યા છે.
આપણુ આત્માને જે પરમધામ તરફ જવાનું છે, જેને માટેની આપણી આ જીવનયાત્રા છે, જ્યાં પહોંચવા માટે આપણે નીકળેલા છીએ એ મૂળ વાત તે આજે ભુલાઈ જ ગઈ છે.
આ દુનિયાના રંગમાં આપણે એટલા બધા રંગાઈ ગયા છીએ કે આપણે અસલ રંગ કર્યો હતો તેની આપણને પિતાને જ કંઈ ખબર નથી.
આપણે જગતના જ દોષે જોઈએ છીએ; જગતની જ વાત કરીએ છીએ અને જગતને જ વિચાર કર્યા કરીએ છીએ. “ફલાણા ભાઈ આમ કરે છે, ને ઢીંકણ ભાઈ તેમ કરે છે–એવી વાતે જ કરીએ છીએ. પરંતુ ભાઈ આપણે શું કરીએ છીએ તે તે જરા વિચારે! એવી બધી બાબતેમાંથી આપણે મુક્ત છીએ ખરા?
આવી તેનું પરિણામ બહુ વિપરીત આવ્યું છે. માણસ બહિર્મુખ દશામાં એટલે બધો પડી ગયે છે કે અંતર્મુખ દશા સમજાતી જ નથી.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વાન એક ઉત્સવ
૧૪૩
જ્ઞાનીઓ કહે છે કે, જ્યાં સુધી આત્મા અહિંખ છે ત્યાં સુધી એનું સંસારનું ભ્રમણ ચાલુ જ રહેવાનુ છે. માણસ પેાતાના તરફ વળે તે જ સંસારનું ચક્કર અટકે.
માણસ જો પેાતાના અંતરમાં ડોકિયુ' કરે; મનસાગરમાં ડૂબકી મારે અને વિચારે કે બહારની પંચાત કરવામાં મારા અનંત જન્મ્યા ગયા છે, પરંતુ તેમાં મેં મારા કલ્યાણ માટે શું કર્યું ?—આ બધાયમાં મારું શું
વળ્યું ?
જ્યાં સુધી તરગા છે ત્યાં સુધી તળિયું દેખાવાનુ નથી. તરંગા આસરે તે જ ‘હું કેણુ ? ’એ વાત સમજાય. ‘હું કાણુના પ્રશ્ન આપણને કયારેક સૂઝે છે. ઘડીભર અરિસામાં મોઢું જોઈએ ત્યારે આપણને એમ લાગે છે કે હું જરાક સારા લાગુ છું. પણ એ તે દેહની વાત થઈ.
આપણે તેા અંતરના અરસામાં જોઈ ને આત્માના વિચાર કરવાના છે કે, “ હું કોણ ? ”
આ
બધાને મૂકીને જવા માટે ?
આ
માણસ પાપ કરે, જૂઠ્ઠું બેલે, ખાટુ' કરે, આત્માને વેચી નાખે, પણ શેના માટે ? આ બધાનું સરવૈયુ શું મૂકીને જવાનુ છે તેને માટે આત્મા મારવા એમાં ડહાપણ કયાં છે ? જ્ઞાનીઓ પૂછે છે કે, જેના માટે તું તારા આત્માને વેચી નાખે છે તેમાં એવી તે કઈ છે જે તારી સાથે આવવાની છે?
-વસ્તુ
જો કશુય સાથે આવવાનું ન હોય તે તેને માટે આ
જ છે? જે અહી જેવા આત્માને ફટકારી
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! આત્માનું વેચાણ શા માટે? તેના માટે આવી કાળી મજૂરી શા માટે?
એટલે, તમારી પાસેની આવી મૂડી જે તમારી સાથે નથી આવવાની, એ તમારી સાચી મિલકત નથી. તમારી મિલકત તે તમે જે દાન સહજભાવથી અને હૃદયની ઊર્મિથી આપ્યું છે તે જ છે.
આકાશમાંથી જેમ વાદળાં વરસી જાય છે તેમ તમારા હૃદયમાં પણ વરસી જવાની ભાવના જાગવી જોઈએ.
આજે નામના મેળવવા માટે અને મેળે જાળવવા માટે દાન દેવાય છે.
સમાજમાં તમારું નામ સારું હોય, તમારે મે ઊંચે હોય, અને સવારના પહોરમાં પાંચ માણસે ટીપ લઈને તમારે ત્યાં આવ્યા હોય, તે પહેલાં તે તમને ફાળ જ પડે કે આ લોકો અત્યારે ક્યાંથી આવ્યા?”
તમે વિચાર કરે છે કે આપણી સ્થિતિ સારી છે, એટલે આ લેકે બસ રૂપિયા ભરાવ્યા વિના પાછા નથી જવાના. એટલે તમે સોથી શરૂઆત કરવાના !
એટલે પિલા આવનાર કહેશેઃ “શેઠ, તમારા માટે સો ન શોભે!”
એટલે તમે કહેવાનું કે, “ભાઈ, આજકાલ વેપારધંધા ખેરવાઈ ગયા છે, સ્થિતિ બગડી ગઈ છે, પરંતુ તમે આવ્યા છે, એટલે ના પાડી શકાતી નથી.”
એક બાજુ આવાં રોદણાં રેવાની વાતે કરાય છે. ત્યારે બીજી બાજુ રેફ્રિજરેટર, લેટેસ્ટ મેડેલની એરકંડશિના
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાન એક ઉત્સવ
૧૪૫
માટી વગેરે માજશેાખનાં સાધના તે વધતાં જ જાય છે. ખરેખર, જો આવક ઓછી થઈ ગઈ હાય તા પછી આ અષા ભપકા કયાંથી વચ્ચે જાય છે!
સાચી વાત તેા એ છે, માત્ર દાનમાં દેવા માટે જ માણસ પાસે મૂડી નથી. બાકી, મેાજશેખ અને એશઆરામ માટે પુષ્કળ સંપત્તિ છે.
',
દાન લેવા આવનાર પાસે રાઠ્ઠાં રાવાની વાતા થાય, એટલે પેલા લેાકા કહેશે: “ભલે, હવે દોઢસો રાખા શેઠ.” તા તમે ઠાવકું માઢુ રાખીને કહેવાનાઃ ‘લખા ભાઈ ત્યારે, તમે આવ્યા છે તે કાંઈ ના પડાશે ? ’
તમે મનમાં વિચાર કરે છે પચાસ તે બચ્ચા. આને દાન કહેવાય ખરું?
જ્ઞાનીઓ કહે છે : “ ભાઈ, તે' તારા દોઢસો રૂપિયા ગુમાવી દીધા, કારણ કે તેં દાન તે। દીધું પણ સાચી ભાવનાથી નથી દીધુ. દાન તે આત્માના ગુણ છે. આત્માને પ્રફુલ્લિત અનાવવાના ઉત્સવ છે. લેનાર અને દેનારનાં હૃદય હસી ઊઠે, એવી એ ક્રિયા છે.”
જ્યાં સુધી તમારા સંજોગા ને સ્થિતિ સારાં છે ત્યાં સુધી તમે દાન આપે।.
દાન દઈને પ્રસન્ન થવાય, આંખમાંથી આનંદનાં અશ્રુ ચાલ્યાં જાય. આ રીતે તમે દાન દે, તેા જ તે સાચું દાન છે, બાકી તે બધા સાદો છે.
દાનની સાદાગીરીમાં માનનારા કહે છે: “ભાઈ, હું
ܙ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! રૂપિયા તે દઉં છું પણ મારી તક્તી કયા ઠેકાણે મુકાશે એ તે કહે !”
આપણે આ સેદો નથી કરવાને. આપણે તે દાનની વાવણી કરવાની છે.
ખેડૂતને પૂછી જુઓ કે “અનાજ કેમ વવાય છે?” તે કહેશે, “ઊંડું વાવવું પડે. હળ જેટલું જમીનમાં ઊંડું જાય, અને બીજ જેટલું ઊંડું વવાય એટલું અનાજ સારું પાકે.” - તમારું દાન પણ એટલું જ ઊંડું હો કે જીવનના ખેતરમાં એ આનંદને મેલ બની માનવને તૃપ્તિથી ભરી દે.
આને માટે તે આપણે આત્મા જ સાક્ષી હોય. દુનિયાને સાક્ષી રાખવાની કોઈ જરૂર જ નથી. દાન કોઈને માટે નહિ, પણ આત્માના આત્મા સાથેના સંમેલનમાં વચ્ચે આવતી વસ્તુના ત્યાગ રૂપ . વસ્તુ પરથી મૂચ્છ ઊતરે છે ત્યારે દાન સહજ થાય છે. મૂછ ક્યારે ઊતરે? વસ્તુઓ અને આ સંસાર એક બંધન લાગે તે અને બંધનમાંથી મુક્ત થઈમેક્ષ મેળવે હોય તે દાન તમને એક ઉત્તમ સાધન લાગ્યા વિના નહિ રહે. વસ્તુ અને વાસને જેમ જેમ છૂટતાં જશે તેમ તેમ આત્મા કર્મોથી મુક્ત થઈ ઉપર અને ઉપર આવતે જશે. કમળની જેમ સૌ ઉપર આવે એ શુભેચ્છા.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
માનવજીવન એ ગુણરત્નની ખાણ છે. એમાં દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ ત્રણ તે પરમ તેજથી ચમકતાં મહારને છે. આપણે આ ત્રણ દિવસની પ્રવચનમાળામાં આ રત્નત્રયીનું ચિન્તન કરવાનું છે.
હીરે પણ છે તે પથ્થર જ ને! ખાય તે મરી જવાય, પાસે રાખે તે ડર રહે અને વાગી જાય તે લેહી કાઢે–એવા પથ્થર જેવા હીરાથી પણ લેકે આનંદ માણે છે, તે આધ્યાત્મિક હીરે-આધ્યાત્મિક રત્ન મળતાં તે માણસને કેટલે આનંદ થ જોઈએ? ભગવાન મહાવીરે આધ્યાત્મિક વસ્તુને આ જડ રને સાથે શા માટે સરખાવી? આધ્યાત્મિક ગુણ આગળ રને શા હિસાબમાં? છતાં સરખામણી કરી છે. દુનિયામાં જેમ ચાંદી, સોનું ને ઝવેરાત કરતાં રને કીમતી છે, તેમ અધ્યાત્મમાં આ રત્નત્રયી જેને મળી જાય તે ધનવાન બની જાય છે, તેને જન્મ સફળ થઈ જાય છે. પરમ શાંતિમાં બિરાજમાન થવું હોય તે સમ્ય દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર્યની પ્રાપ્તિ અનિવાર્ય છે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! મોક્ષના માર્ગ ચાર છેઃ (૧) ભક્તિમાર્ગ, (૨)ગમાર્ગ, (૩) કર્મમાર્ગ, અને (૪) આસનસિદ્ધિમાર્ગ.
પૂર્ણ વીતરાગ દશાને જેમણે અનુભવ કર્યો છે તેવા ભગવાન મહાવીરે કહ્યું છે કે, રત્નત્રયીને માર્ગ સર્વોત્તમ છે. આમ તેમણે ઊંચામાં ઊંચે માર્ગ બતાવ્યું. સમ્યગ દર્શન, સમ્યગ જ્ઞાન, સમ્યગ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય તે જે હેતુ માટે માનવ અહીં આવ્યો છે, જે હેતુ માટે માનવજીવનને ધન્ય કહ્યું છે, તે જીવન ધન્ય બની જાય છે. દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રઆ રત્નત્રયીની ત્રિપુટી ન મળે તે બધું મળવા છતાં મનુષ્યજન્મને આંટો નિષ્ફળ જાય છે.
જે મેળવીને મૂકી દેવું પડે તે મેળવ્યાં છતાં ન મેળવવા બરાબર છે. - રંગૂનમાં જેઓ કરોડપતિ હતા તેમના પૈસા ત્યાંની સરકારે પડાવી લીધા. તેઓ અહીં આવ્યા તે ખાવાના પણ ફાંફાં! તે એ કરોડપતિ શા કામના? ગમે તેટલું રળે પણ સાથે ન લઈ શકે તે રળ્યું ન રળ્યા બરાબર છે. આ જન્મમાં આપણે ખૂબ ભેગું કરીએ પણ અહીંથી જઈએ ત્યારે કાંઈ પણ સાથે નહિ લઈ જઈ શકીએ તે ભેગું કર્યું ન ભેગું ક્ય બરાબર છે.
મહાપુરુષે કહે છે કે એવું ભેગું કરે જે તમે સાથે લઈ જઈ શકે. તેઓ એમ નથી કહેતા કે છેડી દે. ધર્મ નથી કહે કે છોડી દો. ધર્મ તે કહે છે કે મેળવી લે. જેટલું ભરાય એટલું ભરો. આ અવસર ફરી જીવનમાં નહિ મળે. એવું ભેગું કરે કે બધી વસ્તુ છૂટી જાય પણ જે મેળવેલું
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૪૯ છે તે ન છૂટે. ધર્મમાં પ્રાપ્તિની વાત છે, છેડવાની નહિ, લેવાની વાત છે, ત્યાગની નહિ.
તમારે સારું, ઊંચું લેવું હોય તે હલકું છેડવું પડે. ચણને છેડે તે હીરાથી મૂઠી ભરી શકે. ઊંચી વસ્તુ લેવી હોય તે તુચ્છને છેડે. આનંદની પ્રાપ્તિ માટે કષાયેને છોડ્યા વિના કેમ ચાલે? ભેગમાં જીવ હોય તે પ્રભુને ભેગ કેમ થાય? ચણ છોડ્યા વિના હીરા કેમ મળે?
સાધને સિદ્ધિને નિર્ણય કરે છે. શુદ્ધ સાધને દ્વારા ચિત્ત શુદ્ધ થાય, અને શુદ્ધિથી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય.
કપડું સાબુથી ધૂઓ તે ઊજળું થાય, પણ અંધારામાં સાબુ જેવો દેખાતે કેલસ લઈને કેઈ ઘસઘસ કરે તે કપડું કાળું થાય કે ઊજળું? પછી તમને કપડું કેટલું ઘસે છે તે નથી પુછાતું, પણ સાધન કયું વાપર્યું હતું તે પુછાય છે. મહેનત કેટલી કરી તે નહિ પણ સાધન ક્યાં વાપર્યા તે પુછાય છે.
સાધન નબળાં તે મહેનત નકામી. શુદ્ધિ માટે સુંદરમાં સુંદર સાધન જોઈએ. સાધન હલકું કે નબળું હોય તે શુદ્ધિ જરા પણ ન થાય. શુદ્ધિ અને સિદ્ધિને આધાર સાધન પર છે.
અધ્યાત્મનું ક્ષેત્ર ગગન કરતાં વિશાળ છે. અંત ન આવે એટલે વિશાળ એને રાજમાર્ગ છે. આત્માને માર્ગ અનંત છે, તે સાધને પણ અસંખ્ય છે. આપણે ચૂંટેલાં આ ત્રણ સાધનને વિચાર કરીએ. જે સાધને દ્વારા શુદ્ધિ થાય અને શુદ્ધિ એટલે જ સિદ્ધિ.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! સમ્યગ દર્શન, સમ્યમ્ જ્ઞાન ને સમ્યમ્ ચારિત્ર એ સાધન છે. મેક્ષ એ આપણું સાધ્ય છે.
સભ્ય દર્શન શી ચીજ છે? એ એક પ્રકારની રુચિ છે, ખાસ છે, સુધા છે.
કોઈ વસ્તુ જોઈએ અને ગમી જાય, મનમાં ચેટી જાય, જોયા પછી વસ્તુની લગન લાગી જાય; થાય કે આ વસ્તુ કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરું, કેવા પ્રયત્નથી મેળવું. આ દિલની લગનને “સમ્યગ દર્શન” કહે છે. - આત્માની લગન લાગે, આત્મા માટે રુચિ જાગે, થાય કે આ બધું ખરું પણ અંદર રહેલાને પામું નહિ, શોધું નહિ તે આ જન્મને અર્થશે?
અંદરની વસ્તુ જેઈ પિતે તેના તરફ આકર્ષાઈ જાય તેનું નામ સમ્યગ દર્શન.
બજારમાં ચેડા પૈસા લઈને નીકળ્યાં ને ત્યાં તમને કીમતી વસ્તુ ગમી જાય, તમારા દિલમાં વસ્તુ ભાવી જાય; થાય કે ખરીદીને જ રહીશ. પણ તમારી પાસે પૂરા પૈસા નથી, તમે દુકાનદારને કહે છે: “મારે માટે આ રહેવા દે. ગમે તેમ કરીને પૈસા ભેગા કરીશ. મારી ખાતર તું આ વસ્તુ વેચીશ નહિ”. એક વસ્તુ ગમી જાય તેને માટે આ કેવી તાલાવેલી ! આ અધ્યાત્મ માટે પણ આવી જ રુચિ પ્રગટવી જોઈએ. એક વસ્તુ ગમી ગઈ તે કુરબાન થઈ જવાય છે. એની પાછળ દુનિયા, પૈસા, સંસાર કે જીવન બધું જ કુરબાન છે. ત્યાગ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૫૧
કરનારને—જેણે ઘર વગેરે છેડયાં છે એને—કોઈ એવી વસ્તુ ગમી ગઈ છે, જેની આગળ આ બધી વસ્તુ નાચીજ લાગે છે. જેને આત્માની પસંદગી થાય, દનના સ્પર્શ થાય એ ચારિત્ર પામે. તેને મન દુનિયાની વસ્તુના ત્યાગ સહજ વાત છે.
જે વસ્તુ ગમે છે તે વસ્તુ પાછળ કોઈ વસ્તુના ત્યાગ કરવામાં મુશ્કેલી નથી. આત્માની ઝાંખી થાય તા, ત્યાગ ત્યાગ જ ન લાગે. વસ્તુ છૂટી જાય. મનમાં એમ ન થાય કે કેટલું મધુ છેડ્યુ. થાય કે છોડવુ, પણુ મેળવ્યું તે ખરું ને ? એની પાછળ સમ્યગ્ દર્શીન છે.
એક વસ્તુની સાચી પ્રીતિ લાગે તેા ખીજી વસ્તુ સહેજે છૂટી જાય.
કોઈ વેપારીને ઉપવાસ કરવાનું કહેા તે કહે મારાથી ન અને, પણ જ્યારે ઘરાકી જામી જાય ને ખાવાના સમય ન મળે તેા ઉપવાસ પણ થઈ જાય. જે લેકે એકટાણું પણુ ન કરે તેને વ્યાપાર ખાતર ઉપવાસ કરતાં જોયા છે ને ? વસ્તુ ગમી જાય પછી સહનશીલતાના પ્રશ્ન જ નથી.
ભૂખના બદલામાં એને એવુ કાંઈક મળે છે, જ્યાં ભૂખ, ભૂખ નથી રહેતી.
જે ત્યાગ કરે છે, ઉપવાસ કરે છે, તેને અંદરના આસ્વાદ મળે છે; અને તપશ્ચર્યાં સહજ લાગે છે. સ્વાધ્યાય તેમ જ ચિંતનમાં ઉપવાસ કરનારને એ યાદ જ નથી આવતું કે આજે મેં ખાધુ નથી. વસ્તુ પ્રત્યે લગન વિના
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! જે કરશે તે ભારરૂપ જ લાગશે. લગન એટલે વધુમાં વસ્તુને રસ.
જે વસ્તુ પ્રિય લાગે તેને માટે ગમે તેટલું કરે પણ કાંઈ નથી લાગતું. ઊલટાનું એમ થાય છે કે મેં એને માટે કશું જ નથી કર્યું. મા જ્યારે વહાલી દીકરીને કાંઈ આપે છે ત્યારે ગમે એટલું આપે પણ એને ઓછું જ લાગે છે. એક વસ્તુ પ્રિય લાગી પછી એને માટે ગમે એટલું કર્યા પછી પણ કાંઈ નથી કર્યું એમ થયા કરે છે. આત્મા માટે કરે પછી અહંકારને પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો?
રાણકપુર કુદરતના ખોળામાં આવેલું રમણીય ધામ છે. અરવલ્લીના પહાડના મેળામાં મંદિર બેઠું છે. ધરણાશાહને એવી તે કેવી લગન લાગી હશે કે જેણે જંગલમાં જઈને એ મંદિર ઊભું કર્યું? આજે તે લેકેને દરેક ઠેકાણે પિતાની તખ્તી જોઈએ, જ્યારે આ મંદિરને બાંધનાર શોધ્યા જડતે નથી. ધરણાશા કોણ એ ખબર નથી પડતી. મંદિરમાં ૧૪૪૪ થાંભલા છે. તેમાં એક થાંભલા પર બે નાની આકૃતિઓ હાથ જોડીને ઊભી છે. જાણે કહી રહી છે: “અમે કાંઈ કરી શક્યા નથી. જેના દ્વારમાં જ ૧૩ લાખ રૂપિયા લાગ્યા તેના બાંધકામમાં કેટલા રૂપિયા થયા હશે તેની કલ્પના કરે ! છતાં, ક્યાંય બંધાવનારનું નામ દેખાતું નથી. હાથ જોડેલાં પતિપત્નીમાંથી નમ્રતા નીતરે છે. ભગવાનની લગન લાગી હોય તે એમ જ કહે ને કે જે જોયું છે તેની આગળ અમે જે કર્યું છે તે શી વિસાતમાં છે?
દર્શન એટલે ચિ. તેની પ્રાપ્તિ વિના બેચેની લાગે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૫૩
ભગવાનના ભક્તો પાગલ લાગે, કારણ કે એ પિતામાં ખોવાઈ ગયા છે, સતની પાછળ પાગલ થયા છે, વાત કરતાં પણ એને ભગવાનનું સ્મરણ આવે છે.
જ્ઞાન અને ચારિત્ર દર્શન વગર નકામાં છે. પહેલાં દર્શન થવું જોઈએ. ભગવાનને જોઈને મનમાં અહેભાગ્ય લાગવું જોઈએ. એમ થાય કે આ ભગવાન મારા આત્માનું પૂર્ણ રૂપ છે. કષાને લીધે તેમને અધૂરે અંશ છું. તે હું પૂર્ણના ધ્યાનથી પૂર્ણ બનું એવી લગન, એવી રુચિ મને થવી જોઈએ.
મંદિરમાં ભગવાન કાંઈ એમ જ નથી દેખાતા. અંદર ભૂખ લાગવી જોઈએ, તે ભગવાન દેખાય.
જેટલી ભૂખ તીવ્ર એટલી રસઈ મીડી, જેટલી ભૂખ ઓછી એટલી રસોઈ ફિક્કી.
હું આત્મા–અનંત શક્તિને સ્વામી–આ દેહમાં સમાઈને નાનકડી દુનિયામાં કેમ ભરાઈ બેઠે છું? હું, કે જે આ જન્મની પહેલાં પણ હતું, અને આ મરણની પછી પણ રહેવાને છું તે મરવાની ભીતિમાં કેમ ગભરાઈ બેઠો છું ! મૃત્યુ કેનું ? દેહનું કે આત્માનું? દેહ મરે, આત્મા તરે દેહ પડે, આત્મા ચઢે. એવા શાશ્વત આત્માની શ્રદ્ધા એ જ સમ્યગદર્શન......... આ સમ્યગદર્શનથી તે જીવન મીઠું અની જાય.
ચાણક્ય નાને હતે. એને ઘેર સાધુ વહોરવા આવ્યા. બાળકના દાંત જેઈને સાધુના મેં પર સુંદર મિત આવ્યું. માએ કારણ પૂછ્યું. સાધુએ બાળકના દાંત જોઈને કહ્યું કે,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
આ બાળક સમમાં સમથ સમ્રાટ થવાના હેાય એવાં ચિહ્નો છે. મા ધર્મિષ્ઠ હતી. થયું કે, સમ્રાટ થવું એ એક ભવની વાત છે, પણ સમ્રાટ થતાં સંહાર કરી દુર્ગાતિએ જવુ એ ભવેાભવની વાત છે. એના કરતાં સમ્રાટ ન થાય તે શુ ખાટું ? માએ કાનસ લઈને દાંત ઘસી કાઢયા. બાળકને ખૂબ દુ:ખ થયું. મા બાળક માટે આ ભવનું નહુ પણ ભવભવનું હિત ઇચ્છે છે. બાળકના આત્માના હિત માટે માએ હૃદય કઠોર કર્યું. ચાણકય સમ્રાટ ન થયે પણ પછી સમ્રાટના સર્જક જરૂર થયા.
તમે બાળકનુ શ્રેય ઇચ્છતા હા તે જીવનમાંથી ચૂંટી ચૂ'ટીને સારી વાતા કહેા. ખાળકનું મન મળ,સુકુમાર, નિર્દોષ હાય છે. સારી વાર્તા મૂકતાં બાળકના મનમાં સ્વપ્ના ઊભાં થાય છે. દરેક બાળક આગળ કાંઈ ને કાંઈ આદશ મૂકો. એ આદર્શ માટે એના મનમાં વિચાર ઊભા કરેા. તમે બાળક આગળ સારી વાત ન મૂકો, સુંદર આદર્શો ન મૂકો એટલે એ નિર્દોષ બાળક સિનેમામાંથી નકલ કરે છે, ખરાબ શીખે છે.
આ સ્વજના ગયા જન્મમાં હતાં, આ જન્મમાં છે, આવતા જન્મમાં રહેવાનાં છે. આ જન્મમાં આવેલ સ્નેહીનુ સારુ કરીએ તે આવતાં જન્મે તે ઊંચા આવે. બાળકોના મનમાં સુંદર વિચારેનાં બીજ વાવવાથી તેમની મનોભૂમિ પર તે વૃક્ષ બનીને આવે છે. બાળકને સુ ંદર વિચારશ તથા સુંદર વાચન આપી તેમનું મન તૈયાર કરવાનુ` છે. પહેલાં સુંદર મન, પછી જ ધન. આજે મન એછુ,
પણ ધન વધારે છે.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૫૫
આત્મજ્ઞાનવાળી વ્યક્તિ સુખ અને દુઃખમાં સમાન રહે. પૈસાથી અહુ'કારી ન બને, નિર્ધનતામાં દીન અને કંગાલ ન અને. સાધનાની વિપુલતામાં એટલી જ નમ્રતા અને સાદાઈ રહે તે આ દૃષ્ટિના જ પ્રતાપે.
ચરોતરમાં વિહાર કરતાં એક ધનાઢચ ભાઈ મળ્યા. શ્રીમત
ગરીબમાંથી
tr
તેમના કપાળમાં મેાટો ઘા હતા. થયા હતા. સાદાઈથી રહે અને પૈસા દાન વગેરેમાં વાપરે. એમના કપાળના ઘા વિશે પૂછતાં તેમણે કહ્યું કે, આ ધા મારે ગુરુ છે, તેણે ગુરુનું કામ કર્યુ છે. નાનપણમાં હું એક ધનવાનના મકાનની બાજુમાં રહેતા હતા. ધનવાનના દીકરા રમવા આવે ત્યારે કોઈ વાર ખિસ્સામાંથી ચોકલેટ વગેરે કાઢીને ખાય અને કોઈ વાર મને આપે. એક વાર તેમની માએ આપવાની ના કહેવાથી મને ન આપી. બાળકો માએ આપેલ વિચારાનુ પ્રતિબિંબ છે. હુ' ઘેર જઈ રડવા લાગ્યા. માએ ઘણુ' સમજાવ્યા પણ મે' હઠ પકડી. માએ ધનવાનને હાથ જોડીને કહ્યું કે ‘તમે તમારાં છેકરાંઓને ઘરમાં ગમે તે ખવડાવા પણ બહાર જઈ ને અમારાં છેકરાંનાં દેખતાં ખાય ને એ જોઈ ને અમારાં છે।કરાં અમારી પાસે માગે ને અમને હેરાન કરે એ ઠીક નહિ.' આ સાંભળી શેઠાણી તેા ગરમ થઈ ગઈ. કહે : ૮ મારાં છોકરાં બજારમાં અને શેરીમાં બધે ફાવે તે ખાશે.’ અને મારી માને બહાર કાઢી. હું સમજ્યું કે મા અંદર ચોકલેટ લેવા ગયેલી છે. મા નીકળી એટલે મેં ચૉકલેટ માગી. માને દુઃખ થયેલુ, અપમાન થયેલું એટલે મારી આ માગણીથી ગુસ્સે થઈ ને બાજુમાં પથ્થર
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! પડેલે તે ઉપાડી મારા પર ઘા કર્યો. મને લાગ્યું, લેહીની ધારા નીકળી. માને ઘણું દુઃખ થયું ને હું ફરીથી માગવાનું ભૂલી ગયે. મેટ થયે, પૈસાદાર થયે, પણ ઘા રહી ગયે. રેજ અરિસામાં મેં જોતાં ઘા યાદ આવે છે. એની પાછળ રહેલી જિંદગીની વાત યાદ આવે છે. એ ઘા જાણે કહેતે હોય છેઃ “બીજાના સુખે તારા કપાળમાં ઘા કર્યો પણ હવે તારું સુખ બીજા કોઈના કપાળમાં ઘા ન કરે તે ધ્યાન રાખજે.” મેં મારા ઘામાંથી આ પાઠ લીધે, મેં એને મારે ગુરુ માને.”
દરેક માણસે એ વિચારવાનું છે કે આપણું આધ્યાત્મિક સુખ બાળકને પણ કેમ મળે. એવું જ્ઞાન એને કેમ પ્રાપ્ત થાય જેથી કેઈકના કપાળમાં એ ઘા કરી ન બેસે, સમાજને નુકસાન ન કરી બેસે. આ જવાબદારીની વાત છે. એ માટે પહેલાં આપણને એવું દર્શન થવું જોઈએ, એવી લગની લાગવી જોઈએ કે જેથી આત્મા શુદ્ધ બને. આ આત્મા સર્વમાં છે, ગયા જન્મમાં હતા, આ જન્મમાં છે અને હજુ પ્રવાસ ચાલુ જ છે, એવું જ્ઞાન થાય.
ઉપવાસ, ધ્યાન, તપ જે કરે છે તે આત્માની નિર્મળતા માટે છે, કારણ કે એમ કરતાં કરતાં શુદ્ધિને અનુભવ થાય છે.
આત્મા છે એવી પ્રતીતિ થઈ એ દર્શનની શરૂઆતનું લક્ષણ છે. મોક્ષ મળે એટલે દર્શનની પૂર્ણાહુતિ. આત્માની એળખ એટલે દર્શનને પ્રારંભ અને કર્મોથી આત્માની મુક્તિ એ દર્શનની પૂર્ણાહુતિ.
તમે માત્ર આ દેહને જ ઓળખે છે–આત્માને ભૂલીને આત્માની ઓળખાણ ન થાય ત્યાં સુધી કંઈ નથી.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૫ જે પિતાને જ ન ઓળખે, હું આત્મા છું, તિર્મય છું, ત્રણ કાળમાં મરવાને નથી ન જાણે તે તે બીજાને ચૈતન્યરૂપે કેવી રીતે ઓળખે? જે પિતાને જ જડરૂપે જુએ, અને માને કે પિતે પંચભૂતનું પૂતળું છે તે પિતાનાં સગાંઓને પણ પંચભૂતનાં પૂતળાં જ સમજે ને? જે પિતાને આત્મારૂપે ઓળખે છે તે જ અધ્યાત્મની ઓળખ દ્વારા જગતમાં ચૈતન્યને ધબકાર જુએ છે. એને એમ થાય કે બધામાં મારા જે આત્મા પડ્યો છે. જેનામાં આત્મજ્ઞાન નથી તેના દુઃખને પાર નથી. આવા માણસે માત્ર શરીરને ઓળખે છે અને શરીરમાં થોડું ખરાબ થાય તે તેને દુઃખ થાય છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિ કહે છે કે સ્ત્રીપુરુષે લગ્નમાં પણ એ વાત ભૂલવાની નથી કે માત્ર સંસારના તુચ્છ ભેગ માટે આ જોડાણ નથી, પણ ધીમે ધીમે મોક્ષમાર્ગના સાથી થવા જોડાયા છીએ. આ ભારતીય સંસ્કૃતિમાં પતિ માંદે થાય કે અપંગ થાય તે નભાવવાની ભાવના છે. પત્ની બીમાર થાય કે લાંબી માંદગીમાં આવી જાય તોય પતિ એની કાળજી કરુણપૂર્વક લેતું જ રહે છે.
જ્યાં ધર્મ નથી ત્યાં પતિ લાંબો સમય માં રહે તે છૂટાછેડા લેવાય છે, કારણકે પંચભૂતનાં પૂતળાં સુખ ન મળતાં છૂટ જ પડે ને. - આત્માની ઓળખાણ થતાં સંસાર અનાસકિતવાળો અને ઉચ્ચ વિચારણનું ધામ બને છે. અત્યારે લેકે તુચ્છ સ્વાર્થ માટે ભેગાં થયાં છે. ઊણપ આવી તે તમે તમારે રસ્તે અને હું મારે રસ્તે. બન્નેના રસ્તા જુદા. પણ આત્માની
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! ઓળખથી તે બન્ને એકબીજાને માટે સહન કરે છે
અંજના સતીને પતિને વિગ ૨૨ વર્ષ રહ્યા. પવન જય સામે જુએ કે નહિ પણ બાઈ કહે કે, આ તે શરીરની વાત છે, ચાલે સંયમ પળાશે; તે છતાં એના આત્માને હું તારીશ. ૨૨ વર્ષે જ્યારે પવનંજયની આંખ ઊઘડે છે ત્યારે પશ્ચાત્તાપ થાય છે. રડે છે. કહે છે કે, “હું દુષ્ટ હતે.” પત્ની કહે છે કે, “તમે દુષ્ટ હતા જ નહિ. જે દુષ્ટ હતા તે આંસુ ક્યાંથી? હવે તે દુષ્ટતા પણ ધોવાઈ ગઈ ” જાણે કે ૨૨ વર્ષમાં કાંઈ બન્યું જ નથી. આવી વાત આત્માની ઓળખાણુથી થાય.
રત્નત્રયીની ત્રિપુટી જીવનમાં આવી જાય. ઓળખ થાય તે સંસાર જુદો જ બને. પછી તમે સાથે રહે પણ ઊર્ધ્વગતિએ પહોંચવા સદા તત્પર રહે. - આત્માની ઓળખાણ પછી નવમે ભવે રાજુલ અને નેમ મોક્ષ પામ્યાં. તેમે જ્યારે રાજુલને પરણવાની ના કહી ત્યારે રાજુલ તેની બહેનપણીને કહે છે, “એ ભલે હાથ પર હાથ ન મૂકે, પણ માથા પર તે હાથ મૂકશે ને?” આ આત્માની ઓળખાણ છે.
આત્મા છે એ જાતની સમજણ થાય ત્યારે દર્શનને પ્રારંભ થાય. એ માગે સાધના કરતાં કરતાં આત્મા કર્મમાંથી મુક્ત થાય આત્મા કષાય અને વિષયથી મુક્ત થયે એટલે દર્શનનું કામ પૂર્ણ થયું.
આત્મા માટે તલસાટ, ભૂખ તે સમ્યગ્દર્શન. હું ચેતન છું એ દર્શન. જ્યાં સુધી દર્શન નથી, ત્યાં
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૫૯ સુધી હું શરીર છું; દર્શન થાય એટલે હું આત્મા છું.'
શરીરને સુખદુઃખને આઘાત-પ્રત્યાઘાત લાગે છે. આત્મજ્ઞાનીને સુખદુઃખના આઘાત-પ્રત્યાઘાત નથી લાગતા.
આત્મા સ્વામી છે, દેહ દાસ છે. આત્માએ શરીર ધારણ કર્યું છે. શરીર ધારણ કરનાર સ્વામી ધારે ત્યારે દેહને ફગાવી શકવાની સ્વતંત્રતા ધરાવે છે. જેમ કેઈ માલિક કહે કે આ નેકર છે તેમ આત્મા કહે કે આ મારું શરીર છે. “મારાને અર્થ મારાથી ભિન્ન એમ થાય છે. એક્તા હોય તે તે સંબંધની છે. સંબંધ તૂટતાં આત્મા જુદો અને દેહ જુદો. સંબંધ પૂરે થયે એટલે દુઃખ પણ દૂર થયું. ઘણાય એવા સુકુમાર શરીરવાળા માણસો છે, જેમનાથી જરીયે તાપ સહન ન થાય, પણ સંબંધ પૂરો થતાં આત્મા આગળ વધે છે, પછી પાછળ રહેલા શરીરને બાળવામાં આવે છે, અને છતાં એ ફરિયાદ કરે કે મારાથી તાપ સહન નહિ થાય! આ વાત વિવેક દષ્ટિથી વિચારવાની છે મૃત્યુ પછી નહિ, પણ જીવતાં સમજવાની છે; દ્રષ્ટા બની આ વસ્તુને જોવાની છે. દ્રષ્ટાની દષ્ટિ મળતાં તમે આજે જેને સ્વ માને છે તે પર લાગશે. વસ્તુમાંથી સ્વત્વ નીકળી જતાં નિર્મમત્વની શાન્તિ મળશે. પછી શરીર પર દુઃખ થતું દેખાશે, પણ દુઃખને સ્પર્શ નહિ થાય. દ્રષ્ટા બની જેનારને દુઃખ પડે ખરું, પણ સ્પર્શે નહિ.
આ પ્રેગ બહુ વાર કરવો પડશે. પ્રારંભમાં કક્તિ લાગશે પણ ધીરે ધીરે દષ્ટિ ખીલતાં ભિન્નતાનું જ્ઞાન વધતું જશે. પ્રયાગ વગર આગળ નહિ વધાય. પ્રસન્નતાપૂર્વક
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી: ઉપવાસ કરતા અને ઉપવાસ કરી પ્રસન્નતા માણતા સાધકને તમે જોયા છે? ભૂખ્યા છતાં પ્રસન્ન. ભૂખ લાગે પણ સ્પશે નહિ. અંદરની જાગૃતિનું આ જીવંત પરિણામ છે. - સભ્યત્વની આ એક ભૂમિકા છે, જેનાથી ચિત્ત સ્થિતપ્રજ્ઞ થઈ જાય છે. સંપત્તિની જેમ વિપત્તિને પણ એ સ્વીકારે છે. એવી ભૂમિકાએ પહોંચેલે આત્મા સમિત કહેશેઃ “તરંગે ગમે તેટલા આવે પણ નૌકા તરવા તૈયાર છે. સંપત્તિની ભરતી આવે કે વિપત્તિની ઓટ, પણ અમારી નૌકા તે તરવાની જ. જીવન છે તે સુખ અને દુઃખ આવવાનાં જ, કારણકે જીવનને એ માર્ગ છે. આપણી આસપાસ બધા જ્ઞાની નથી. આપણે ઘણા ઘણું અજ્ઞાનીઓથી ઘેરાયેલા છીએ. ઘણી વાર મહાનમાં મહાન પુરુષને એમના જીવનકાળ દરમિયાન એમના ઘરમાં પણ એમને નથી ઓળખી શકતાં; એ અણ પ્રીછક્યાં જ રહી જાય છે. એમ જ લાગે કે ઘરના માણસો જાણે ધર્મશાળામાં આવી રહેલા મુસાફરોની જેમ વસે છે. જ્ઞાનદષ્ટિને કારણે એકબીજાથી અલિપ્ત રહેતા હોય તે તેમની આ જળકમળવત્ સ્થિતિ વિશે સમજી શકાય, પણ આ તે અજ્ઞાનના માર્યા અજાણ્યા રહે છે.
આપણું પ્રિયમાં સ્વજને પણ આપણને અંદરથી નહિ પણ બાહ્ય દષ્ટિથી જુએ છે. અંદરથી જોવા માટે તે આંખ જોઈએ. જે પિતાને જ ન જુએ તે સામાના આત્માને કેમ જુએ? આમાં માત્ર સામાને જ વાંક નથી. જેમ એ તમને નથી જોઈ શકતા તેમ તમે પણ તમારા સ્વજનને આંતરદૃષ્ટિથી નથી જોઈ શકતા. અજ્ઞાનીઓની આ કેવી વિષમતા
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૬૧
ભરી એકલતા છે? સમ્યગ દર્શીનથી આત્મદૃષ્ટિ ખૂલે પછી માનવી દેહને નહિ, દેહધારીને જુએ છે; શરીરને નહિ, આત્માને જુએ છે.
ભૌતિક જ્ઞાન વસ્તુઓના સંગ્રહ કરાવે છે, આત્માનું જ્ઞાન સ`ગ્રહમાંથી મુક્ત કરાવે છે. વિજ્ઞાનથી પ્રાપ્ત થયેલ સાધના ધનકારક અને છે, જ્યારે આત્મજ્ઞાનથી પ્રાપ્ત સાધના અંધનમાંથી મુક્ત થવામાં સહાયક થાય છે. આ જ્ઞાન એ સમ્યગ્ જ્ઞાન છે.
એક નૌકામાં આઠ પ્રવાસી છે. એ સૌ યુવાન અને ભણેલા છે. દરેક જુદા જુદા વિષયમાં સ્નાતક થયેલા છે. નાવ પાણીમાં તરતી આગળ જઈ રહી છે. અડધે પટે ગયા પછી કોઈ એ પૂછ્યું કે, કેટલા વાગ્યા હશે ? જવાબ આપવાને બદલે સૌ યુવાન મશ્કરી કરવા નાવિકને જ પૂછે છે : “ભાઈ તારી ઘડિયાળમાં કેટલા વાગ્યા છે ? ” નાવિક કહે : “ મને વાંચતા જ આવડતુ નથી ત્યાં ઘડિયાળ રાખીને શું કરું ? ” સૌ ખાલી ઊઠે છે: “ તારી અડધી જિંદગી પાણીમાં ગઈ. વાંચતાં પણ ન આવડે ? ” થેડી વારમાં શહેર નજીક આવતુ દેખાયુ. ટાવરમાં ટકોરા પડે છે. યુવાનો પેલા નાવિકને પૂછે છે: “ વાચતાં તે ન આવડે પણ ખરાખર ગણુતાં તે આવડે છે ને ? ગણુ જોઈ એ, કેટલા ટકારા થયા ? ” “ ભાઈ એ, મને ગણુતાંય ખરાખર નથી આવડતુ.” ત્યારે સૌ ખડખડાટ હસી પડચા અને કહે : “ તારી પાણી જિંદગી પાણીમાં ગઈ.” થોડી વાર પછી ઉપરવાસથી પૂર આવતુ દેખાયું. નાવિકે જાહેર કર્યુ. : “ પૂરનું ખૂબ જોર છે! પૂર આવી પહોંચતા
""
૧૧
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! નૌકા કદાચ ગુલાંટ પણ ખાઈ જાય. તમને તરતાં આવડે છે?” કોઈને તરતાં આવડતું નહોતું. એટલામાં પૂર આવ્યું. નાવ ડૂબવા લાગી. નાવિકથી ન રહેવાયું. એણે કહ્યું: “મારી પિણી જિંદગી પાણીમાં ગઈ પણ પા બચી જશે; જ્યારે તમારી તે હવે આખી જિંદગી પાણીમાં જવાની. અહીં તરવાના જ્ઞાન સિવાય બીજું બધું જ્ઞાન નકામું છે.”
આ વાત સૌને લાગુ પડે છે. તમને બીજું બધું જ્ઞાન છે, બધી રીતે હેશિયાર છે, આ બધું ખરું, પણ સંસાર સાગરમાં કેમ તરી જવું તે આવડે છે? જ્ઞાનીઓ કહે છે : ભવસાગરને કેમ તરી જે તે જાણે તે જ્ઞાની.
જ્ઞાનની બે શાખા છે: વિષયપ્રતિભાસ અને આત્મસ્પશી. પહેલું જ્ઞાન ભાડે મળે. સ્કૂલ અને કોલેજમાં પણ મળે. આત્મસ્પર્શી જ્ઞાન ભાડે નથી મળતું; એને માટે અંદર ડૂબકી મારવી પડે છે, પિતે પિતાને પ્રશ્ન કરી, પિતાને જાણ પડે છે, આવા જ્ઞાનવાળો દુનિયામાં વસતાં જેમ હસે છે તેમ દુનિયાને છોડતે હોય છે ત્યારે પણ હસતે હસતે છેડી શકે છે.
ભગવાન મહાવીરે દેહ છોડતાં પહેલાં સેળ પ્રહરની છેલ્લી દેશના આપેલી. તેમને થયું કે મારી પાસે જે છે તે સૌને આપતે જાઉં. જ્ઞાનના ખજાના જેવું ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર માનવજાતને આપ્યું. આ સુધાની વૃષ્ટિ પ્રસંગે પણ તેમના મુખકમળ પર કે અહલાદ હ! એમને એમ જ થતું હશે ને કે જતાં જતાં જગતના હદયના પ્યાલા જ્ઞાનથી છલકાવી જાઉં !
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૬૩ જેને મરતાં આવડે તે જ કહેવાય. એક તત્ત્વજ્ઞાનીએ કહ્યું છે. અકસ્માતને બાદ કરતાં મને કહે કે કેણ કેમ મરી ગયે, તે હું કહીશ કે એ કેમ જીવી ગયે, મરણ એ જીવનનું સરવૈયું છે. અકરમાતમાં પૂર્વજન્મનું કર્મ ચાલ્યું પણ આવતું હેય એટલે એમાં માણસનું કંઈ ન ચાલે. પણ તે સિવાય સામાન્ય રીતે તે જીવન જેવું જિવાય તેવું જ મૃત્યુ થાય. જીવનનને વળ મૃત્યુના છેડામાં છે.
વિવેકી માણસ જીવનને છેડે સુંદર કેમ થાય તેને જ વિચાર કરે છે. એટલા માટે આ સમ્યગ દર્શન પછી સમ્યગ જ્ઞાનની જરૂર છે. આત્મા શું છે, ક્યાં જવાનું છે, કેવી રીતે કર્મથી ભારે થાય છે, કેમ મુક્ત થાય અને અમૃતતત્વને ભક્તા બને તે જાણવાનું છે
યાજ્ઞવક્ય આત્મસાધના કરવા અરણ્યમાં જતાં પહેલાં પિતાની બધી સંપત્તિ વહેંચે છે. આ જોઈ પત્ની મૈત્રેયીએ તેમને પૂછયું : “આપ મને પણ શું આ સંપત્તિ જ આપવા માગે છે? અને એ જે આપવા જેવી વસ્તુ હોય તે આપ એને તજવા કેમ તત્પર બન્યા છે? આનાથી મને અમૃતનું તત્વ મળનારું ખરું. જેનાથી અમૃત ન મળે તે લઈને હું શું કરું? જે લીધા પછી છોડવું પડે તે લીધું પણ શા કામનું. મને તે તમે જે સાધનાથી આત્મતત્ત્વ પામવાના છે એ બતાવે.”
આ આત્મજ્ઞાન પામવા શાંતિની પળોમાં ચિંતન કરવાનું છે. શાંત વાતાવરણમાં જ તળિયે રહેલી વસ્તુ દેખાય છે, ધાંધલમાં કંઈ ન દેખાય. તમે ધ્યાન કરવા બેસે છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી : ત્યારે પણ તમારી આગળ-પાછળ ખેંચતાણ હોય છે. તમારા મન પર કેટલું બધું દબાણ છે? સુખીમાં સુખી માણસ પણ આ દબાણથી મુક્ત નથી. આ માણસ શાંતિની લહેજત કેમ માણી શકે? વધારે સાધન એટલે વધારે દોડ! રે, ખાવામાંય શાન્તિ ન હોય તે સ્વાધ્યાય માટે તે હોય જ
ક્યાંથી ? તમે સુખી છે ? સુખ શું છે? સુખ એટલે શાંતિ. તમને શાંતિ છે? જ્યાં સુધી શાંતિ ન સંભવે ત્યાં સુધી વસ્તુનું દર્શન કેમ થાય?
સ્નાન કરતાં, પાણીના હેજમાં તળિએ જઈ પડેલી હીરાની વીંટી પાણીમાં તરંગે હોય તે ન દેખાય. પાણી નિર્મળ થાય અને તરંગ શાંત થાય તે જ દેખાય. તેમ હદયની વસ્તુ પણ ક્યારે દેખાય? ચિત્ત શુદ્ધ થાય અને શાંત થાય ત્યારે.
અજ્ઞાનીનું કામ તરંગ વધારવાનું છે, જ્ઞાનીનું કામ તરંગે શાંત કરવાનું છે. જેટલા તરંગે ઓછા તેટલી શાંતિ વધારે. જેટલી વસ્તુ વધારે તેટલા તરંગો વધારે. ઘણીવાર તે આ માણસ જ એમાં દટાઈ જાય છે.
વરતુઓ માણસને ઉપર લાવવા માટે હય, નહિ કે એને ઢાંકી દેવા. જેમ પેલા અજ્ઞાની ભક્તો ભગવાનની પૂજા કરવાને બદલે ભગવાનને જ ફૂલેથી ઢાંકી દે છે, તેમ માણસ વસ્તુઓથી ઉપર આવવાને બદલે પોતે જ વસ્તુઓથી ઢંકાઈ
જાય છે.
આ બધાં Means છે, End નથી. સાધન છે, સાધ્ય નથી. સાધન અને સાધ્યને ભેદ સમજાતાં તમે જ તમને પૂછશે હું મારે શેઠ છું કે નેકર છું?
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૬૫ વાતાવરણ માણસની પરિસ્થિતિ પર નિર્ભર છે. માણસ નિર્બળ તે વાતાવરણ બળવાન. માણસ સબળ તે વાતાવરણ નિર્બલ. પછી વાતાવરણ માણસને નહિ, માણસ વાતાવરણને બદલે છે.
તમારી શાન્તિના ભોગે તમે કંઈ જ ન કરે. સ્વાધ્યાયની મા શાતિમાં છે. સ્વનું અધ્યયન તે સ્વાધ્યાય. આ સ્વનું અધ્યયન શાંતિ વિના કેમ થાય?
તરંગ વિહોણું શાંત જળમાં જેમ સ્પષ્ટ પ્રતિબિમ્બ પડે છે તેમ નિર્વિકારી અને વિકપ વિહેણ શાંત અને સ્વચ્છ ચિત્તમાં હું કોણ ને અનુભવ-પ્રકાશ ઝિલાય છે.
હું કોણ છું” એને અનુભવ નથી એટલે જ લેકે પરદત્ત નામના મેહમાં ફસાયા છે. નામના માટે માણસ પરેશાન પરેશાન થઈ જાય છે. ઘણી વાર તે એ નામની આ ભૂખને તૃપ્ત કરવા ધર્મસ્થાનોમાં અને સાધુસંતે પાસે પણ જતો હોય છે. ત્યાં ધર્મ કરતા કરતા પણ પિતાનું નામ કેમ વધે તે આડકતરી રીતે જેતે રહે છે. નામની મહત્તા એટલી બધી છે કે મરણપથારીએ પડેલા માણસનું નામ બોલે એટલે એ આંખ ઉઘાડે. તે વખતે ઘરના કેઈ યાદ ન આવે પણ પિતાનું નામ તે યાદ આવે જ. વિચારી જુઓઃ નામ જન્મથી નથી લાવ્યા; નામ પાડેલું છે, આપેલું છે, બીજાએ દીધેલું છે, છતાં તે માણસના મનને કેવું વળગ્યું છે! ઊછીની વસ્તુ પર પણ કેટલો મેહ! જે સાધક આત્મલક્ષી છે, તે કઈ પણ પ્રકારની પદવીથી રાજી નહિ થાય. તેને નામથી નહિ, રામથી કામ છે. એનું નામ ભૂંસાઈ જાય તેય
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી એને દુઃખ ન થાય. એ જાણે છે કે હું તે અનામી છું. નામ કેઈએ આપ્યું હતું અને એમણે જ ભૂંસી નાખ્યું.
નાની નાની વાતમાં લોકે અકળાઈ જાય છે. આત્મના અજ્ઞાનને લીધે માણસે આળા મનના થઈ ગયા છે. એમને નાની નાની વાતમાં અપમાન લાગે. જરીકમાં નારાજ થઈ જાય. પણ એ ભૂલી જાય છે કે જે પોતાની જાતનું જ ગૌરવ ન સમજે તે તમને ગૌરવ ક્યાંથી આપે ! જે પિતાને સમજે છે તે બીજાને સમજવા કંઈક સફળ થઈ શકે છે.
એક જાહેર પ્રવચનમાં પ્રવચન શરૂ થતાં પહેલાં, એક આગેવાન ભાઈ મારી ઓળખ આપવા ઊભા થયા. મને મનમાં થયું. પહેલાં તું તારી ઓળખ તે આપ. જેની ઓળખ આપવાની છે તેની કોઈ આપતું નથી; બારદાનની જ વાત કરે છે, માલને તે કોઈ પૂછતું જ નથી ?
કઈ આપણા માટે બોલે તે વિચારવું કે ઠીક છે, એ મારા વિષેને બાંધેલે એમને અભિપ્રાય છે, મારી ઓળખાણ નથી. અભિપ્રાય બધા ચર્મચક્ષુના છે, ઓળખ દિવ્ય નયનની છે. દિવ્ય નયનમાં હું કોણ છું તેની જાણ છે. એ જ્ઞાનદષ્ટિ છે. આ દષ્ટિના વિકાસ પછી લેકો પૂછે તે પિતાનું નામ જરૂર બતાવે, પણ અંદરથી ન્યારો રહે-એમાં આસક્ત ન થઈ જાય. આ દૃષ્ટિ આવતાં સંપ્રદાયને મેહ એની મેળે જ વિલીન થઈ જશે. એકતા માત્ર ભાષણથી નહિ, સમજણથી આવે છે. આત્માની સાચી સમજ વધતાં ગચ્છ અને ફિરકાઓનાં બંધન એની મેળે જ તૂટી જશે. ઝાડ મોટું થાય તે વાડ રહે? અરે, ઘણી વાર તે ઝાડને વિસ્તાર વાડને તેડી નાખે છે!
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૬૭ આત્માની સમજ વિનાની એકતા એ ઉપરની એક્તા છે. નીચે નામને મેહ તે છુપાઈને બેઠો જ છે; નામનાની જરાક તક મળતાં એ એક્તામાં તડ પડતાં વાર નહિ લાગે ! અજ્ઞાનીઓની એકતા પાણીથી બાંધેલા રેતીને લાડુ જેવી છે. તાપ પડતાં એ છૂટા પડ્યા વિના નહિ રહે.
સમ્યક્ જ્ઞાનની દષ્ટિ જ કેઈ ઓર છે, એમાં સહજ સંપ-શુદ્ધ પ્રેમ છે. આ દૃષ્ટિમાં આત્માનું જોડાણ છે. નામ ઓગળી ગયું છે. બસ, પછી આત્માઓની પ્રેમમય સૃષ્ટિ જ છે, આત્મમિલનને પરમ રસ છે, આત્મદષ્ટિ રસેશ્વર છે.
તમને કાચમાં જોવાની કળા આવડે છે? તમે તમને બરાબર જુએ છે? અંદર કોણ દેખાય છે? આત્મા દેખાય છે કે શરીરનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે? અંદર દેખાય છે તે તું નથી; તું તે, નથી દેખાતે તે તું છે. શરીર દેખાય છે, પણ તે દેખી શકતું નથી. તે તે શરીરની અંદર, આંખની બારીની પાછળ બેઠે છે, કાચની સામે તે પૂતળું ઊભું છે. પૂતળું પિતે પિતાને જોઈ શકતું નથી. આત્મા પ્રયાણ કરી જતાં આ પૂતળું થોડું જ પિતાને જેવા કાચની સામે ઊભું થવાનું છે? પિલે જે નિરાકાર છે તે આ આકારને જોઈ રહ્યો છે. આકાર બદલાયા કરે છે. નાનામાંથી મેટો થાય, મોટામાંથી વૃદ્ધ થાય; વૃદ્ધ થતાં ઘસાઈને ક્ષય થાય! યૌવનમાં માંસથી લસલસતી કાયા ઘડપણમાં મૂઠીભર હાડકામાં ફેરવાઈ જાય છે ને?
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
પૂણિમા પાછી ઊગી! આ બધી વધઘટ છે. વધઘટ એટલે પુગલ. પુદ્ગલની વ્યાખ્યા જ એ કે પુરાવવું અને ગળવું. ભરાય, ખાલી થાય. કેવી રીતે ભરાય અને કેવી રીતે ખાલી થાય તે વિચારે એટલે પુદ્ગલની અસારતા અને ચંચલતા સમજાશે.
કેઈએ પૂછેલું કે શરીર અને આત્માને જુદાં કેમ જાણવાં? પૂછનાર ભાઈ સુખી હતા. જ્યાં જાય ત્યાં કેમેરા તે તેમની પાસે હોય જ. ફટાના ભારે શોખીન.
મેં કહ્યું જેની વધઘટ–અક્ષય અને વૃદ્ધિ થાય તે શરીર; અને જે સદા શાશ્વત, અક્ષયી તે આત્મા. તમે તમારા ફેટા પાડ્યા કરે છે, પણ શિશવથી આજ સુધીના વિવિધ ફેટાઓને ક્રમશઃ ગોઠવી, કેઈક દિવસ વિચાર તે કરે કે આમાં હું કોણ? આ બાબો કે આ યુવાન? તમને ખ્યાલ આવશે કે આ જે દિવસરાત બદલાયા કરે છે અને વધઘટ થયા કરે છે તે હું નથી; આ તે મારી અવસ્થા છે. હું તે અવસ્થાથી પર છું. રિથર છું.
પેલા મસ્ત આત્માએ ગાયું છે – જૂનું તો થયું રે દેવળ જૂનું તો થયું; મારો હંસલો નાનો ને દેવળ જૂનું તો થયું.
હંસલે નાને છે-એ તે એ જ છે–પણ આ દેહદેવળ જૂનું થયું છે. આ સમજણે જ યોગીઓ સદા મસ્ત રહે છે. તેમને ઘડપણ આવે, પણ પશે નહિ. મૃત્યુ આવે તે કહેઃ “ચાલે, હવે નવા ઘરે જઈએ.” આ અનુભવ થાય. તે આનંદની સુવાસ લેતા લેતા જિવાય અને જીવતાં જીવતાં આનંદની સુવાસ ફેલાવાય.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૬૯ આમ માણસનું જ જીવન પ્રેરણું બનવું જોઈએ. જેનું જીવન પ્રેરણારૂપ નથી તેને તે એના પુત્રો પણ પ્રેમથી યાદ નથી કરતા અને કહે છે: “પૈસા મૂકી ગયા એમાં શું નવાઈ કરી ગયા? સાથે લઈ જવાતા હતા તે એક પૈસે પણ રહેવા ન દેત. શું કરે? લઈ ન જવાય એટલે મૂકી જ જાય ને?” સંસ્કાર વગરનાં ઘરમાં તે પુત્રપુત્રીઓ માતાપિતાને પગે લાગતાં ય શરમાય. વારસ જોઈએ છે, વર્તન નહિ; પૈસે જોઈએ છે, માબાપને પ્રેમ નહિ.
સારાં કામ તે કરવા નથી. પ્રેરણારૂપ બનવું નથી. લેક એને યાદ કરે તે માટે એ જ્યાં જાય ત્યાં ધર્મશાળામાં પણ કાળા કોલસાથી પિતાનું નામ લખે. ઊજળું નામ કરવાને બદલે કાળું કર્યું. નામ દીવાલ પર નહિ, પણ હૃદયમાં રહે છે. કોલસાથી નહિ, પણ પ્રેરણુમય જીવનથી લેક સ્મૃતિમાં અમર થવાય છે.
પ્રભાતે પ્રતિકમણમાં બોલાતી ભરતેશ્વરની સ્તુતિમાં કેનાં નામ ગવાય છે? ભરત, સીતા વગેરે. સતા અને સતીઓ પિતાના અકલંક શીલના તેજથી આજ પણ જીવંત છે. એમના યશનામને રણકે ત્રણે ભુવનમાં પ્રભાતના મંગળમય વાતાવરણમાં ગુંજે છે. પ્રેરણાદાયી જીવન “સ્વ” અને “પર” બંને માટે કલ્યાણપ્રદ છે.
જ્ઞાનના પ્રકાશથી જેઓ જીવન જીવે છે, તેઓ પ્રકાશ દ્વારા જીવન અને મૃત્યુ બંનેને જાણે છે એટલે એ અભય છે. આ જન્મ પહેલાં પણ જીવન હતું અને આવનાર મૃત્યુ પછી પણ જીવન રહેવાનું છે. આ કિનારે
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! પણ જીવન છે અને સારડિનાર નું જીવન છે. વચ્ચે જન્મમરણને પ્રવાહ છે. કર્મ-વાસનાને લીધે આ આત્માને જન્મમરણના ચક્રાવામાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. જેમ કોઈ તુંબડા પર કીચડના થર જામ્યા હોય તે તે કીચડના કારણે એટલા સમયે પૂરતું પાણીમાં ડૂબે, પણ ઉપરને કીચડ અને કચરે દૂર કરે એટલે એ તરત અદ્ધર આવે અને પાણીની સપાટીની ઉપર આવી તરવા લાગે. આત્મા પણ વાસના અને કર્મના કીચડને કારણે જન્મમરણની સરિતામાં ડૂબે છે. એ વાસના દૂર થતાં આત્મા એક ક્ષણમાં ઉપર આવે, એને ઉપર લાવે નથી પડતે, એ આવે જ. ઉપર આવવું એ જ એને સ્વભાવ છે. દીપકની તને સ્વભાવ જ છે ઉપર જવું. દીવાને ઊંધો કરે પણ ત ઊંધી નહિ થાય. તને સ્વભાવ નીચે જવાનું છે જ નહિ. એ તે ઉપર જ જાય.
સમ્યગ દર્શન એ આત્માની રુચિ છે, સમ્યક જ્ઞાન એ આત્માની સમજણ છે, સમ્યમ્ ચારિત્ર એ આત્માને અનુભવ રસ છે. આ છેલ્લી ભૂમિકામાં પ્રશ્ન, પ્રશ્ન નથી રહેત, ઉત્તર બને છે. ગુંજન, ગુંજન નથી રહેતું, તૃપ્તિ બને છે.
ભ્રમર અને ફૂલમાં આ ત્રણે ભૂમિકાનું દર્શન થાય છે. કઈ એક બગીચામાં સુંદર એવું ફૂલ ખીલ્યું છે. ભ્રમરને તેની સુવાસ આવે છે; સુવાસ આવતાં જ એ ફૂલ અમુક દિશાએ આવેલા બગીચામાં હોવું જોઈએ એવી એને ઝાંખી થાય છે–આ થયું દર્શન. હવે ભ્રમર ઊડતો ઊડતે જે બગીચામાંથી ફૂલની સુવાસ આવે છે ત્યાં પહોંચે છે, ફૂલ ક્યાં છે એ શોધી કાઢે છે–
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૭:
આ થયું જ્ઞાન. પછી ફૂલની અંદર એ રસપાન કરવા બેસી જાય છે. ન ઉશ્યન છે, ન ગુંજન છે, માત્ર ચૂસવાની મન્નતા છે. શાંત અને મગ્ન બની મધપાન કરવામાં લીન થઈ જાય. છે–આ થયું ચારિત્ર. ચારિત્ર આત્મતત્વની રમણતા છે.
તત્વજ્ઞાનની જે બીજી એક પદ્ધતિ છે એ રીતે આ વાત વિચારીએ:
તણ લેવ હમ–તવા : હું તેને જ છું –દર્શન તવ બેવ ચમ્ તવૈવાર્દિમ્ : હું તારે જ છું-જ્ઞાન ત્વમ્ બેવ મૂવમેવામ: તું એ જ હું છું–ચારિત્ર.
દર્શનમાં સાધક પરમાત્માના પ્રત્યક્ષ મિલનથી અજાણ છે. આપ્ત પુરુષના કહેવાથી એને શ્રદ્ધા થઈ છે. આ પ્રથમ ભૂમિકામાં શ્રદ્ધાળુ આત્મા કહે છેઃ હું તેને છું. આમાં પોતે પ્રથમ પુરુષમાં છે. ભગવાન ત્રીજા પુરુષમાં છે. ભગવાનને જે નથી પણ એના વિષે સાંભળ્યું છે.
પછી આવે છે દ્વિતીય ભૂમિકા. પહેલામાં દર્શન હતું. હવે જ્ઞાન થયું છે. પ્રભુને જોયા છે. એ સામે જ છે એટલે કહે છેઃ હું તારે જ છું. પોતે પ્રથમ પુરુષમાં છે. ભગવાન હવે બીજા પુરુષમાં છે. નજીક આવ્યું છે.
તું એ હું જ છું–આ ત્રીજી ભૂમિકા છે. પિતે અને પરમાત્મા બંને પ્રથમ પુરુષમાં આવી ગયા. ભગવાનમાં જે ગુણે છે તે બધા પિતાનામાં છે એની એને દૃઢ પ્રતીતિ થઈ છે. એટલે આત્મરમણુતામાં કહે છેઃ તું એ હું જ છું.
| દષ્ટાન્ત તરીકે ગામડાની કઈ કન્યાના શહેરના કોઈ ધનવાન યુવક સાથે વિવાહ થયા હોય, વેવિશાળ માબાપે
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
-૧૭૨
પૂણિમા પાછી ઊગી! નક્કી કર્યું હોય, કન્યાએ યુવકને જે ન હોય અને સખીએમાં વાત નીકળે તે કહે હું તેની છું, જોયા પછી એમ કહે હું તારી જ છું. લગ્ન થયા પછી ઘરની સ્વામિની બનીને કહે છે તું એ હું જ છું.
એ જ રીતે કોઈ શેઠને ઘણી દુકાને હોય, ગામેગામ એની શાખા હોય. અને એની કઈ શાખામાં કોઈ ન નોકરીએ રહે અને પૂછે તે કહે હું શેડને માણસ છું. શેઠને જોયા પછી કહે હું તમારે જ છું. અને આગળ વધતાં નેકરીમાંથી મુનિમ થાય, મુનિમમાંથી શેઠને આઠ આનીમાં ભાગીદાર થઈ શેઠના જે શેડ થઈ જાય. શેઠમાં અને એનામાં ભેદ ન રહે ત્યારે કહે ને કે તમે તે જ હું છું ! | દર્શન એ આત્માની ઝાંખી છે, જ્ઞાન એ આત્માની સમજ છે. ચારિત્ર એ આત્માની રમણતા છે- પૂર્ણ એકતા છે.
સૂફીની મને એક કવિતા યાદ આવે છે. એક આશક છે. એ પિતાની પ્રિયાને ત્યાં જાય છે. પ્રિયાનું ઘર દૂર છે. છતાં એ ત્યાં પહોંચી જાય છે. સાંજે જઈ એ બારણું ઉપર કેરા મારે છે. અંદરથી અવાજ આવે છેઃ “કોણ છે?” આશકે જવાબ વાળે, “હું છું.” અંદરથી ઉત્તર આવ્યો
આ સ્થાન નાનું છે, આમાં હુંની જગ્યા નથી!” દ્વાર ન ખૂલ્યું એ ચાલી ગયે. જંગલના એકાન્તમાં જઈ બેઠો. એનું મન ધીરે ધીરે શાન્ત પડ્યું. ચંચળતા શમી ગઈ મન પરનું ઢાંકણું ઊઘડી ગયું. અંદરથી જ એને જવાબ મળે. એ જવાબમાં જે તત્ત્વ સમાયું હતું તે સમજાતાં એ હસી પડ્યો. ઊભું થયું અને આવ્યો ફરી એ પ્રિયાને
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૭૩
દ્વારે. ટકોરા મારી એ પ્રતીક્ષા કરતે ઊભે જ રહ્યો. અંદરથી ફરી એ જ પ્રશ્ન “કોણ છે?” જવાબ વાળેઃ તું છે.” દ્વાર ખૂલ્યું.
તું તે જે સ્વયં છે તે આ જ છે. આ અને તે જુદાં નથી. બિંદુ નાનું દેખાય છે, પણ સિંધુથી જુદી જાતનું નથી. અરે, બિંદુ એટલે જ સિંધુ! બિંદુઓ ન હતા તે સિંધુ સંભવત કેમ? આત્મા ન હતા તે પરમાત્મા આવત
ક્યાંથી? વાતને કે ચર્ચાને આ વિષય નથી. આ તે અનુભવને આનંદ છે.
વાસનાના વ્યસનમાં લપટાયેલા મનને મુક્તિની મઝા નહિ સમજાય. બંધાયેલા જંતુને આત્મસ્વાતંત્ર્યમાંથી ઊછળતી ઉમિઓની આહલાદક્તા સ્પર્શ પણ કેમ?
નાહી-ધોઈને સ્વચ્છ બનેલા માણસને જરાક ધૂળની રજ અડતાં બેચેની થાય. પણ ધૂળ અને ઉકરડામાં જ આળેટતા પ્રાણુને સ્નાન કરી શુદ્ધ થવાને વિચાર સરણેય સ્પશે ?
શક્તિ ચંચળતામાં નહિ, સંયમમાં છે. અવાજમાં નહિ, અંતરમાં છે. અંતરમાં ઊતરીને જુઓ કે અંદર કે પ્રશાન્ત શક્તિને સ્રોત વહી રહ્યો છે ! . Atom-આણુ ફૂટતાં અંદરથી શક્તિ પ્રગટે છે તેમ અહંનું કેચલું ફૂટતાં અંદરથી સ્વયં પ્રગટે છે. અહંના કેચલામાં સ્વયં છુપાયેલ છે. અહં ક્યારે ફૂટે? અંદર ઊડા ઊતરે ત્યારે. લેકે અહંના નાળિયેરને દાંત વતી તેડી સ્વાદ.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! લેવા ચાહે છે. પણ બહાર કંઈ નથી. જે છે તે કપરું અંદર છે. નાળિયેરનું ઉપરનું કોચલું તૂટે તે જ અંદરનું મીઠું પાણી મળે.
અડું ઢાંકણ છે, સ્વયં તવ છે, અહં પ્રતિષ્ઠા કે અહંકાર છે, એ કેઈએ આપેલું છે, પારકું છે. સ્વયં કેઈએ આપેલું નથી. એ પોતે સ્વયંસિદ્ધ છે. અહં બેડી છે, સ્વયંમુક્તિ છે.
અહં ઓળખાણ આપવા માગે છે કે હું કેણુ છું, જ્યારે સ્વયં ઓળખાણ ભૂંસવા માગે છે.
એક સાધુ પાસે ત્રણ મિત્રો આવ્યા. એમને સાધના કરવી હતી. સાધુએ પૂછયું: “તમે કેણ છે?” પહેલાએ કહ્યું: “હું? હું રાજકુંવર છું. વીશ ગામને સ્વામી છું.” “બસ!” સાધુએ બીજાને પૂછ્યું: “તમે કોણ છે?”
હું? હું નગરશ્રેષ્ઠીને પુત્ર છું. એક કરોડ રૂપિયા મારા પિતા પાસે છે. હું તેને એકને એક પુત્ર છું. મારું સ્થાન ઘરમાં અદ્વિતીય છે.”
સાધુએ ત્રીજાને પૂછ્યું: “અને તમે? તમે કેણ છે?”
ત્રીજાએ હાથ જોડી નમ્રતાથી કહ્યું: “પ્રભે! હું જાણતે હેત કે હું કોણ છું તે અહીં આપની પાસે શાને આવત? આપ જ બતાવે કે હું શું છું? હું કોણ છું? કારણ કે, હું સ્વયને ભૂલી ગયો છું. બધાની સાથે નામ અને ધામમાં પુરાયે છું.”
સાધુએ જાણ્યુંઃ ત્રણમાં આ જ સાધક છે. શાંતિમાં સ્વયને પામવા આ આવ્યું છે. પિલા બે તે નામ અને ધામવાળા છેઃ એકની પાસે પૈસાને અહં છે, બીજાની પાસે
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
રત્નત્રયી
૧૭૫
પ્રતિષ્ઠાને. આ અહં તો સ્વયંને આવરે છે! પદવી અને પ્રતિષ્ઠામાં જ પ્રસન્નતા માનતો માણસ પ્રભુતાને કેમ પામે?
ચૈિતન્યની ચારિત્ર્યમણુતા એટલે પ્રાપ્તિ નહિ, તૃપ્તિ. ભગવાન મહાવીર ગૃહત્યાગ કરી જઈ રહ્યા છે ત્યારે નન્દીવર્ધને એમને કહ્યું: “ભાઈ! રાજપાટ છોડી જંગલમાં જવા કરતાં આ રાજ્ય શું ખોટું છે ?”
ભગવાન મહાવીરની આંખ આકાશ પ્રતિ ઊંચી થઈ અને તૃપ્તિને પમરાટ પ્રસરાવતાં એમણે કહ્યુંઃ બંધુ! જેનું સામ્રાજ્ય ગગનથીય ઊંચું છે તે આ ધૂળમાં સમય કેમ વિતાવે? જે પિતાના પર આત્મામાં રાજ્ય કરવા આવ્યો છે તે અન્યના શરીર પર રાજ્ય કરવા કેમ રેકાય ?.......”
આ શબ્દો કયાં ઊંડાણમાંથી આવે છે? જ્યાં વાસનાભરી બુદ્ધિ ડોકિયું કરવા પણ હિંમત નથી કરી શકતી એવાં ઊંડાણોમાં આ સમજ પડી છે. મધની પ્રાપ્તિ પછી તે મધુકર પણ ભટકવું મૂકી તૃપ્તિની લીનતા માણે છે! આ લીનતા એ જ જીવનના પરમ આનંદની પ્રાપ્તિભરી પૂતિ છે. એ પામવું એ જ આ માનવજીવનને પરમ હેતુ છે, ઉદેશ છે. મુક્તિની આ ભૂમિકા પામવા પ્રભુએ આપણને ત્રણ સાધન બતાવ્યાં: દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર. આત્માની ઝાંખી એટલે દર્શન, આત્માની સમજ એટલે જ્ઞાન, આત્માની રમણતા એટલે ચારિત્ર્ય; આ ત્રણમાંથી એક પણ અપૂર્ણ હોય તે મુક્તિ ન સંભવે. હરડાં–બેડાં–આમળાં એટલે ત્રિફળા. તેમ દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્રની પરિપૂર્ણ પ્રાપ્તિ એટલે મુક્તિ. આ પૂર્ણની પ્રાપ્તિ આપ સૌને આ રત્નત્રયીની પૂર્ણતાથી થાઓ એ મહેચ્છા.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજનો લિસોટો
મને એક વૃદ્ધની યાદ આવે છે. એંસી વર્ષની ઉંમર હતી, અને રસ્તાની એક પડખે ખાડે છેદીને તે એક આંબે વાવી રહ્યા હતા.
કઈ કે જઈને પૂછયું: “દાદા, તમે આ શું કરે છે? દાદાએ કહ્યું: “હું આંબો વાવું છું.”
કેક ટીખળી માણસ હતો એણે મશ્કરી કરીઃ “અરે, દાદા, તમને તે આ કેવી માયા લાગી છે ! આ આંબે વાવે કયારે, એ ઊગે કયારે, એનાં ફળ આવે ક્યારે અને તમે ખાઓ ક્યારે ?”
પેલા વૃધે કહ્યું: “ભાઈ, આ માયા નથી, આ તે માનવે જે અર્પણ કર્યું છે તે અર્પણનું આ તર્પણ છે.”
પેલાને કાંઈ સમજણ ન પડી એટલે પૂછયું : એટલે શું?”
એમણે કહ્યું: “રસ્તા ઉપર જે અંબે છે તે મારા પૂર્વગામીઓએ વાવેલ છે. તેની છાયા આજે હું મારું છું. એની કેરી હું ખાઉં છું. ત્યારે મને થયું કે હું પણ એકાદ બે વાવતે જાઉં કે જેથી ભાવિમાં આવનારી જે
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેજ લિસે
૧૭૭ જે પેઢી છે એને છાયા મળે. આપણે બીજાને લાભ આપવાને છે.”
અમાસની રાત્રે તમે જોયું હશે કે આકાશમાં એક તારો જે ખરે છે તે તે તેજ લિસોટો મૂકી જાય છે.
એ જ રીતે તમે ભલે ખૂબ મહાન માનવી ન બની શકે, પરંતુ તમારા વર્તુળમાં, તમારા સમાજમાં, તમારા મિત્રમંડળમાં એક તેજ લિસોટો મૂકીને જાઓ, કે જે માનવહૃદયમાં પ્રકાશ પાથરે.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રી વાળા નહિ, જ્યોત રૂ
માનું છું કે સ્ત્રી એક કવિતા છે. કવિતામાં છંદ હોય છે, શબ્દોનું લાલિત્ય હોય છે, જીવનને સ્પશે એ એક સ્થાયી ભાવ હોય છે. કાવ્યશાસ્ત્રના નિયમોથી સુબદ્ધ કવિતા જ, ઉત્તમ કવિતામાં લેખાય છે. તે જ પ્રમાણે સ્ત્રીના જીવનમાં પણ સંયમ અને સત્યભાવ વગેરે હોય તે તેનું જીવન પણ કવિતા બને છે, નહિ તે બને છે કાકારવ-જે કલહ, કંકાસ અને કટુતાથી કલુષિત હોય છે.
શાણી સ્ત્રી જીવનને કવિતામય, કલ્યાણમય અને સંવાદમય કેમ બનાવી શકે છે તે જ આપણે વિચારવાનું છે.
સ્ત્રીની શક્તિને ત અને જ્વાળા એવી બે ઉપમા આપી શકાય. જોત પ્રકાશ આપે છે; અંધકારને દૂર કરી સર્વને ઉજજવળ કરે છે, જ્યારે વાળા ભસ્મ કરે છે; લાંબા કાળના સર્જનને નાશ કરી વાતાવરણને ઉજજડ કરે છે. જગતને ઈતિહાસ આ બંને વાતનાં ઉદાહરણ પૂરાં પાડે છે.
ચેતની શક્તિને દીતિ છે; વાળાની શક્તિને કાલિમા છે. એક જ પ્રકાશનાં કેવાં બે જુદાં સ્વરૂપ.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
શ્રી વાળા નહિ, જ્યોત - સ્ત્રીના જીવન વિકાસમાં કે નવનિર્માણમાં આ ભાવના મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. સ્ત્રીઓએ વિચારવાનું છે: “એને શું બનવું છે? ત કે જ્વાળા?એગ્ય દીક્ષા અને શિક્ષા મળે તે જોત, નહિ તે વાળા. સુપાત્રે તકુપાત્રે વાળા!
ત એવું જીવન જીવી જાય છે કે જેથી સંસાર ઉજ્જવળ અને સુંદર બને, રમ્ય અને રસવંત બને; મહાપુરુષો પણ તેની સામે મસ્તક ઝુકાવે.
અત્યારે તમારે એ સમય છે કે જ્યાં નિર્ણય થવાને છે. આવતી કાલનાં દ્વાર ખોલવાની ચાવી તમારે હાથમાં લેવાની છે. તમારું અત્યારનું જીવન આશાથી સભર છે, સ્વપ્નથી સુંદર છે, લાગણીઓથી છલછલ છે. પણ લાગણીના ખોટા પૂરમાં તમે ક્યાંક તણાઈ ન જાઓ તે માટે અત્યારથી જ તમારે સાવધ રહેવાનું છે અને સજાગ બનવાનું છે.
માણસ પાસે ત્રણ સાધન છે. વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચાર. વ્યક્તિ પિતાનો વિકાસ કે વિનાશ આ સાધનથી જ કરે છે. પહેલાં વિચારને ઉદય થાય છે, પછી ઉચ્ચાર આવે છે અને અંતે આચારનું દર્શન થાય છે.
સરકારના ભયથી કે દંડના દબાણથી આચાર સારો રાખી શકાય, સત્તા કે સમાજની બીકે ઉચ્ચાર પણ સારે રાખી શકાય, પણ વિચાર માટે કઈ સત્તા કે કયે ભય? માણસ આચારમાં કે ઉચારમાં દંભ કરી શકે પણ પિતાના વિચારેથી પિતે દંભ કેમ કરી શકે?
. કેઈ માણસ જે આચારમાં ખરે જ સારો હોય તે તે મૂળ સ્વરૂપે વિચારમાં સારો હે જ જોઈએ. વિચાર આત્મ
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! સાત્ છે; આચારને ઊછીને લાવી શકો છે, કારણ કે તે પર છે. પણ વિચાર તે લેહીમાં વણાયેલ છે. જીવનને કવિતામય બનાવવા વિચારમાં આવા સૌંદર્યની આવશ્યકતા છે.
એકલતાની ઘડીમાં પણ વિચાર કઈ દિશામાં કામ કરે છે તેનું અવલોકન કરતા રહો. મહાન પુરુષે પિતાના વિચારની ચેકી કરે છે. એકાદ અશુભ વિચાર એકાન્તમાં પણ આવી ગયે હોય તે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. ગાંધીજી ઉપવાસ પછી વધુ પ્રસન્ન દેખાતા. એ ઉપવાસથી કદી થાકતા નહોતા તેનું કારણ એમણે લખેલ મીરાબેન ઉપરના પત્રમાંથી તારવી શકાય છેઃ “ ફૂલ રાતના ઝાકળમાં ધોવાઈને શુભ્ર, અને તાજું બને છે, તેમ મારા સાથીઓથી થયેલા અપરાધને ધઈને ઉપવાસ પછી હું બહાર આવ્યો છું.
અશુભ વિચાર જોવાઈ જવાથી મન હળવું થતાં જે પ્રસન્નતા આવે છે તે એર છે.
આજે જે બહેને અને ભાઈઓમાં વિષાદ છે, Depression અનુભવાય છે, હિસ્ટીરિયા આવે છે, તે બતાવે છે કે તેમના વિચારમાં કંઈક અવ્યવસ્થિત તત્વ રહેલું છે, જેના લીધે એમનું સમત્વભર્યું વ્યક્તિત્વ નષ્ટ થયું છે.
દુનિયામાં તે આજે જે પિતાના વિચારોને સંતાડી જાણે છે, તે લેકે મુત્સદ્દી ગણાય છે. જે હોય તે બેલે નહિ; જે બેલે તે હેય નહિ–આવી હવા પામી છે.
એક ભાઈએ મને પુસ્તક આપ્યું. એનું નામ હતું : “How to Win Friends and Influence People."
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
ચી જ્વાળા નહિ, જ્યોત મેં એમને કહ્યું: “આ પુસ્તક આત્માના વ્યક્તિત્વને પ્રગટ કરવાનું નથી શીખવતું પણ માત્ર polished કેમ બનવું તે બતાવે છે. એમાં સાચા બનવા કરતાં સારા દેખાવા પર વધુ વિવેચન છે. સભ્યતા રાખે એ સારી વાત છે, પણ તે સભ્યતા સહજ રીતે અંદરથી આવવી જોઈએ. સભ્યતા રાખવા ખાતર સભ્યતા રાખવી, એને અર્થ તે દંભ પણ થાય. આજે યુરોપમાં “વેરી ફાઈન,” “નાઈસ, “થેન્ક યુ” જેવા શબ્દો કેટલા પ્રચૂર રીતે વપરાય છે! પણ તે ફક્ત બાહ્ય વિક ખાતર જ વપરાય છે. આ શબ્દો જો સહૃદયતાથી બેલાય તે શ્રેષ્ઠ, પણ આચારના દંભ રૂપે વપરાય તે? હું માનું છું કે વિવેક માટે બેલાતા શબ્દોમાં વિવેક તે જોઈએ જ.
માણસના વિચારને સત્ય આકાર આપવા માટે,ઉચ્ચાર અને આચાર એ બે સાધન છે. આ બે માધ્યમ દ્વારા માણસમાં રહેલું શુભ તત્ત્વ બહાર આવે છે. એના ભાવમાં રહેલું સૌંદર્ય ઉચ્ચાર દ્વારા આકાર લે તે જ ઉદ્દેશ છે. પણ હું તે જોઉં છું કે કેટલાક લેકે સડી ગયેલા શાકના ભાગને સમારતી વખતે કાપીને ફેંકી દે છે, પણ સડેલા વિચારને સંગ્રહી, મનની અંદર રાખી મૂકે છે.
કેટલાક લોકો એકાન્ત મળે અને એકલા હોય ત્યારે એવું વાચન વાંચે કે સભ્ય વ્યક્તિ તે એ જોતાં પણ ક્ષેભ પામે. આ એકાન્ત શાને માટે છે? શુભ વિચારેને અશુભ કરવા માટે? વિચાર એ તે વ્યક્તિને પામે છે. પાયે અશુભ હેય તે ઈમારત શુભ કેમ બની શકે?
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી પ્લેટફોર્મ પર જુઓ. એક ટ્રેન અમદાવાદ તરફ જનારી હોય છે તે બીજી પંજાબ તરફ. લેકે એક જ પ્લેટફોર્મ દ્વારા અંદર આવે છે. તે વખતે પંજાબી અને ગુજરાતી પ્રવાસી સાથે હોય છે. બંને ગાડીઓ પણ પાસે પાસે ઊભી હેય છે. પણ ચાલુ થયા પછી બન્ને વચ્ચે ધીરે ધીરે અંતર વધતું જાય જ છે. એક અમદાવાઢ પહેચે છે, બીજી પંજાબ. તે જ પ્રમાણે વિચારોનું અંતર પણ પ્રારંભમાં નહિં દેખાય પણ જીવનનું અંતર કપાતાં તે અંતર વધતું જાય છે. સંત પણ વિચારથી થવાય છે. અને શેતાન પણ વિચારથી જ થવાય છે. સૌંદર્ય કે સીતમભર્યો રામ વિચારવું જ પરિણામ છે?
જે વ્યક્તિ વિચાર સામે જાગ્રત છે તે જ જીવનમાં સંવાદ સર્જી શકે છે. એ માટે જીવનના ઊંડાણમાં જાઓ. ક્યાંય સૌથી વધુ ઊંડાણ હોય તે તે જીવનનું છે. જે ઉપરની સપાટી પર છે તે તે માત્ર આસપાસ પરકમ્મા જ કરે છે. તેને ખબર નથી કે જીવન એ સપાટી ઉપર નહિ પણ ઊંડું છે, ગહન છે.
તમે અત્યારે ભણે છો. તમારો આ સમય અભ્યાસ માટે છે. તમે તમારા માસ અને કલાસ લાવવા માટે જાગ્રત રહે તે સહજ છે, પણ મૂળ જીવનદષ્ટિને ચૂકે નહિ. જીવનદ્રષ્ટિ વિનાનું, માત્ર પુસ્તકિયું જ્ઞાન તમને ઊભા નહિ કરી શકે. વિપત્તિમાં પણ ઉન્નત મસ્તકે અને સ્વસ્થતાથી જીવન જીવવાનું બળ આ દૃષ્ટિથી જ મળી શકે છે.
જીવનના અવેલેકનથી અંદરની વ્યક્તિ વિરાટ રૂપ લે છે, વિચાર સુવિચાર બને છે, વિચાર-વિચાર વચ્ચે સંવાદ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સી જ્વાળા નહિ, જ્યોત
૧૮૩ ઉત્પન્ન થાય છે અને સફળતા પ્રાપ્ત થાય છે.
અત્યારે મને સૌરાષ્ટ્રમાં બનેલી એક સત્ય ઘટના યાદ આવે છે. એ ગુલાબબાઈના જીવનમાંથી તમને પ્રેરણા મળશે.
મેહનનું લગ્ન એક શ્યામ પણ સંસ્કારી કન્યા ગુલાબ સાથે થયું હતું. થોડાં વર્ષ પછી મેહનને એક ધનવાનની મૈત્રી થઈ મોહનને તે મુંબઈ લા. ત્યાં તે નેકરીએ રહ્યો. હોશિયારીથી આગળ અને આગળ વધતે જ ગયે શેઠે જોયું કે મોહનની પકડ ગ્રાહકે પર અને ધંધા પર સારી છે. એટલે એને ચાર આની ભાગ કરી આપ્યું. દિવસે જતાં એને આઠ આની ભાગ થયે.
દુઃખના એના દિવસેમાં એની પત્ની અને પ્રેરણા આપતી રહી હતી, સેવા કરતી અને એ ધખના દિવસોને હસીને પાર કરવામાં છાયાની જેમ સહાયક બનતી. પણ હવે જોતજોતામાં સુખ અને સંપત્તિના દિવસે આવી મળ્યા. પૈસે વધતો જ ગયે. હવે એ મેહન નહિ, મેહનલાલ થયે.
અર્થ કેટલીક વાર અનર્થને તેડી લાવે છે ને! ધન પણ પ્રમાણમાં મળે તે સારું, પણ વધુ પ્રાપ્તિ કેટલીક વાર મુસીબતનું કારણ બને છે. આજે નખ વધારવાની ફૅશન થઈ ગઈ છે એટલે શું કહું? પણ તે પ્રમાણસર હેય તે સારા; વધુ હોય તે તેમાં મેલ ભરાય. ધન પણ વધુ હોય તો તેમાં કચરે ભરાય અને કેક વાર મૂળમાંથી ઊખડી જાય.
મેહનલાલ પાસે ધન આવ્યું એટલે એની સાથે કહેવાતા મિત્રો પણ આવ્યા. એક સાંજે મિત્રોની આ મંડળી કોઈ મોટી હોટલમાં ભેજન-સમારંભ માણી રહી હતી.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી ! તેમાં એક વરણાગી દસ્ત ટપકું મૂક્યું : “ભલા માણસ ! આટલે પૈસે છે, આ નવી ગાડી છે, છતાં ઊતરી ગયેલા મેડલની આ સ્ત્રી લઈને ફરતાં તેને શરમ નથી આવતી ?”
ગુલાબની સુવાસ ફેલાવનારા મિત્રે આજે ક્યાં છે? હવે ઘરોમાં અને બ્લેકમાં પણ મોટાં મોટાં કુંડાંઓમાં ગુલાબને બદલે વિદેશી શેરિયાં વધતાં જાય છે! મિત્રો પણ એ થેરિયા જેવા જ મળે ને! પેલાએ મેહનના મનમાં વાત એવી રીતે મૂકી કે એ કાંટાની જેમ સીધી જ એના દિલમાં ઊતરી ગઈ.
એણે પત્નીને દેશમાં રવાના કરી દીધી. મિત્રોને રખડવાનું મેદાન મળી ગયું. બ્રેક હતી તે નીકળી ગઈ. ગાડી અનાચારને માર્ગો પૂરપાટમાં દેડવા લાગી. પૈસે આવ્યા પછી મુંબઈમાં પૂછવું શું?
મેહનની મા કજિયાળી અને કડક હતી. એણે તે વહુના ગુણ જોવાને બદલે એના શ્યામ રંગને જ આગળ કર્યો. ત્રાસ આપવા લાગી. એના પર કામનો ઢગલે નાખે. ગુલાબને ચાર વર્ષને કિશોર નામે પુત્ર હતું. ગુલાબ માનતી કે ભલે એને પતિનું કે સાસુનું સુખ નથી પણ પિતાને પુત્ર પિતા પાસે છે. એ ઓછું સુખ છે? જીવન વિલાસ માટે નહિ, વિકાસ માટે છે. દુનિયાને ફળ અને ફૂલ આપવા માટે કેઈકે તે મૂળિયું બની જમીનમાં દટાવું જ રહ્યું. આવી ભાવના ગુલાબના વિચારમાં હતી. એ બોલતી , પણ સમજતી ઘણું એટલે એ પોતાના બાળકમાં સંસ્કારસિંચનના કામમાં લાગી રહેતી. કિશેર આઠ વર્ષને થયે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રી જ્વાળા નહિ, જ્યોત તેનું સુંદર ઘડતર થયું હતું. - સૌથી મોટો શિક્ષક મા છે. નેપોલિયને કહ્યું છેઃ
મા સે શિક્ષક બરાબર છે.” આવું કહેનારને માતાએ પ્રેરણાનાં કેવાં પીયૂષ પાયાં હશે? બાળકને પહેલાં મા ઘડે છે, પછી પિતા સભ્યતા શિખવાડે છે, પછી શિક્ષક શિક્ષણ આપે છે અને અંતે સમાજ એને ઘડે છે.
મેહન કિશેરને મુંબઈ તેડી ગયે. એને કેન્વેન્ટમાં મૂક્યો. અહીં એ ભણવામાં પહેલે આવે છે. એક વાર એણે કહ્યું: “પપ્પા ! મારી મમ્મીને અહીં બેલાવે ને !”
મેહને મેં બગાડી કહ્યું: “તારી મમ્મી કેવી કાળી છે ! તું કેવી સ્કૂલમાં જાય છે ! ત્યાં આવતાં બાળકનાં મમ્મી કેવાં હોય છે! તારી કાળી માને મમ્મી કહેતાં તને શરમ નહિ આવે ?”
દશ વર્ષના નિર્દોષ મગજમાં એણે ઝેરી વિચાર ધીમે રહીને મૂકી દીધું. બાળકો તે શાહીચૂસ કાગળ જેવાં હોય છે. કિશોરના કુમળા મગજમાં આ વિચાર હવે આકાર લેતે ગયે: “મારી મા સારી છે, મીઠી છે, પણ સાચી વાત છે કે એ કાળી છે. હા, જરા કદરૂપી પણ છે.”
સાસુને થયું ઃ આ શ્યામાએ મારા દીકરાની જિંદગી બગાડી. એને એમ ન થયું કે પૈસાના જોરે એને પુત્ર રખડુ ૨. પિસે ન હોત તો દેવીની જેમ પૂજત, પણ પૈસો થતાં એને એ જૂની મોડેલ લાગી!
વહુ વિચારતીઃ “મારી ચામડી શ્યામ છે, દિલ તે શ્યામ નથી ને? મારા વિચારે ઊજળા છે, પણ તેને મેહન
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
ધનના મદમાં આજ હવે નથી જોઈ શકતા; પણુ ભગવાન તે જુએ છે ને ? કંઈ નહિ, કોલસે પણ આગમાં બળી જાય છે ત્યારે તેની રાખ તેા ધેાળી જ થાય છે ને ! કદાચ મારા જીવનમાં પણ એમ જ કાં ન ખને ? મારા સમર્પણુમાંથી ઉજ્જવળતા કાં ન પ્રગટે ?’
કિશાર વીશ વર્ષના થયા. એનાં લગ્ન લેવાયાં. મુંબઈની કોલેજના સુધરેલા મિત્રોની માઁડળી સાથે કિશોર પેાતાની મેાટી કારમાં આવી પહોંચ્યા. મંડપ ન ખાયે. શહેનાઈઓ શરૂ થઈ. જાન બાજુના ગામ જવાની હતી. એની તૈયારીઓ થઈ.
કિશોરને જોઈ મનું હૈયું હર્ષોંથી ફૂલ ફૂલ થાય છે. એને ત્યારે ખબર નહિ કે કિશારના હૈયામાં પણ ઝેર પ્રસરી ગયું છે. એને તે બિચારીને મનમાં સાષ છે કે અધા પરાયા થઈ ગયા છે પણ એના પુત્ર તેા એના જ છે ને? આ લેાહીની સગાઈ છે.
માવા વિચારમાં પરણવા જતા કિશાર પાસે એ જાય છે. વાત્સલ્યથી ઊભરાતા હૈયે દીકરાના કપાળમાં ચાંલ્લ કરવા હાથ લ'ખાવે છે. પણ કિશોરના મગજમાં તે પૂર્વગ્રહ છે. એને માતાના મમતા ભરેલ વાત્સલ્યથી ઊભરાતા હૃદયનું દર્શીન નથી થતું, પણ કદરૂપી અને અભણુ–સામાન્ય સ્ત્રી જેવી સ્ત્રી દેખાય છે. તિરસ્કારમાં એણે મા સામે હસીને જોયું પણ નહિ, અને તે બહાર નીકળી ગયા. ધામધૂમથી જાન ગઈ. કિશારની મા અને તેની દાદી ઘેર રહ્યાં.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્ત્રી વાળા નહિ, ત
૧૮૭ મા માટે આ ઘા કારમે હતે. એણે આવા પ્રસંગની તે કલ્પના નહોતી કરી. “સૌ પરાયા થાય પણ પિતાને પુત્ર પરાયે થાય ! બીજા તે ચામડીને રંગ જુએ પણ એને પુત્ર પણ એ હોળમાં બેસે ! જગત તે દિલ ન સમજે પણ પુત્ર પણ ન સમજે ! તે પછી જીવવાને અર્થ શું? કંઈ નહિ, મેં તો મારી ફરજ બજાવી. સ્વકર્તવ્ય કરતાં કરતાં ખપી જવામાં જ જીવનને સાર છે.”
એ જ રીતે કજિયાળાં દાદી અંદરના ઓરડામાં સૂતાં છે. કિશરની બા બહારના ઓરડામાં છે. ત્યાં તે ઘરના પાછળના ભાગમાં આગ લાગી. ધૂમાડે અને આગના ગોટા અંદરના ઓરડામાંથી આવતા દેખાયા. એક ક્ષણને પણ વિચાર કર્યા વિના ગુલાબ દોડી. લાત મારી કમાડ તોયું
અને ધૂમાડાની અંદર મૂંઝાઈને રાડારાડ કરતાં સાસુને એણે પિતાના ખભા પર નાખી બહાર કાઢયાં. આ બધું કરતાં
એને હાથ દાઝી ગયા, મેઢાને ઝાળ લાગી અને પગ પણ દાઝયા. પણ એના સાસુ સંપૂર્ણ રીતે બચી ગયાં.
આ જીવનદાનના મહાન સમર્પણથી સાસુનું હૃદય હવે પલટાયું. એના મન પર લાગેલો કચરે જાણે કે આ આગમાં બળી ગયું. એણે પિતાની આ ગુલાબવહુમાં રહેલા ઉજજવળ આત્માનું દર્શન કર્યું. એની આંખમાંથી આંસુની ધારા વહેવા લાગી. એના પગમાં પડી એ માફી માગવા લાગીઃ “તારી તે મેં આજ સુધી નિંદા જ કરી છે. તારા પર દુઃખનો ભાર નાખવામાં મેં બાકી રાખી નથી, છતાં તે મને જીવતદાન દીધું! જીવના જોખમે તે મને બચાવી.” અને
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી !
એ ભગવાનને પ્રાર્થના કરવા લાગી: ‘મારી વહુને બચાવા.’ કિશાર પરણીને ઘેર આવ્યા. આગના સમાચારથી સૌની લગ્નની મઝા ઊડી ગઈ હતી.
મેહન, કિાર, નવવધૂ સૌ ડોશીમાને પગે પડવા ગયાં ત્યાં એણે આંસુ લૂછીને કહ્યું: “મને શું પગે પડે છે ? દયાની દેવી, માણસાઈ ના અવતાર તા તારી મા છે, એને પગે પડ, દીકરા ! મે આખા જન્મારા એની નિન્દા કરી પણ બદલામાં એણે તે પોતે અળીને પણ મને જિવાડી ! મારામાં જે ખરાખી હતી તે મે એનામાં જોઈ. ખરાબ માણસ સારુ જુએ પણ શું? પણ આજે હવે મારી આંખ ઊઘડી ગઈ છે. હું ભગવાન ! મારી વહુને બચાવ.
કિશાર સૌને સાથે લઈ મા પાસે ગયા. આ વાત સાંભળ્યા પછી એના મનમાં પણ મા પ્રત્યેના પ્રેમ પૂર અનીને ઊછળી રહ્યો. એણે જોયું કે સમર્પણની આ જવાળામાં એની માના મુખને ઝાળ લાગી છે. પણ આ દાઝેલ સુખમાંય એ કેવી પ્રસન્ન અને શાન્ત હતી! એ માને પગે પડી ભેટી પડડ્યો. માની છાતી પર માં મૂકી એણે કહ્યું : “મા !” એનાથી વધારે ન ખેલાયુ.
માની આંખમાંથી પણ આંસુની ધારા વહેવા લાગી. એણે કહ્યું: “મને વિશ્વાસ હતા કે મેં મારા પુત્રમાં રેડેલા સંસ્કાર નિષ્ફળ નહિ જાય. આજે મારે એ વિશ્વાસ કન્યા છે, એટલે વીશ વર્ષ સુધી મેં વહેલા ભાર આજે આંસુ વાટે વહી જાય છે. એ મને હળવા કરે છે. મે તે મૌનમાં પણ પ્રભુ પાસે એ જ પ્રાર્થના કરી હતી કે મારા પતિને
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
સ્ત્રી જ્વાળા નહિ, જ્યોત પણ પ્રભુ તું તારે પ્રકાશ આપ. એ ખીણને તળિયે પહોંચે તે પહેલાં તું તારે પ્રકાશમય હાથ એમની તરફ લંબાવ.”
મોહને એને હાથ ઝાલી કહ્યું: “ગુલાબ ! તારે આત્મા ખરેખર ગુલાબ જેવો જ છે. મેં તારે માત્ર બહારને રંગ જ જે. તારા ઉજજવળ આત્માની ઝાંખી મને ત્યારે ન થઈ. પણ આજથી હું પ્રતિજ્ઞા કરું છું. હવે આડે માર્ગે નહિ જાઉં.”
મેં કહેલી આ એક સત્ય ઘટના છે. એ બાઈ ભણેલ ન હતી પણ સંસ્કારી હતી. એના વિચારોમાં સંવાદ હતો, સ્વચ્છતા હતી. એણે જીવનભર વિચારેને સ્વચ્છ રાખવાને. જ પ્રયત્ન કર્યો. જોકે એને દુઃખ સહેવું પડ્યું, પણ અંતે એના વિચાર, ઉચ્ચાર અને આચારને વિજય થયા. આખાય કુટુંબને એણે બચાવી લીધું. અધપતનની ખીણમાં જતા મેહનને પણ અંતે એણે તા. ઝેરી વાતાવરણમાં પણ એ અંદરના બળથી ટકી શકી અને જવાળા નહિ પણ ત બનીને જીવનને અજવાળ્યું.
વિચાર એ બીજ છે, આચાર એ વૃક્ષ છે. બીજ ધરતીમાં ગુપ્ત હોય છે, એના પરિણામ રૂપ વૃક્ષ બહાર દેખાય છે. આ જ રીતે માણસનું સાચું ચારિત્ર્ય અને સારી ભાષા એ ગુપ્ત એવા સારા વિચારનું જ પરિણામ છે. બહારથી તમે ટાપટીપ કરે, પણ અંદરના વિચારેને સારી રીતે અલંકૃત ન કરે તે કેમ ચાલે? બહારની શોભા તે અમુક વર્ષો જતાં નિસ્તેજ બનવાની છે. જીવનના અંત સુધી ગુલાબની
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
પૂર્ણિમા પાછી ઊગી! જેમ સુવાસ ફેલાવનાર તે અંદરના સુવિચારે જ છે એ જ તમારી સાચી શેભા છે.
તમારી પરીક્ષા ચાલતી હોય, પાસે તમારી હોશિયાર બેનપણી પેપર લખતી હોય, ત્યાં તક મળે તે નકલ કરવાનું તમે જતું કરે ખરાં? તમને વિચાર આવે ખરે કે હું ચોરી કરું છું? આવા પ્રલેશન સામે કેણ ટકી શકે? જે વિચારક હોય, વિચારને ચોકીદાર હોય છે. નાની ચોરી મેટી ચેરીને લાવે છે, પણ નાની ચેરીને જ ઊગતાં ડામે તે મેટી ચોરીને પાંગરવાને સમય જ ક્યાંથી મળે?
ચેરીને વિચાર આવે ત્યાં જ તમે સાવધ બને. એ કેમ આવ્યા તે વિચારે. વિચારને વિચાર એ જ “જીવનની ખરી” જાગૃતિ છે.
કવિતામાં શબ્દ કરતાં વિચાર-ભાવ મુખ્ય હોય છે. વિચાર નિર્માલ્ય હોય અને શબ્દોથી તમે લા તે એ કંઈ ઉત્તમ કવિતા ન બને. તેમ, જીવનને તમે સુવિચાર વિના બીજી હજારે વસ્તુથી શણગારશે તે પણ તમારું જીવન ઉત્તમ કવિતા રૂપ નહિ બને. એ બહારને ચમકાર ભર્યો આકાર માત્ર હશે, અંદરના આત્માને સત્કાર નહિ હેય.
આખાય રામાયણમાં મને કોઈ વધારે આકર્ષક પાત્ર લાગ્યું હોય તે તે સીતાનું. સીતાએ પોતાના વિચારોને
એવા શુદ્ધ બનાવ્યા છે જેની આગળ બળવાન રાવણ પણ નિર્બળ લાગે, અને એ અબળા હોવા છતાં સબળા લાગે. રાવણના સ્થાનમાં જ રાવણને એ પડકારે છે, રાવણને તિરસ્કાર કરે છે. વિચારે કે એનામાં કેવી નિર્ભયતા હશે?
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વાળા નહિ, જ્યોત
૧૯૧ એ કેવી શુદ્ધ હશે? એ માનતી હશે ને કે એના શુદ્ધ જોત જેવા જીવનને કોઈ અડવા જશે તો એ બળીને ખાખ થઈ જશે ! આ બળ શરીરનું નહિ પણ સત્ત્વનું છે. શક્તિ શરીરમાં નહિ પણ વિચારેની શુદ્ધિમાં છે.
સુવિચારના સૂક્ષ્મ બીજમાંથી શુદ્ધ ઉચ્ચાર અને શુદ્ધ આચારનાં ફળફૂલ થવાનાં છે, તે સુવિચાર દ્વારા તમે ત બને અને વાતાવરણને પ્રકાશથી ભરે. આજના અંધારઘેર્યા જગતમાં આવી તની કેટલી અનિવાર્ય જરૂર છે? તમારામાં રહેલી શક્તિ જ્વાળા નહિ પણ ત, કલહ નહિ પણ કવિતા બનો એવી શુભેચ્છા.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘરમાં જ
રસ અને સંસ્કારની ગંગા
એટલે
શ્રી જીવન-મણિ સાચનમાળાનાં
રસ અને નીતિપ્રેરક
સુદર ગેટઅપવાળાં પુસ્તક
વર્ષોંના રૂા. દશ ( પે. ખર્ચ રૂા. ૨-૫૦)
રૂા. દશમાં રૂા. વીસનાં પુસ્તકો. આમનાં આમ છે, અને
ગોટલીના દામ છે.
નવમું વ` પૂરું' કરી દશમા વર્ષીમાં પુનિત પ્રવેશ કરે છે. આજે જ ગ્રાહક અનેા.
સફ
વાચનમા
Y
અમદાવા
શ્રી જીવન –મણિ સાચન મા ળા ટ્રસ્ટ હઠીભાઇના દેરા સામે, દિલ્હી દરવાજા બહાર, અમદાવાદ
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ ut NON