Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tattva samIkSA kA samAdhAna lekhaka : siddhAntAcArya paNDita phUlacandra siddhAntazAstrI prathama saMskaraNa : 1100 ] prakAzaka : paNDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApU nagara, jayapura - 302015 prinTa 'o' leNDa, nyU kaoNlonI, jayapura meM mudrita [ bIsa rupaye
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya mAja hameM yaha 'jaina tattva samIkSA kA samAdhAna' aitihAsika anupama. bheMTa pAThakoM ke samakSa prastuta karate hue atIva prasannatA kA anubhava ho rahA hai| zrImAn siddhAntAcArya paM0 phUlacanda jI siddhAntazAstrI Aja jaina samAja ke purAnI pIr3hI ke uccatama mUrdhanya vidvAnoM meM sarvAdhika vayovRddha vidvAna haiM / vRddhAvasthA meM asvastha rahate hue bhI unhoMne yaha kRti atyanta zrama pUrvaka taiyAra kI hai, yaha svayaM hI unakI bauddhika kSamatA kA pratyakSa pramANa hai| Aja se lagabhaga 20 varSa pUrva san 1963 meM jayapura meM hI khAniyA meM pUjya zrI prAcArya zivasAgarajI mahArAja ke samakSa aitihAsika mahatvapUrNa prAgamika viSayoM para eka likhita carcA huI thI, jo "jayapura (khAniyA) carcA" ke nAma se isI TrasTa dvArA san 1967 meM prakAzita bhI ho cukI hai| ukta prakAzana ke prakAzakIya ke nimna aMza dvArA ukta carcA kI tatkAlIna paristhiti kA jJAna hogA, ataH uddhRta karatA hU~ "jaba isa kAla meM adhyAtma ko lekara vidvAnoM meM matabheda bar3hane lagA aura isakI jAnakArI pUjya zrI prAcArya zivasAgarajI mahArAja aura unake saMgha ko huI, (unake nikaTavartI sAdharmI bhAiyoM se jJAta huA hai) taba pUjya zrI prAcArya mahArAja ne apane saMgha meM yaha bhAvanA vyakta kI ki yadi donoM ora ke sabhI pramukha vidvAna eka sthAna para baiThakara tattvacarcA dvArA prApasI matabheda ko dUra karaleM to sarvottama ho / unake saMgha meM zrI va0 se hIrAlAla jI pATanI, nivAI aura zrI va0 lAr3amala jI, jayapura zAnta pariNAmI aura sevAbhAvI mahAnubhAva haiN| inhoMne pUjya zrI mahArAja kI sadbhAvanA ko jAnakara donoM ora ke vidvAnoM kA eka sammelana bulAne kA saMkalpa kiyaa| sAtha hI isa sammelana ke karane meM jo artha vyaya hogA, usakA uttaradAyitva zrI 70 se0 hIrAlAla jI, nivAI ne liyA / yaha sammelana 20-6-63 se ukta donoM brahmacAriyoM ke AmaMtraNa para bulAyA gayA thA, jisakI sAnanda samApti 1-10-63 ke dina huI thii| prasannatA hai ki ise sabhI vidvAnoM ne sAbhAra svIkAra kara liyA aura yathAsambhava adhikatara pramukha vidvAna prasannatA pUrvaka sammelana meM upasthita bhI hue / yadyapi yaha sammelana 20 tA. se prArambha honA thA, parantu prathama dina hone ke kAraNa usakA prArambha 21 tA. se ho sakA, jo 1-10-1963 taka nirbAdha gati se calatA rahA / sammelana kI pUrI kAryavAhI likhita rUpa meM hotI thI, isase kisI ko kisI prakAra kI zikAyata karane kA avasara hI nahIM aayaa| isa sammelana kI samasta kAryavAhI pUjya zrI 108 zivasAgara jI mahArAja aura unake saMgha ke sAnidhya meM hone ke kAraNa bar3I. zAnti banI rhii| isakA vizeSa spaSTIkaraNa sampAdakIya vaktavya meM par3hane ko milegaa|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ iii jaisA sammelana ke niyama se jJAta hogA, yaha nizcaya huA thA ki zaMkA-samAdhAna paddhati se . likhita rUpa meM pUrI carcA ke tIna daura rakhe jAyeM / tadanusAra do dora to zrI 108 prAcArya mahArAja ke sAnidhya meM hI sampanna ho gae the| donoM ora se tIsarA daura vahAM sampanna na ho sakA / zrataeva usakI vyavasthA parokSa rUpa meM karane kI yojanA svIkAra kI gaI / prasannatA hai ki pichale varSa ke jUna mAha meM tIsarA daura bhI sampanna ho gayA hai / zaMkA-samAdhAna paddhati se likhita rUpa meM isa tattvacarcA kA vaDA aitihAsika mahatva hai| vastutaH dekhA jAe to yaha tattvacarcA svayaM apane meM eka jIvita itihAsa bana gayA hai| vartamAna vidvAnoM meM Apasa meM matabheda kA mUla kAraNa kyA hai isa tathya ko samajhane ke lie bhI yaha tatvacarcA bar3I upayogI hai| zaMkA-samAdhAna ke prasaMga se yatra-tatra bIca-bIca meM donoM bhora se jo vicAra vyakta kiye gae haiM, unase ApasI matabheda ke mUla kAraNa para samyak prakAza par3atA hai / maiMne svayaM tattvacarcA meM sakriya bhAga liyA hai, isalie maiM isa viSaya me tatkAla isase aura adhika likhanA bAMchanIya nahIM mAnatA / astu / " 'uparokta khAniyA carcA ke prAyojana kA mUla kAraNa to eka mAtra pUjya zrI kAnajI svAmI ke dvArA yathArtha mokSamArga arthAt nizcaya mokSamArga kI prarUpaNA, jo eka lambe kAla se lupta prAya sI ho rahI thI usako dRr3hatA ke sAtha pratipAdita karane se apanI pUrva mAnyatAoM ko hI saccA mokSamArga mAna lene ke mithyA haTha se utpanna aneka bhrAntiyAM thIM, jinakA digdarzana zrI paNDita jI sAhaba ne uparokta pustaka ke sampAdakIya meM nimna prakAra prastuta kiyA hai * "aisI adhyAtma vidyA pravaraNa vItarAga vANI paramAgama kA pradhAna zraMga anAdikAla se banI calI nA rahI hai / hamArA parama saubhAgya hai ki vaha vAraNI isa kAla meM punaH mukharita huI hai| sonagar3ha ke adhyAtma saMta kAnajI svAmI to usake mukharita hone meM nimitta mAtra haiM / vaha unakI vANI nahIM haiM, vItarAga vANI hai, zuddhAtmA kI apanI pukAra hai / kucha bhAiyoM kA kahanA hai ki kAnajI svAmI ekAnta kI prarUpaNA karate haiM, ve vyavahAra ko ur3Ate haiM; javaki vastusthiti isase sarvathA bhinna hai / nizcaya dharmaM prAtmadharma hai, kyoMki vaha paramAtma svarUpa hai| aisI prarUpaNA karate samaya yadi yaha kahA jAya ki yadi aise zrAtmadharma ko vyavahAra dharma sparza nahIM karatA hai, vaha usase sarvathA bhinna hai to aisI kathanI ko vyavahAra dharma kA ur3AnA kaise mAna liyA jAya arthAt nahIM mAnA jA sakatA hai / hAM yadi ve yaha kahane lageM ki vyavahAra se deva-guru-zAstra kI pUjA-bhakti karanA, svadhyAya karanA, jinavANI kA sunanA-sunAnA, zraraNavrata- mahAvrata kA pAlanA ina saba kriyAoMoM ke karane kI koI AvazyakatA nahIM hai, mokSamArgI ke ye hotI bhI nahIM hai, taba to mAnA jAya ki ve vyavahAra ko ur3Ate haiM / zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa se prakAzita pratikramaNa pATha ko hamane dekhA hai / usameM yaha bhI nirdeza kiyA gayA hai ki jisane jIvana paryanta ke liye madya-mAMsa Adi kA tyAga nahIM kiyA hai, vaha nAmamAtra bhI jainI nahIM hai / kyA yaha vyavahAra kI prarUpaNa nahIM hai| kyA isase hama yaha nahIM samajha sakate ki ve vyavahAra ko ur3AnA nahIM cAhate, balki use prAraNavAna banAne meM hI lage hue haiM / prANavAna vyavahAra hI mokSamArga kA saccA vyavahAra hai, kathanI aura karanI para bArIkI se dhyAna diyA jAya to usase yahI siddha hotA hai / aisI paramAgama kI zrAjJA hai / unakI pUrI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ iv ] unhoMne apanI purAnI pratiSThA ko chor3akara digambara paramparA svIkAra kI aura isa paramparA meM Ane ke bAda apane ko pravatI zrAvaka ghoSita kiyA / ekamAtra unakI yaha ghopaNA hI yaha siddha karane ke lie paryApta hai ki ve mokSamArga ke anurUpa samyak vyavahAra ko jIvana meM bhItara se svIkAra karate haiN| yadi ve ekAnta ke pakSapAtI hote to kaha sakate the ki maiM paryAyapTi se bhI na gRhastha hU~ na muni hU~, maiM to eka jJAyaka svarUpa prAtmA huuN| ve jisa sthiti meM haiM use bhItara se svIkAra to karate hI haiM aura yaha jIva antarAtmA banakara paramAtmA kaise banatA hai, isa mArga kA bhI darzana karAte haiN| vAstava meM dekhA jAya to jo bhI jJAnI mokSamArga kA upadeza detA hai, vaha dUsare ke liye nahIM detA hai| usake antarAtmA kI pukAra kyA hai use hI vaha apane ko sunAtA hai / dUsare bhavya prANI use sunakara apanA prAtmahita kA kArya sAdha leM yaha dUsarI bAta hai / isase spaSTa vidita hotA hai ki ve anekAnta ke prAzaya ko samajhate haiM aura jIvana meM use svIkAra karate haiN| unake viSaya meM eka prAkSepa yaha bhI hai ki ve puNya kA niSedha karate haiM, para hameM una para kiyA gayA yaha AkSepa bhI upahAsAspada pratIta hotA hai / vastutaH ve puNya phA niSedha nahIM karate, kintu mujhe puNya kA arjana karanA hai isa bhAva kA niSedha avazya karate haiM / unakA kahanA hai ki isa saMsArI prANI ko arjana karane yogya yadi koI vastu hai to vaha prAtmanidhi hI hai| kintu jaba usake arjana ke upAyoM kA vicAra karate haiM, usakI kathA karate haiM, usake anukUla kriyA karate haiM to puNya kA arjana svayameva ho jAtA hai / deva-zAstra-guru kI bhakti pUjA kA tathA praNayata-mahAyata ke dhAraNa kA upadeza zAstroM meM puNya ke arjana kI dRSTi se nahIM diyA gayA hai, kintu ye saba kriyAeM nizcaya mokSamArga ke parikarmasvarUpa hai, mAtra isalie inakA zAstroM meM upadeza diyA gayA hai| ve apanI bhAgamAnupUla vANI dvArA iMsI tathya kA spaSTIkaraNa karate haiM / eka prAkSepa yaha bhI kiyA jAtA hai ki ve kArya-kAraNa paramparA me vAgha nimitta ko nahIM svIkAra karate, kintu isake sthAna meM sthiti yaha hai ki ve bhedavijJAna ko jIvana kA pradhAna aMga banAne kI dRSTi se kArya-kAraNa paramparA ke nizcaya kArya-kAraNa paramparA aura vyavahAra (upacarita) kAryakAraNa aise do bheda karake nizcaya kArya-kAraNa paramparA hI pathArtha kArya-kAraNa paramparA hai, aisI ghoSaNA avazya karate haiN| sAtha hI ve vyavahAra kArya-kAraNa paramparA kA niSedha to nahIM karate, parantu use vikalpamUlaka batalAkara mokSamArga meM yaha prAthaya karane yogya nahIM hai yaha bhI kahate haiN| ve apane pravacanoM meM yaha sarvadA kahate rahate haiM ki pratyeka kArya pAMca ke samavAya meM hotA hai| unake isa kathana se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki ve pratyeka kArya ke prati anvaya-vyatireka ke mAdhAra para vAhya sAmagrI meM nimittatA (vyavahArahetutA) ko svIkAra avazya karate haiM, kintu yaha vyavahArahetutA paramArthasvarUpa nahIM hai aisA yadi ve kahate haiM aura ise koI unake dvArA bAhya nimitta kI prasvIkRti mAnatA hai to usakA ilAja nhiiN| itanA avazya hai ki jIvana meM mokSamArga kI samprApti svAzrita upayoga ke bala se hI hotI hai, isalie ve sarvaprakAra ke parAzritapane kA niSedha kara svAzritapane kA jJAna avazya karAte rahate haiN|" uparokta zaMkAoM ke nivAraNArtha hI ukta khAniyA carcA kA prAyojana huA thA aura ukta carcA meM bhAga lene ke lie samAja ke lagabhaga sabhI mUrdhanya uccakoTi ke vidvAna upasthita the aura
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agama kA apanI-apanI mAnyatA ke anusAra gaharAI se adhyayana karake apane-apane viSaya ko spaSTa karate the| phalataH ukta carcA kA prakAzana abhyAsI evaM prAtmArthI jIvoM ke lie eka varadAna svarUpa aitihAsika mahatvapUrNa dastAveja vana gayA hai| yaha nitAnta satya hai ki vinA uparokta prAyojana ke itanI gaMbhIratA se Agama kA adhyayana honA kabhI sambhava nahIM thaa| isa carcA kI vizeSa bAta yaha thI ki uparokta mUrdhanya vidvAnoM kI maNDalI meM paNDita phUlacanda jI ke pakSa ko prastuta karane vAle vidvAnoM meM mere atirikta ekamAtra paNDita jaganmohana lAla jI zAstrI, kaTanI hI aura the arthAt mAtra hama tIna vyakti hI the| uparokta carcA ke tInoM daura jo ki san 1966 meM hI samApta ho gae the aura jisa pUrI carcA kA prakAzana bArIka TAipa meM chape hue 20430/8 kI sAija meM do bhAgoM meM 1224 pRSThoM meM huA thaa| isa samasta carcA para pardA DAlane ke lie zrImAn paNDita baMzIdhara jI vyAkaraNAcArya, bInA dvArA 15 varSa ke bAda "jayapura tattvacarcA aura usakI samIkSA" nAmaka pustaka likhakara usakA prakAzana apane hI dvArA san 1981 meM karA diyA, jabaki ukta khAniyA carcA ke tIsare daura meM likhane vAle bhI svayaM paM0 baMzIdharalI vyAkaraNAcArya hI the| jaba yaha 'jayapura tatvacarcA aura usakI samIkSA' pustaka paM0 phUlacandajI sAhaba ke hAtha meM AI to unako lagA ki sArI khAniyA carcA ke amUlya viSaya ke sambandha meM bhrama khar3e karane kA yaha duSprayAsa hai, ataH isakA nirAkaraNa honA hI caahie| unhoMne apane uparokta vicAra jaba mujha se kahe to maiMne unase prAgraha pUrvaka nivedana kiyA ki yaha kArya to Apa hI ke dvArA sambhava ho sakatA hai| unakI vRddhAvasthA ke sAtha zArIrika asvasthatA hone para bhI yaha bhAgIratha kArya karane kI isa zarta ke sAtha svIkRti pradAna kI ki yaha pustaka taiyAra ho jAne para isako prakAzita karane kA koI AzvAsana deve to hI maiM yaha kArya prAraMbha karUMgA / phalataH maiMne apane TrasTa ke tatkAlIna kAryAdhyakSa sva0 zrI vAvUbhAI cunnIlAla mehatara se parAmarza kiyaa| unhoMne prakAzana ke lie utsAhapUrvaka svIkRti pradAna kI / etadartha paNDitajI sAhaba ke dvArA yaha mahatvapUrNa kArya sampanna ho skaa| . isake prakAzana meM bhI aneka prakAra kI bAdhAeM upasthita huii| paNDitajI dvArA hastalikhita prati se presa kApI taiyAra karAne kI tathA presa kApI ko jAMcane kI kaThinatA ne bahuta samaya le liyA / isake sAtha hI paNDita jI sAhaba kI asvasthatA ke kAraNa tathA presa kI gar3abar3I ke kAraNa bhI bahuta samaya laga gyaa| hameM sabase bar3I cintA yaha thI ki kisI bhI prakAra se yaha pustaka paNDitajI sAhaba kI upasthiti meM hI prakAzita ho jAve, kyoMki paNDitajI kI zArIrika sthiti cintAjanaka hI calatI rahatI hai| hameM prasannatA hai ki hamArA yaha prayAsa saphala huA aura yaha prakAzana Aja paNDitajI sAhaba kI upasthiti meM hI prakAzita hokara prAtmArthI vandhuproM ke adhyayana ke lie prastuta hai| isa pustaka ke prakAzana meM sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga ke pravandhaka zrI akhila vaMsala ema e., je.DI. kA zrama to sarAhanIya hai hI sAtha hI bhrUpha rIDiMga kI vyavasthA meM paM0 zrI zAMti kumAra pATila jainadarzanAcArya zAstrI ne bhI bahuta parizrama kiyA hai, ataH donoM vadhAI ke pAtra haiN| . antameM prinTa'molaNDa presa ke mAlika evaM anya jina mahAnubhAvoM kA pratyakSa yA parokSa rUpameM isa kArya meM sahayoga prApta huA hai una sabhI ko dhanyavAda detA huuN| dIpAvalI, 22 akTUbara, 1987 nemIcanda pATanI mahAmaMtrI, paNDita ToDaramala smAraka TrasTa
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya sUcI maMgalAcaraNa 1 koI bhI bAhya nimitta hoveM anya dravyoM kA (1) sAmAnya samIkSA kA samAdhAna 1 kArya karate hI nahIM mArga ke bheda aura unakA lakSaNa 2 hamane artha karane meM bhUla nahIM kI, Agama kA pUrvapakSa kA kahanA aura usakA samAdhAna 2 kathana spaSTa hai| 42 samIkSA kA mata aura usakA sapramANa samAdhAna 3 dvitIya bhAga kI samIkSA ke AdhAra para, 43 nimittakAraNa sahAyaka hai isa apekSA se vaha tRtIya bhAga kI samIkSA ke prAMdhAra para bhUtArtha hai aura usakA samAdhAna 7 caturtha bhAga kI samIkSA ke.prAdhAra para 44 pUrvapakSa dvArA jainatatva mImAMsA kI mImAMsA meM paMcama bhAga kI samIkSAke AdhAra para 44 kiye gaye vidhAnoM kA ullekha 11 jIva bhUtArtha rUpa meM pudgaloM kA nimittakartA bhI unakA samAdhAna 14 nahIM hotA pUrvapakSa dvArA upacAra kI kathaMcit bhUtArthatA (4) zaMkA 1, daura 3, samIkSA kA samAdhAna 45 kA samarthana aura usakA samAdhAna 27 zaMkAkAra dvArA kie gae asamIcIna artha kA / mataikya ke nAma para cAra muddoM kA samAdhAna 27 nirAkaraNa prAropa aura usakA samAdhAna 28 kAlapratyAsattivaza hI nimitta meM kAraNa kA (2) zaMkA 1, vIra 1, samIkSA kA samAdhAna 26 vyavahAra hotA hai (3) zaMkA 1, caura 2, samIkSA kA samAdhAna 31 preraka nimitta bhUtArtha rUpa se anya ke kArya ke prathama bhAga ke AdhAra para samAdhAna 31 preraka nahIM 46 donoM prakAra ke vAhya nimittoM ke lakSaNa 31 aba thor3A karmazAstra kI dRSTi se bhI isa viSaya / pUrvapakSoM dvArA kiye gaye donoM prakAra ke lakSaNa para vicAra kara liyA jAya . 51 tathA unakA nirAkaraNa - 31 preraka kAraNa ke niSedha kA dUsarA kAraNa tatvArtha sUtra pra. 5 sU. 7 meM svapratyaya paryAya niyata upAdAna se niyata kArya kI svIkRti hai 53 dharmAdika tIna dravyoM kI vivakSita hai 25 hamArA likhanA chalapUrNa nahIM . 53 saba dravyoM kI parapratyaya paryAya kA nayaSTi se bAhya nimitta ko sahakArI kahanA upacAra se vicAra 26 hI saMbhava hai jainatatva kI mImAMsA kI racanA kA kAraNa 26 uttara prazna ke anurUpa upAdAna aneka yogyatA vAlA hotA hai isakA sUkSma vimarza kA phala nirasana 35 hamAre vaktavyoM meM koI virodha nahIM hai kAryoM kI apekSA bAhya nimittoM meM bheda nahIM 36 aneka vaktavyoM para kI gaI ApattikA samanvaya arthaviparyAsa 37 rUpa eka uttara upasaMhAra (sa. pR. 18) 37 kathana 12 kA samAdhAna 58
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ vill 114 18 . kathana 13 kA samASAna kathana 48 kA samAdhAna kathana 14 kA samAdhAna kathana 46 kA samAdhAna 108 kathana 15 kA samAdhAna kathana 47 kA samAdhAna 106 kathanaM 16 ke saMbaMdha meM samAdhAna kathana 46 kA samAdhAna kathanaM 17 kA samAdhAna kathana 50 kA samAdhAna 112 kathana 18, 19 kA samAdhAna kayana 51, 52, 53 kA samAdhAna 112 kathana 20, 21, 22 kA samAdhAna kathana 54 kA samAdhAna kathana 23 kA samAdhAna 63 kathana 56 kA samAdhAna aba hama dekheM ke ukta gAthA kA vAstavika arSa kathana 56 kA samAdhAna 114 kyA hai kathana 57 kA samAdhAna hamAre kathana kI upayogitA kathana 58 kA samAdhAna mukhyatA aura gauNatA vivakSA meM hotI hai bastu kathana 56 kA samAdhAna meM nahIM kathana 60 kA samAdhAna 115 kathana 25 kA samAdhAna 66 kathana 61 se lekara 65 taka kA samAdhAna 116 kathana 26 kA samAdhAna kathana 66 kA samAdhAna 117 kathana 27 kA samAdhAna kayana 67 se lekara 66 taka kA samAdhAna 119 kathana 28 kA samAdhAna kathana 70 kA samAdhAna pharmodaya aura puruSArtha kathana 71-72 kA samAdhAna kayana 26 kA samAdhAna kapana 73 se lekara 76 taka kA samAdhAna 123 kathana 30 kA samAdhAna kapana 77-78 kA samAdhAna kayana 31 kA samAdhAna kapana 79-80 kA samAdhAna kathana 32-33 kA samAdhAna kapana 81 kA samAdhAna 126 kayana 34 kA samAdhAna kathana 82 se lekara 84 taka kA samAdhAna 130 kavana 35 kA samAdhAna kathana 85 kA samAdhAna kapana 36 kA samAdhAna kathana 86 kA samAdhAna 132 kathana 37 kA samAdhAna kathana 87 kA samAvAna kathana 38 kA samAdhAna kathana 8 kA samAdhAna 137 kayana 36 kA samAdhAna kathana 9-10 kA samAdhAna 138 kathana 40 kA samAdhAna kathana 61-62 kA samAdhAna 140 kathana 41 kA samAdhAna 64 kathana 63-64-95-96 kA samAdhAna 141 kathana 42 kA samAdhAna kathana 97-98 kA samAdhAna kathana 43 kA samAdhAna kathana 66 kA samAdhAna phathana 44 kA samAdhAna upasaMhAra, zaMkA samAdhAna 144 kathana 45 kA samAdhAna 1 (5) zaMkA 2 ko sAmAnya samIkSA kA kathana 46 kA samAdhAna samAdhAna 146 122 124 126 89 135 143
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vili ] 178 176 106 zaMkA 2 ke pahale daura kI samIkSA kA samAdhAna 150 kathana 17 kA mamAdhAna anya kathana kA samAdhAna zAna 151 (8) zaMkA 3 ke pahale daura kI samIkSA kA (6) zaMkA 2 phe dUsare daura kI samIkSA kA samAdhAna samAdhAna nizcayadharma 180 zaMkAkAra ke vividha kathanoM kA samAdhAna 151 vyavahAradharma ke viSaya meM spaSTIkaraNa 181 (7) zaMkA 2 ke tIsare daura kI samIkSA phA vyavahAradharma aura dayA 152 samAdhAna 125 (6) zaMkA 3 ke dUsare daura kI samIkSA kA kathana 1 kA khulAsA 155 samAdhAna 154 kathana 2 kA khulAsA 158 (10) zaMkA 3 ke tIsare daura kI samIkSA phA kathana 3 kA khulAsA 156 samAdhAna 186 kathana 4 kA samAdhAna 160 pratizaMkAoM kA samAdhAna 187 kathana 5 kA samAdhAna tIsare daura kI kaI zaMkAoM kA punaH samAdhAna 186 kathana 6 kA samAdhAna caturtha daura kI pratizaMkA 4 kA samAdhAna 166 phathana 7 kA samAdhAna ratnakaraNDazrAvakAcAra 200 kathana 8 kA samAdhAna 164 sAdhya-sAdhakabhAva 200 kathana 6 kA samAdhAna 165 nizcayadharma 201 kathana 10kA samAdhAna 165 vyavahAradharma 202 kathana 11 kA samAdhAna 166 (11) zaMphA 4 ke pahale daura kI samIkSA phA kavana 12 kA samAdhAna samAdhAna vijJeSukimadhikam 167 uttarapakSa ke kathana kA sAra 202 kathana 13 kA samAdhAna 168 (12) zaMphA 4 ke dUsare daura pho samIkSA kA kAraNa-kAryamAtra kA vizeSa khulAsA 171 samAdhAna 204 kathana 14 kA samAdhAna 176 (13) zaMkA 4 ke tIsare daura kI samIkSA kA kathana 15 kA samAdhAna 177 samAdhAna 207 kathana 16 kA samAdhAna 178 vyavahAradharma aura nizcayadharma 207 167
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA Agama ko dhyAna meM rakhate hue (jo ki jainadharma kA prAraNa hai, aise anekAnta ke anusAra) nizcaya ke sAtha grasadbhUta vyavahAra kI sImA ko suspaSTa karane ke abhiprAya se vidvAnoM ke madhya zaMkA-samAdhAna sadA se hotA AyA hai| sonagar3ha meM nizcaya kI mukhyatA se prarUpaNA kI jAtI hai, isalie katipaya vidvAna usase sahamata na hone ke kAraNa I. san 1963-64 meM vidvAnoM ke madhya niyamAnusAra likhita carcA huI thI / usa samaya ye sonagar3ha siddhAntavAdI vidvAna haiM, ye purANa siddhAntavAdI vidvAna haiM - aisA koI bheda utpanna nahIM kiyA gayA thaa| jo vidvAna nizcayanaya kI prarUpaNA paramArtha hai aisA mAnakara sonagar3ha kA samarthana karate the unameM hama mukhya the / kintu jo vidvAna asadbhUta vyavahAra kI prarUpaNA ko bhI bhUtArthaM mAnate the unameM AdaraNIya sva. paM. makkhanalAlajI mukhya the / zena vidvAna koI isa aura the aura koI usa ora the / itanA avazya hai ki prasadbhUta vyavahAra kI prarUpaNA ko bhUtArtha mAnane vAle vidvAna adhika the / hamAre jIvana meM AdaraNIya sva. paM. makkhana lAla jI ke sAtha aise do cAra prasaMga upasthita hue the jisase hama unakI nIti ke viSaya meM pUrI taraha se paricita hone ke kAraNa isa avasara para (khAniyA tattva carcA ke samaya) hameM sAvadhAna rahanA par3A / (1) prathama prasaMga to taba upasthita huA thA jaba SaTkhaNDAgama- jIvasthAna prathama pustaka ke 63 veM sUtra meM lipikAra kI asAvadhAnIvaza " saMjada" pada chUTa gayA thA / zrataeva mudraNa ke samaya hamArI vizeSa rAya hone ke kAraNa isa sUtra ke TippaNI meM "saMjada" pada aura honA cAhie yaha spaSTa kara diyA gayA thaa| sAtha hI prUpha maiM hI dekhatA thA, isaliye mUla meM to " saMjada" pada nahIM jor3a sake para usake anuvAda meM "saMjada" pada hamane jor3a diyA thA aura vaha mudrita bhI ho gayA / prathama * saMskaraNa ko usa rUpa meM Aja bhI dekhA jA sakatA hai / isa avasara para zrAdaraNIya sva. pa. makkhana lAlajI zAstrI aura sva. zrI paM. rAmaprasAda jI zAstrI kahate rahe ki isa sUtra meM " saMjada' pada nahIM honA cAhiye, kyoMki yaha sUtra dravya mArgaraNA kA nirUpaNa karane vAlA hai / kintu hamArA yaha spaSTa vicAra thA ki sarvatra grAgama meM mArgaraNAoM kI prarUpaNA bhAvanikSepa kI apekSA se kI gaI hai, isaliye isa sUtra meM "saMjada" pada avazya honA cAhiye / lezyAoM kI prarUpaNA jaise TIkAoM meM hI dikhAI detI hai, mUla Agama meM nahIM, (caraNAnuyoga ko chor3akara karaNAnuyoga aura dravyAnuyoga meM) vahI sthiti dravya vedoM kI bhI hai / isakA artha yaha nahIM ki ina donoM anuyogoM kI apekSA chaThe yAdi guNasthAnoM ko lekara mokSamArga meM tInoM dravyaveda grAhya haiN| kyoMki jaise paMDaka ( dravyaveda kI prapekSA napuMsaka) ko chaThe Adi guNasthAnoM meM zvetAmbara sampradAya grAhya nahIM mAnate, vaMse hI dravya strI ke bhI pAMcaveM se prAge ke guNasthAna nahIM ho sakate, kyoMki eka to unake antima tIna saMhanana ho hote haiM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] yaha zvetAmbara paramparA bhI svIkAra karatI hai / dUsare ve vastra kA tyAga kara puruSoM ke samAna nirdvandva nahIM ho sakatI / unake citta meM puruSArthahInatA banI hI rahatI hai / phira bhI ukta vivAda itanA calA ki svargIya AcArya zAntisAgarajI mahArAja bhI isa vivAda meM ghasITa liye gaye aura jina vidvAnoM kA yaha kahanA thA ki 93 sUtra meM "saMjada" pada nahIM cAhiye, unhoMne mahArAja se bhI yaha ghoSaNA karA dI ki isa sUtra meM " saMjada" pada nahIM honA cAhiye / sUtra isI prasaMga meM bambaI kI digambara jaina samAja ne donoM ora ke vidvAnoM ko isakA nirNaya karane ke lie zrAmantrita kiyA thaa| unameM dUsarI ora ke vidvAnoM meM sva. zrI paM. makkhanalAlajI zAstrI, sva. zrI kSullaka sUrasiMha jI tathA sva. zrI paM. rAmaprasAdajI zAstrI mukhya the / tathA 93 veM meM saMjada pada cAhiye isa pakSa meM hama to the hI, sAtha hI sva. mere gurUjI paM. vaMzIvara jI nyAyAcArya aura zrI paM. kailAzacandrajI zAstrI mukhya the / zaMkA-samAdhAna ke rUpa meM tIna dina taka yaha carcA calI / usa ora sva. zrI paM. makkhanalAlajI zAstrI likhate the va isa ora se maiM likhatA thA / jisa kApI meM usa zrora ke vidvAna likhate the, usI meM hama loga bhI likhate the / tIna dina taka isI prakAra yaha carcA calo / anta meM samAja ne yaha carcA yaha kahakara ki hamane tIna dina ke lie hI grAmaMtrita kiyA thA yaha carcA banda kara dI / jisa kApI kA hama donoM upayoga karate the use gAyava kara diyA gyaa| kisane usa kApI ko rakha liyA yaha hama nahIM jAnate / itanA hama avazya jAnate haiM ki usa samaya bambaI kI samAja usa ora ke vidvAnoM ke pakSa meM thI / isa samaya bhI adhikatara jaina samAja kI vahI sthiti banI huI hai| aisA kyoM hai ? usakA kAraNa hai, kyoMki vaha adhyAtmaviSayaka prarUpaNA ko ekAnta kahakara TAla detI hai / vaha zrasadbhUta vyavahAra kriyA ko hI paramArtha mAnatI hai / (2) dUsarA prasaMga tava prastuta huA thA jaba prA. paM. zrI makkhanalAlajI zAstrI ne apane "jaina darzana" nAmaka patra dvArA zAstrArthaM kA hameM celeMja diyA thaa| usa caileMja meM maiM to thA hI zrI paM. kailAzacandrajI zAstrI aura sambhavataH zrI paM. pannAlAlajI sAhityAcArya bhI the / zrI paM. kailAza candrajI zAstrI ne apane "jaina sandeza " patra dvArA uttara diyA yA nahIM yaha hameM mAluma nahIM / zrI paM. pannAlAlajI sA. cupa rahe prAye aisA lagatA / hamAre sAmane yaha prazna avazya thA ki usa celeMz2a ko maiM svIkAra karU N yA na karu, kyoMki usa samaya hama A~kha mIMcakara zraviveka se sonaMgar3ha ke samarthaka mAne jAte the / anta meM maiMne vicAra kiyA thA ki donoM zrora ke vidvAna hama saba eka hI dharma meM AsthA rakhate haiM aura usI Agama ko svIkAra karate haiM jisa zrAgama ko mAvyaMma banAkara isa caileMja ko hameM mvIkAra karanA hai | hamAre sAmane samasyA bahuta bar3I thii| isa samasyA kA samAdhAna socate samaya hameM yaha khyAla AyA ki hama mAnya paM. zrI makkhanalAlajI ko yaha kyoM na likheM ki Apa "jainadarzana" nAma kA eka akhavAra nikAlate hI haiM / isa samasyA ko usI ke mAdhyama se calane diyA jAya / Apa bhI apane pakSa ko upasthita kareM, aura hama bhI usa viSaya meM grAgama se jo samajhate haiM vaha likheM / kintu ukta paNDita jI isa bAta ke lie taiyAra nahIM huye| unhoMne hameM yaha sApha likha diyA ki hama apane patra ko Apake vicAroM ke pracAra ke mAdhyama nahIM banane deMge / isameM sandeha nahIM ki samAja kI gati - vidhi ko dekhakara ve apane vicAra banAte the / Agama unake lie kevala prasadbhUta vyavahAranaya ke anusAra vicAroM kA pracAra karane meM hI mukhya thA / usI ko ve saba kucha mAnate the / nizcayanaya kI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivakSA meM bhUtArtharUpa se grAgama kyA kahatA hai isakI ora dekhane kI unheM cintA kama thI / bahujana samAja hamAre sAtha rahe isa ora unakA dhyAna vizeSa thaa| . (3) yaha tIsarA prasaMga hai jaba maiM vivakSita samAja ke matAnusAra calane vAle va lADamala jI ke AmantraNa para jayapura khAMniyAM natvaMcarcA meM sammilita huA thaa| yaha carcA likhita rUpa meM I sana 1963-64 meM sampanna hokara san 1967 ke pharavarI mAha meM mudrita huI thii| isa carcA meM hAra-jIta kI dRSTi se yaha carcA nahIM huI thii| mAtra donoM ora ke vidvAnoM ke lekhoM kA vaha saMkalanamAtra thaa| hamane yaha kabhI nahIM mAnA ki hamane jo liMkhA usase hamArI jIta huI aura dUsarA pama hAra gayA, ye halake haiM / yaha koI hAra-jIta kI zarta yA carcA nahIM kI gaI thii| yaha hamArI koziza avazya rahI ki vyavahAranaya ke viSaya ko nahIM chor3ate hue hama nizcayanaya ke vipaya kI pratiSThA kreN| usI prakAra dUsare pakSa kA bhI yaha kartavya thA ki vaha nizcayanaya ke viSaya ko nahIM chor3ate hue vyavahAranaya ke viSaya kI upayogitA batalAve / isameM kauna kitanA saphala huA yaha bAta alaga hai / para hAra-jIta ke mudde para yaha carcA nahIM huI thI itanA spaSTa hai / hAra-jIta ke mudde para maiM carcA karane ke lie taiyAra bhI nahIM hotaa| hAra-jIta ke mudde para carcA to anya dharma vAloM se kI jAtI hai, Apasa me nhiiN| .. jo paraspara kI sammati se sAmAnya niyama banAye gaye the unakA usa ora ke vidvAnoM ne anta meM akSarazaH pAlana nahIM kiyA - yaha zikAyata hamArI avazya banI rahI hai / isase hama yaha nahIM samajha pAye ki yaha likhanA usa ora ke saba vidvAnoM ke abhiprAya haiM yA kevala eka vidvAna kA prabhiprAya hai / yaha sadA hI khaTakane vAlI bAta hai / hamane jo apanI ora se lekhoM ko mAdhyama banAkara likhA hai usameM niyamoM kA avazya dhyAna rakhA hai / isa bAta para usa ora vidvAnoM ko jo isa samaya haiM unheM avazya vicAra karanA cAhiye / sArvajanika niyama bhI isI lie banAye jAte haiM ki unakA pAlana una niyamoM se samvandha rakhane vAlA pratyeka vyakti kre| eka AkSepa isa ora ke vidvAnoM para aura khAsakara hama para yaha kiyA jAtA hai ki hama sonagar3ha ke pratinidhi paM. zrI nemIcanda jI pATanI ke durAgraha ke sAmane jhukakara apane ukta prastAva ko racanAtmaka rUpa dene ke lie taiyAra nahIM hue / isakA pariNAma yaha huA ki jo sabhI prazna vyAkaraNAcArya jI ke abhiprAya se ubhayapakSa sammata hokara donoM pakSoM ko samAnarUpa se vicAraNIya the ve pUrvapakSa ke banakara hI raha gye|" (samIkSA pR. 6) __ yaha samIkSA meM zrI paM. vaMzIdhara jI vyAkaraNAcArya kA likhanA hai| vastu sthiti kyA hai isa para hama sAMgopAMga vicAra kara lenA cAhate haiN| hama usa bAta ke khaNDana-maNDana meM nahIM jAyeMge jise isake pahale vyAkaraNAcArya ne likhA hai / ve jisa dina sAmAnya niyama banAye gaye the usa dina pAye bhI nahIM the / usake dUsare dina ve carcA ke samaya hI hameM mile the| isaliye yaha savAla hI nahIM uThatA ki hama donoM ke madhya zaMkAoM ke sambandha meM kisI prakAra kI carcA huI thii| isa carcA kA Ayojana bhI vyAkaraNAcArya kI ora se nahIM kiyA gayA thaa| carcA ke lie AmantraNa dene vAle vidvAn pra. lADamala jI aura dUsare brahmacArI the| pravandha bhI unhoMne hI kiyA thaa| yadi kabhI pahale hama donoM ke madhya aisI carcA huI bhI thI to dUsare dina unhoMne Akara vidvAnoM ke samakSa yaha prastAva rakhanA thA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] bhora usake svIkAra ho jAne para donoM ora ke vidvAnoM ko milakara prazna taiyAra karane the / kintu madhyastha kA cunAva hone ke bAda zrA. sva. zrI paM. makkhanalAla jI ne chaha prazna rakhe / ve hameM diye bhI gaye / para kisake ye prazna haiM aisA hamArI prora se pUchane para hameM yaha batalAyA gayA ki abhI hamArI ora ke vidvAnoM kA cunAva ho jAne para hastAkSara hote rheNge| taba hamArI ora se yaha kahA gayA ki yadi ApakI ora ke vidvAnoM meM pratinidhi nahIM cune gaye haiM to eka ke hastAkSara karAkara madhyastha ke dvArA hama logoM ko dIjiye / taba dUsarI ora ke vidvAnoM ne zrI sva. paM. makkhanalAla jI ke hastAkSara karA diye / jisa samaya yaha saba kAma ho rahA thA usa samaya bhI vyAkaraNAcArya vahA~ upasthita the, para ve cupa rahe Aye, yaha saba hone diyA / zrava hamAre viSaya meM kucha bhI likhane aura usako pustaka meM chApane se kyA phAyadA yaha vahI jaaneN| hama to samajhate haiM ki hamAre viSaya meM managaDhaMta likhakara vyAkaraNAcAryajI apanI kamajorI ko hI pradarzita kara rahe haiM yA apanI kamajorI ko hI pradarzita karane ke samAna hai / vastutaH dekhA jAya to isa carcA meM vyAkaraNAcAryajI mukhya nahIM the / usI ora ke dUsare vidvAnoM ne khAniyA carcA ke bAda hI apanA piNDa chur3A liyA aura vyAkaraNAcArya tIsare daura se mukhiyA bana gaye / tIsare daura kA vAcana bhI dillI meM unhoMne karAyA thA / usa para kisI dUsare vidvAna ke bhI hastAkSara hama dekhate to mAna lete ki isa likhAna meM dUsare vidvAna (pratinidhi vidvAna ) bhI sahamata haiM / hamArI prora ke vidvAnoM para to yahI chApa par3I hai ki yaha likhAna kevala vyAkaraNa cArya kA hI hai / ve hI zrava samIkSA ke lekhaka bana gaye haiM / phira bhI koI kaha sakatA hai ki yadi Apa loga aisA samajhate the to unake tIsare daura ke kathana para Apane lekhanI kyoM calAI ? isa para hamArA yaha kahanA hai ki lekhanI hamArI ora se isalie calAI gaI ki asatapracAra na hone pAye / hama samIkSA kA samAdhAna bhI isI abhiprAya se likha rahe haiM / yahA~ bhI hAra-jIta kA savAla nahIM hai / savAla asatapracAra ko rokane kA hai / vaha ruke yA na ruke, vaha paramArtha se hamAre hAtha meM nahIM hai / jinAgama ko yathAvat rUpa se prastuta karanA hamArA kAma hai | isI prasaMga se tIsare yA cauthe dina kI ghaTanA ko ( niyama banane ke dina se cauthA dina, aura carcA prArambha hone ke dina se tIsarA dina ) hama yahA~ vyAkaraNAcArya jI ke samakSa prastuta kara denA ucita samajhate haiN| usa samaya bhI vyAkaraNAcArya jI baiThaka meM upasthita the / hugrA yaha ki pahale dina kI zaMkAoM ko janarala batAkara una zaMkAoM ke AdhAra se likhe gaye lekhoM ko putrapakSa batAkara tIsare dina apane ( usa ora ke vidvAnoM ) dvArA likhe gaye lekhoM ko pratyuttara likhane kA prayatna nahIM krte| sAtha hI unheM par3hakara yaha ghoSaNA bhI kI ki isa prakAra hamAre dvArA likhe gaye lekhoM ke AdhAra para prathama daura samApta huA / isakA artha yaha huA ki usa aura ke vidvAnoM meM hAra-jIta kA khyAla prArambha se hI thA aura unakI yaha icchA rahI ki hama loga kisI prakAra dUsarI ora ke vidvAno ko pUrvapakSa banAkara hama samAdhAnakartA bana jAyeM yaha sthiti hamArI ora ke vidvAnoM ne usI samaya bhAMpa lI thii| isaliye vivaza hokara hama logoM ko yaha nirNaya lenA meM par3A ki hama isa carcA ko pUrvapakSa kabhI nahIM banane deNge| dUsarI ora ke vidvAnoM ke mana pUrvapakSa aura uttarapakSa samAyA huA thA, ataeva nirNaya liyA ki inheM pUrvapakSa banAkara hI isa carcA ko pUrI kareMge / yahI kAraNa hai ki hamArI ora se tIsare yA cauthe dina ke bAda
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkAe~ rakhane kA pariNAma hI nahIM huyaa| unakI ora se pUchA bhI gayA to yaha uttara de diyA gayA ki Age vicAra kareMge / isase aisA lagatA hai ki usa samaya vyAkaraNAcArya jI so rahe the, kyoMki unhoMne yaha saba hone diyA, apane AdamiyoM ko rokA nhiiN| isaliye jar3a meM ve hI the aisA lagatA hai / Ada-bhAI nemIcaMdajI pATanI ko doSa dene se kyA lAbha? apanI pora dekhanA cAhiye / dUsarI ora ke vidvAnoM kI tarapha se vivaza hokara hama yaha saba likha rahe haiM / vaise bhItara kI isa ghaTanAoM ko kabhI nahIM likhate, pahale likhA bhI nahIM thA, kyoMki sabhI apane haiM yaha bhAva hameM sadA banAye rakhanA hai / aisA kiye vinA mokSamArga banatA hI nhii| pakSa-vipakSa dekhanA samajhadAra AdamI kA khAsakara mokSamArgI kA kAma nahIM ise vyAkaraNacArya jI bhI samajhate hoM to acchI bAta hogii| antima daura kI sAmagrI vyAkaraNAcArya jI ne svayaM likhakara hamAre pAsa bhejI thI, madhyastha ke mArphata bhI nahIM bhejI thii| hama samajhate the ki tIsare daura kI sAmagrI par3hakara tathA use dekhakara saMzodhana karake sAtha hI dUsare vidvAnoM ke hastAkSara karAkara hamAre pAsa bhijAyeMge, parantu dUsare vidvAnoM ne to niyama kA lAbha uThAkara isa carcA se piNDa chur3A liyA, mAtra vyAkaraNAcArya jI mukhya vana gye| javaki yaha carcA saba vidvAnoM ke madhya huI thI, isaliye samAropa bhI usI taraha honA cAhiye thaa| parantu aisA nahIM huA isakA sabhI ko Azcarya honA cAhiye / (1) zrI vyAkaraNacArya jI kA yaha kahanA hai ki "upAdAna hamezA (nitya) dravya hI huA karatA hai, vaha paryAya viziSTa hotA hai yaha dUsarI bAta hai, lekina paryAya to kArya me hI antarbhUta hotI hai, vaha upAdAna kabhI nahIM hotI / yaha vidhAna unhoMne "jainatatva mImAMsA kI mImAMsA" nAmaka pustaka ke pRSTha 369 meM kiyA hai / "khAniyA tatvacarcA aura usakI samIkSA" nAmaka isa pustaka meM bhI unhoMne isI mata kA samarthana karate hue isa samIkSA ko likhA hai / udAharaNasvarUpa unake dvArA likhe gaye vAkya hama yahAM de rahe haiN| (2) jo pariNamana ko svIkAra kare, grahaNa kare yA jisameM pariNamana ho use upAdAna kahate haiN| isa taraha upAdAna kArya kA Azraya ThaharatA hai| nimitta kA artha karate hue ve likhate haiM-"jo mitra ke samAna upAdAna kA snehana kare arthAt usakI kAryapariNati meM jo mitra ke samAna sahayogI ho vaha nimitta kahalAtA hai (khA. pR. 21) (3) isI pRSTha meM isake phalitArtha ko spaSTa karate hue likhate haiM "isaprakAra chAgama meM jahA~ bhI nimitta-naimittika bhAva ko lekara upacArahetu yA upacArakartA, vyavahAra hetu yA vyavahArakartA, bAhyahetu yA bAhyakartA. gauraNahetu yA gauNakartA Adi zabda prayoga pAye jAte haiM una sabakA artha nimitta kAraNa (sahakArIkAraNa) yA nimitta kartA (sahakArIkartA) hI karanA cAhiye / unakA Aropita hetu (kAlpanika hetu ) yA AropakartA (kAlpanikakartA) artha karanA asaMgata hI jAnanA caahiye|" (khA. pR. 21) (4) jo nimittoM kI apekSA ke binA kevala upAdAna ke apane glapara hI utpanna hayA karate haiM aura jinheM vahAM svapratyaya nAma diyA gayA hai / (khA. pR. 25)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) "isa viSaya meM hamArA kahanA yaha hai ki jIva kI bhokSaparyAya spratyaya paryAya na hokara sva parapratyaya paryAya hI hai / kAraNa ki mokSa kA svarUpa AgamananthoM meM dravyakarma, nokarma aura bhAvakarma ke kSapaNa ke AdhAra para hI nizcita kiyA jAtA hai / " (samIkSA pR.26) "prAcArya samantabhadra ne kAlanaya-akAlanaya tathA niyatanaya-aniyatanaya ina nayoM kI apekSA kArya kI siddhi vatalAI hai, isalie sabhI kAryoM kA sarvathA koI kAla niyata nahIM hai| Adi (sa. pR. 45.) (6) "isa taraha kAryotpatti meM upAdAna, prerakanimitta aura udAsInanimitta tInoM kA apanA-apanA mahatva haiM / inameM se upAdAna kA mahatva kAryarUpa pariNata hone meM hai, preraka nimittoM kA mahatva upAdAna ko kAryotpatti ke prati taiyAra karane meM hai aura udAsIna nimittoM kA mahatva kAryotpatti udyata upAdAna ko apanA sahayoga pradAna karane meM hai| yaha bhI dhyAtavya hai ki upAdAna use kahate haiM jisameM kAryarUpa pariNata hone kI svabhAvataH yogyatA vidyAmAna ho / isaliye aisA yahAM samajhanA cAhiye ki preraka nimitta upAdAna kI usa yogyatA ko kArya rUpa se vikasita hone ke liye preraNAmAtra karatA hai| (sa. pa. 14) (7) "pUrvapakSa ke mAnya donoM nimittoM ke lakSaNa samyaka haiM / isakA eka kAraNa yaha hai ki donoM nimittoM kI upAdAna kI kArya rUpa pariNati meM apane-apane DhaMga se sahAyaka honerUpa se yadi kAryakArI mAna liyA jAtA hai to isase kAryotpatti ke avasara para unakI nimittarUpa se upasthiti yuktiyukta ho jAtI hai / (sa. pR. 15) (8) kAryakAraNabhAva eka to upAdAnopAdeyarUpa hotA hai jo upAdAna kAraNa aura upAdeya kArya meM pAyA jAtA hai / isa upAdAnopAdeyarUpa kAryakAraNa bhAva kI niyAmaka upAdAnakAraNa aura upAdeya kArya meM vidyamAna anvaya vyatireka vyAptiyAM hotI haiM / jo isa prakAra haiM jisa vastu meM jisa kArya kI upAdAnazakti (kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA) vidyamAna rahatI hai usa vastu kI hI usa kAryarUpa pariNati ho sakatI hai aura jisa vastu meM jisa kArya kI upAdAnazakti (kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA ) kA abhAva rahatA hai usa vastu kI usa kAryarUpa pariNati trikAla meM kabhI nahIM ho sakatI / " (sa. pR. 15-16) (9) dUsarA kArya-kAraNabhAva nimitta-naimittika bhAvarUpa hotA hai jo nimittakAraNa aura naimittika kArya meM pAyA jAtA hai| isa nimitta-naimittika bhAva rUpa kArya-kAraNabhAva kI niyAmaka bhI nimitta aura naimittika kArya meM vidyamAna anvaya aura vyatireka vyAptiyAM hotI haiM / " (sa. pR. 16) (10) "parIkSAmukha sUtra 3-63 kI prameyaratnamAlA TIkA kA jo uddharaNa Upara diyA gayA hai usameM jo "kulAlasyaiva kalazaM prati" ke rUpa meM dRSTAntaparaka kathana hai, usase avagata hotA hai ki upAdAnopAdeyabhAvarUpa kArya-kAraNa bhAva ke samAna nimitta-naimittikabhAva rUpa kAryakAraNabhAva bhI hotA hai jinakI upayogitA kAryotpatti meM hugrA karatI hai|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ itanA avazya hai ki Aga meM nimittakAraNa do prakAra ke batalAye gaye haiN| eka preraka nimittakAraNa aura dUsarA-apreraka nimitta kAraNa / ina donoM nimitta kAraNoM kI kArya ke prati anvaya aura vyatireka vyAptiyAM bhI Agama meM pRthaka-pRthaka rUpa meM nizcita kI gaI hai / (sa.pR. 16) __ (11) tAtparya yaha ki jainAgama meM kAryotpatti kI vyavasthA isaprakAra svIkRta kI gaI hai ki upAdAna (kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA viziSTa padArtha) to kAryarUpa pariNata hotA hai, parantu vaha tabhI kAryarUpa pariNata hotA hai jaba use preraka aura apreraka (udAsIna) nimittoM kA sahayoga prApta hotA hai / usako preraka nimittoM kA sahayoga prerakatA ke rUpa meM aura apreraka (udAsIna) nimittoM kA sahayoga aprerakatA (udAsInatA) ke rUpa meM milA karatA hai / isa taraha upAdAna kAraNa preraka nimitta kAraNa aura apreraka (udAsIna) nimitta kAraNa ina tInoM ke rUpa meM kAraNa sAmagrI ke milane para hI kAryotpatti (upAdAna kI kAryarUpa pariNati) hotI hai / (sa. pR. 16) . .. - (12) phira bhale hI yaha mAnatA rahe ki ukta avasara para kumbhakAra rUpa preraka nimitta kI upasthiti rahate hue bhI miTTI svayaM (apane Apa) arthAt kumbhakAra kI preraNA prApta kiye binA hI apane meM ghaTa kI utpatti kara letI hai aura kumbhakAra vahAM sarvathA akicitkara hI banA rahatA hai| parantu usakI yaha mAnyatA pramANasammata nahIM haiM / (sa. pR. 19) ' (13) ukta padya (35) kA artha karate huye uttarapakSa ne likhA hai ki anya dravya apanI vivakSita paryAya ke dvArA isa prakAra nimitta hai jisa prakAra dharmAstikAya gati kA nimitta hai |(t. ca.. pR.7) isameM apanI vivakSita paryAya ke dvArA isa aMza kA bodhakaM koI pada padya meM nahIM hai / yaha padyArtha se atirikta hai jo anAvazyaka hai / (sa. pR. 23) (14) isa taraha 'navvevaM ityAdika kathana se aura usameM paThitaH yogyatAyA pada kA sAkSAt pada vizeSaNa hone se nimittoM kI kAryakAritA hI siddha hotI hai jisakA niSedha uttara pakSa karanA cAhatA hai kyoMki yogyatAyA pada kA sAkSAt tabhI mArthaka ho sakatA hai jaba nimittoM ko kArya ke prati kAryakArI mAnA jAya / mAlUma par3atA hai ki isalie navvevaM ityAdi kathana kA artha uttara pakSa ne apane vaktavya meM nahIM kiyA hai / (sa pR. 24) (15) aba yadi uttarapakSa kI mAnyatAnusAra jIva meM hone vAle krodha Adi pariNamanoM kI utpatti kAryakAla kI yogyatA ke anusAra mAnI jAve aura krodha Adi karmoM ke udaya ko vahAM para sarvathA akiMcitkara hI mAna liyA jAve to jisa jIva ko vartamAna samaya meM krodharUpa pariNata ho rahI hai usake pUrva samaya meM kAraNarUpa se krodharUpa pariNati ho usa jIvakI svIkAra karanA anivArya ho jAyegA / isa taraha se anAdikAla se ananta kAla taka usa jIva kI satata krodharUpa pariNati hotI rahanI cAhIe / arthAt usameM na to kabhI mAna, mAyA yA lobharUpa pariNati hogI aura na krodharUpa pariNati kA sarvathA abhAva hokara usakI zuddha svabhAva rUpa pariNati hI kabhI ho sakegI / aura vaha svAbhAvika yogyatA nitya upAdAna zakti ke rUpa meM paryAya zakti, jise kArya kAla kI yogyatA kahA jAtA hai nahIM ho sakatI hai, kyoki kAryarUpa hone ke kAraNa use svAbhAvika nahIM mAnA jA sakatA hai / isa vivecana se prakaTa hai ki nitya upAdAna zaktirUpa. dravyazakti ke rUpa meM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryotpatti kI svAbhAvika yogyatA kA sadbhAva va ukta avasara para anukUla preraka aura udAsIna nimittoM kA sadbhAva tathA vAdhaka nimittoM kA abhAva ye sabhI vastu meM kAryotpatti meM sAdhaka hote haiN| yahA~ itanA aura jJAtavya hai ki prameyakamalamArtaNDa ke pUrvokta kathana ke anusAra anitya upAdAna zaktirUpa paryAyazakti viziSTa nitya upAdAna zaktirUpa dravyazakti kAryotpatti meM sAdhaka hone se anitya upAdAna zaktirUpa paryAyazakti ko bhI kAryakAla kI yogyatA ke rUpa meM kAryotpatti kI sAdhaka mAnanI cAhiye / " (sa. pR. 28) (16) yadyapi isa viSaya meM donoM pakSoM ke madhya yaha vivAda hai ki jahAM uttarApakSa vyavahAranaya ke viSaya ko sarvathA abhUtArtha mAnatA hai, vahAM pUrvapakSa use kathacita abhUtArtha aura kathaMcita bhUtArtha mAnatA hai, parantu yaha prakRta prazna ke viSaya se bhinna hone ke kAraNa usa para svatantra rUpa se ho vicAra karanA saMgata hogA / (sa. pR 4) (17) "jahA~ uttarapakSa usa upacAra ko sarvathA abhUnAthaM mAnatA hai, vahAM pUrvapakSa use kathaMcita bhUtArtha aura kathaMcita abhUtArtha mAnatA hai / isa para bhI yathAvasara Age vicAra kiyA jaayegaa|" (sa. pR. 4) (18) "donoM pakSoM kA kahanA hai ki ukta kArya ke prati upAdAna kAraNabhUta saMsArI prAtmA meM svIkRta upAdAna kAraNatA, yathArtha kAraNatA aura mukhya kartRtva nizcayanaya ke viSaya haiM aura nimitta kAraNabhUta udaya paryAya viziSTa dravyakarma meM svIkRta nimitta kAraNatA, ayathArtha kAraNatA aura upacarita kartRtva vyavahAranaya ke viSaya haiN|" (sa. pR. 4) (19) "parantu nahIM uttarapakSa usI kArya ke prati nimittakAraNa rUpa se svIkRta udayapayoya viziSTa dravyakarma ko usa kArya rUpa pariNata hone aura upAdAna kAraNabhUta saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na hone ke AdhAra para sarvathA akiMcitkara mAnatA hai vahAM pUrvapakSa use usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para akicitkara aura upAdAnakAraNabhUta saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhAra para kAryakArI mAnatA hai|" (sa. pR. 4-5) (20) "pUrvapakSa use vahA~ para usa kAryarUpa pariNata na hone ke sAtha upAdAna kAraNabhUta saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhAra para ayathArtha kAraNa upacaritakartA mAnatA hai / " (sa. pR. 5) (21) "pUrvapakSa use vahAM para usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para abhUtArtha aura saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhAra para bhUtArtha mAnatA hai / " (sa. pR. 5) (22) "donoM pakSoM ke madhya vivAda kevala ukta kArya ke prati udaya paryAya viziSTa dravyakarma kI uttarapakSa ko mAnya sarvathA akicitkaratA aura sarvathA abhUtArthatA tathA pUrvapakSa kI mAnya kathaMcita akiMcitkaratA va kathaMcit kAryakAritA tathA kathaMcit abhUtArtha va kathaMcit bhUtArthatA ke viSaya meM hai|" (sa. pR. 5)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ (23) "uparyuka donoM bAtoM meM se prathama vAta ke sambandha meM vicAra karane ke uddezya se hI khAniyA tatvacarcA ke avasara para donoM pakSoM kI sahamatipUrvaka upayukta prathama prazna upasthita kiyA gayA thaa.| itanA hI nahIM, khAniyA tatvacarcA ke sabhI 17 prazna ubhayapakSa kI sahamatipUrvaka hI carcA ke lie prastuta kiye gaye the|" (sa. pR. 6) (24) "pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki prakRta prazna ko prastuta karane meM pUvapakSa kA Azaya isa bAta ko nirNIta karane kA thA ki dravyakarma kA udaya saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM nimittarUpa se arthAt sahAyaka hone rUpa se kAryakArI hotA hai yA vaha vahA~ para sarvathA akiMcitkara hI banA rahatA hai va saMsArI AtmA dravyakarma ke udaya kA sahayoga prApta kiye vinA hI vikArabhAva tathA caturgati paribhramaNa karatA rahatA hai / uttarapakSa pUrvapakSa ke isa Azaya ko samajhatA bhI thA, anyathA vaha apane tRtIya daura ke anuccheda meM pUrvapakSa ke prati yaha nahIM likhatA ki "eka aura to vaha dravyakarma ke udaya ko nimitta rUpa se svIkAra karatA hai" parantu jAnate hue bhI usane prathama daura meM prazna kA uttara na dekara usase bhinna nayaviSayatA aura kartAkarma sambandha kI aprAsaMgika aura anAvazyaka carcA ko prArambha kara diyA / " (sa. pR. 7) (25) "kyoMki pUrvapakSa jaisA ki pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai, vikAra kI kAraNabhUta vAhya sAmagrI ko uttarapakSa ke samAna aMyathArtha kAraNa hI mAnatA hai / " (sa pR. 7) (26) "mAgama vAkya kA yaha abhiprAya nahIM hai ki do dravyoM kI milakara eka vibhAvapari'raNati hotI hai, apitu usakA abhiprAya yahI hai ki eka vastu kI vikArI pariNati dUsarI anukUla vastu kA sahayoga milane para hI hotI hai|" (sa.pR. 8) - (27) "pUrvapakSa ko mAnya nimitta kI kAryakAritA hI siddha hotI hai / " (sa. pR. 10) (28) "usameM unakA uddezya upAdAnakartRtva aura nimittakartRtva kA prakRta meM bheda dikhalAte hue yaha prakaTa karane kA thA ki dravyakarmodaya saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgatiparibhramaNa meM upAdAna kAraNabhUta saMsArI AtmA ko sahAyatA mAtra karatA hai, saMsArI AtmA kI taraha vaha usa kAryarUpa pariNata nahIM hotaa|" (sa. pR. 12) (29) "preraka nimitta ve haiM jo apanI kriyA dvArA anya dravya ke kArya meM nimitta hote haiM aura udAsIna nimitta ve haiM jo cAhe kriyAvAna dravya ho aura cAhe prakriyAvAna dravya ho, parantu jo kriyA ke mAdhyama se nimitta na hokara niSkriya dravyoM ke samAna anya dravyoM ke kArya meM nimitta hote haiN|" (sa. pR. 12) (30) "anukUla nimittoM kA sahayoga milane para upAdAna kI vivakSita kAryarUpa pariNati honA aura jaba taka anukUla nimittoM kA sahayoga prApta na ho tava taka usakI (upAdAna kI) vivakSita kAryarUpa pariNati na ho sakanA yaha nimittoM ke sAtha kAryo kI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ haiM / tathA upAdAna kI kAryarUpa pariNati ke avasara para nimittoM kA upAdAna ko apanA sahayoga pradAna karanA aura upAdAna jaba taka apanI kAryarUpa pariNita hone kI prakriyA prArambha nahIM karatA taba taka unakA (nimittoM kA) apanI taTastha sthiti meM banA rahanA yaha nimittoM kI kArya ke sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyAM haiM / " (sa. pR. 13)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] ye katipayaM vaktavya haiM jinheM vyAkaraNAcArya jI ne apanI samIkSA meM prastuta kiye haiM / inase do bAteM spaSTa ho jAtI haiM - eka to upAdAna- upAdeya ke sambandha meM aura dUsarI nimitta naimittika ke sambandha / ye do hI vivAda ke mudde pUrva pakSa ne banA diye the, kyoMki unakI ora se rakhI gayI zaMkAe~ prAyaH isI dAyare kI thI / } yahA~ sabase pahale upAdAna - upAdeyabhAva ke sambandha meM anekAntasvarUpa jaina darzana kI syAdvAda paddhati ko dhyAna meM rakhakara ukta vacanoM kA samuccaya rUpa meM samAdhAna kareMge / jaina darzana meM pramANa aura nayadRSTi mukhya hai / pramANa to jJAnamAtra hai, zranekAntasvarUpa jaisI vastu hai use vaha usI prakAra se jAnatA hai / vaha zrapekSA ko dhyAna meM rakhakara vivecana nahIM karatA / isaliye apekSA se vivecana karanA nayadRSTi kA kAma hai| nayacakra meM kahA bhI hai jaM NAraNINa viyappaM vatyutraMzasaMga haraNaM / taM iha nayaM pauccai NAraNI pUraNa teNaraNArohi // vastu ke eka aMza ko grahaNa karane vAlA jo jJAnI kA vikalpa hotA hai vaha naya kahalAtA hai / usa jJAna se yaha jJAnI hai / 7 isaliye nayavizeSa kA ullekha na kara ke jo prazna nayadRSTi se kiyA jAyagA usakA uttara nayadRSTi se hI diyA jAyagA / bhale hI pUrvapakSa ne nayavizeSa kA ullekha na kara mana meM nayadRSTi ko dhyAna meM rakhe binA yA naya vizeSa kA ullekha kiye binA prazna kiyA gayA ho ataeva pUrvapakSa ke prathama prazna uttara meM hamArI ora se jo nayadRSTi se uttara diyA gayA thA vaha yathArtha thaa| vahAM nayavipayatA kA ullekha karanA anAvazyaka kaise ho gayA ? aisA mAlUma par3atA hai ki pUrvapakSa nayadRSTi se diye gaye uttara ko apane prazna kA uttara na mAne, to usase prazna kA uttara anAvazyaka nahIM ho jaataa| yahAM dekhanA yaha cAhie ki prazna ke uttara meM jo likhA gayA vaha samIcIna hai yA nahIM, kyoMki jainadarzana meM adhikatara vivecana nayadRSTi ko dhyAna * meM rakhakara hI kiyA gayA hai / bhale hI pada-pada para nayavizeSa kA ullekha na kiyA gayA ho| hamAre pakSa ko to Azcarya isI bAta kA hai ki yadi zrApasa ke matabheda ko miTAne ke sambandha meM carcA karanI thI to nizcayanaya aura vyavahAranaya ke viSaya meM carcA honI cAhie thI, kyoMki mUlarUpa meM ye hI Apasa meM vivAda ke viSaya bane hue the / unakA nirNaya hone para karma ke udaya kocatutibhramaNa kA kAraNa kisa dRSTi se kahA gayA hai yaha apane zrApa phalita ho jAtA hai / para nizcayanaya aura vyavahAra ke viSaya meM carcA na kara aise prazna sAmane lAye gaye jo sahaja hI spaSTa ho jaate| isakA artha hai ki pUrvapakSa svayaM hI bhUla meM rahA aura samAdhAna pakSa ko bhI aisI bAtoM meM 'ulajhA diyA jisase kabhI bhI vivAda samApta na ho sake hamArA pakSa bhI ulajhA rahA aura Apa kA pakSa bhI ulajhA rahA / hama jAnate haiM ki pUrvapakSa kA jo netA thA vaha bahuta "catura thaa| usakI manasA hI nahIM thIM ki yaha vivAda kabhI samApta ho / vivAda samApta ho sakatA thA / yadi mUlamudde ko sAmane rakhakara vicAra kara liyA jAtA aura vivAda ko samApta karane kI icchA hotI / astu 5 vyAkaraNAcAryane upAdAna ke do lakSya svIkAra kiye haiM jaisA ki unake ukta uddharaNoM se jJAta
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 hotA hai / eka to ve nityapane kI apekSA mAtra dravya ko upAdAna mAnate haiM / (dekhoM uddharaNa naM. 14 ) dUsare ve paryAyayukta dravya ko upAdAna mAnate haiM / ( dekho uddharaNa 14 ) sAtha hI ve yaha bhI svIkAra karate haiM ki upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai, isaliye jaba jaise nimitta milate haiM, upAdAna se vaha kArya hotA hai, ataeva kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai / unake likhAna meM hameM ye tIna mata dikhAI dete haiM / * yahAM unake prathama mata ke viSaya meM vicAra karane para pratIta hotA hai ki nityapane kI dRSTi se, dravya anya tInoM kAloM meM ekarUpa hI rahatA hai usako upAdAna svIkAra karane para vaha kAryarUpa pariragata kaise ho jAtA hai ? isakA inheM hI vicAra karanA cAhie, kyoMki ve sAtha hI yaha bhI likhate jAte haiM ki upadAna hI upAdeyarUpa hotA jAtA hai / ... ' dravya kA lakSaNa hai - utpAdavyayazravyayuktaM sat sadddravyalakSaNam / (ta. sU. pra. 5 ) sat kA artha hai jisameM utpAdavyaya aura dhrauvya ye tInoM pAye jAyeM aura usI ko dravya kahate haiM, isakA artha hai. ki utpAda bhI sat hai, vyaya bhI sat hai aura dhauvya bhI sat hai / ye tInoM "sat" pane se abhinna haiM / unameM vivakSA bheda meM prada ghovya anvayayarUpa hai, isaliye tInoM kAloM meM vaha ekarUpa rahatA hai, isa dRSTi se vaha nitya hai / utpAda aura vyaya meM paryAya haiM / ye donoM badalate rahate haiM, ataeva anitya haiM / paryAya ko vyatirekarUpa inhIM kI dRSTi se svIkAra kiyA gayA hai / niSkarSa yaha hai ki sat tInoM rUpa haiM / anvaya aura vyatireka rUpa unheM hI dravya kahA jAtA hai / - isa prakAra yadi sat kI dRSTi se vicAra kiyA jAtA hai to vaha anvaya aura vyatirekarUpa hone se sat arthAt paryAyayukta dravya upAdAna hotA hai / upAdAna na kevala anvaya ( dravyarUpa ) hotA hai aura na kevala vyatireka (paryAyarUpa) hotA hai / upAdAna se anantara samaya meM jo upAdeya hotA hai vaha .bhI na kevala anvayarUpa hotA hai aura na kevala vyatirekurUpa hI / arthAt jo upAdAna hotA hai vaha bhI dravya-paryAyarUpa hotA hai aura jo agale samaya meM upAdeya hotA hai vaha bhI dravya - paryAyarUpa hotA hai / isakA vicAra praSTasahasrI meM 10vIM kArikA kI vyAkhyA karate hue vizeSa rUpa se kiyA gayA hai / vaha kArikA isa prakAra hai kAryadravyamanAdi syAt prAgabhAvasya ninhave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // prAgabhAva kA apalApa karane para kAryadravya anAdi ho jAtA hai aura pradhvaMsAbhAva dharma ke pracyava hone para kAryadravya anantatA ko prApta ho jAtA hai / kArya kA AtmalAbha ke pahale nahIM honA prAgabhAva hai| jo jaina kArya se avyavahitapUrva parizAma ko hI prAgabhAva mAnate haiM unake mana meM usa avyavahita pUrva pariNAma ke pahale anAdi pUrva - santati meM kAryadravya kA prasaga prApta hotA hai / vahIM itaretara prabhAva ko svIkAra karane para yaha koI doSa nahIM AtA / so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki usake anantara pariNAma meM bhI usI se kArya ke prabhAva kI siddhi ho jAne se prAgabhAva kI kalpanA kisaliye kI jAtI hai / kArya prAgabhAva
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] ke abhAva svabhAva hai isaliye prAgabhAva ko mAnA jAtA hai, yadi aisA hai to isaprakAra kArya se avyavahita pUrva paryAya se rahita pUrvottara sampUrNa paryAyoM meM kAryasvabhAvatA kaise nahIM prApta hotI ? isa lie prAgabhAva abhAva svabhAva kI apekSA avizeSa hai| aisA hone para bhI koI eka paryAya hI kAryarUpa se iSTa hai, itara pariNAma nahIM aisA mAnanA bhI abhiniveSamAtra hai| sambhavataH tumhArA (janoM kA) yaha kahanA ho ki kArya se pahale avyavahita pUrvaparyAya kArya kA prAgabhAva hai aura usI kArya kA pradhvaMsa hI ghaTAdi kArya hai| parantu itaretarAbhAva kArya nahIM hai jisase ki tatpUrvottara sakala paryAyoM meM ghaTapanA prApta hoveM aura pUrvottara sakala paryAyoM meM prAgabhAva aura pradhvaMsarUpatA hai, kyoMki una pUrvottara paryAyoM meM itaretarAbhAva svIkAra kiyA jAtA ha so yaha bhI sugata mata ke anusAra syAdvAdiyoM kI mAnyatA prApta hotI hai, kyoMki isase svamata kA virodha hotA hai / prAgabhAva anAdi hai yaha sugata mata hai, kintu aisA mAnanA pUrva anantara paryAya mAtra ghaTa kA prAgabhAva hai isa bAta ke viruddha par3atA hai| dravyAthikanaya se prAgabhAva anAdi hai to kyA isa samaya miTTI Adi dravya prAgabhAva hai ? yadi aisA mAnA jAya to prAgabhAva kI abhAvarUpatA ghaTa kI kaisI banegI, kyoMki dravya kA prabhAva honA asambhava hai / isalie kabhI bhI ghaTa kI utpatti nahIM ho sakegI / yadi punaH pUrva paryAya kI sabhI anAdi santatiyAM ghaTa kA prAgabhAva anAdi haiM aisA mata ho to usa samaya bhI pUrva anantara paryAya kI nivRtti ke samAna usase pUrva kI paryAya kI nivRtti hone para ghaTa kI utpatti kA prasaMga prApta hotA hai / aura aisA hone para ghaTa kA anAdipanA prApta hotA hai, kyoMki pUrvaparyAya kI nivRttirUpa santAna bhI anAdi hai| yadi kahA jAya ki ghaTa ke avyavahita pUrva sambandhI paryAya ghaTa kA prAgabhAva nahIM hai, na miTTI Adi dravyamAtra prAgabhAva hai aura na ghaTa se pUrva kI samasta paryAya santati hI ghaTa kA prAgabhAva hai / to kyA prAgabhAva hai ? yaha pUche jAne para prAcAryadeva uttara dete haiM ki dravya-paryAyasvarUpa vastu prAgabhAva hai / aura vaha kathaMcit anAdi hai tathA kathaMcit sAdi hai yaha syAdvAda darzana hai| isIlie svAmikArtikeyAnuprekSA meM upAdAna aura upAdeya kA yaha lakSaNa upalabdha hotA hai punvapariNAmajuttaM kAraNabhAveNa vaTTade vabaM / uttarapariNAmajudaM taM ciya kajja have NiyamA / avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya upAdAna hai aura avyavahita uttara paryAya yukta dravya niyama se kArya hai| kAraNa-kArya ke viSaya meM yaha vastusthiti hai / isalie samIkSaka mahAnubhAva vyAkaraNAcAyaM ne nityapane kI apekSA nitya dravya ko upAdAna kahA hai aura usa AdhAra para jo dravya ko aneka yogyatA vAlA mAnakara nimittoM ke bala se prAge-pIche jaba jaise nimitta milate haiM unake anusAra kArya hone kA vidhAna kiyA hai, vaha Agama na hokara mAtra unakI mAnyatA hI kahI jA sakatI hai / ve aneka sthAnoM para likhate haiM ki Agama, indriyapratyakSa, tarka aura anubhava se isakA samarthana hotA hai / so Agama to
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 13 hama yahIM prastuta kara zrAye haiN| rahI indriya pratyakSa, tarka aura anubhava kI bAta so saMzayajJAna, viparyaya jJAna aura anadhyavasAyajJAna bhI to jJAna hI haiM / jaise mRgamarIcikA meM mRga ko pAnI kA prabhAva hone se vaha dor3atA phiratA hai, use pAnI ke darzana nahIM hote, vaise hI isa jJAna ko mRgamarIcikA ke samAna mAnakara Agama pramANa ko hI pramANa mAnanA cAhiye / aisA hama kyoM likhate haiM ? kyA isase yaha AbhAsa nahIM hotA ki Apa apane ko tatvajJa mAnate ho to isa sambandha meM hamArA yahI kahanA hai ki hameM apanI apekSA vyAkaraNAcArya ko tatvajJa mAnane meM koI Apatti nahIM, para unheM nitya dravya ko samyak upAdAna svIkAra karane meM prAgama pramANa upasthita kara indriya pratyakSa Adi jJAna ko pramANa mAnanA cAhiye thA / Agama pramAraNa to diyA nahIM aura use na dekara mAtra usakA bahAnA kara indriya pratyakSa zAMdi ko pramANa mAnanA kaise sagata kahA jA sakatA hai ? eka pramANa to unhoMne prameyakamalamArtaNDa kA dekara svayaM usake AdhAra para anekAntasvarUpa dravyaparyAyarUpa vastu ko upAdAna mAna liyA hai / kintu pUrI samIkSA unhoMne nitya- dravya ko upAdAna mAnakara likhI hai / isase una para yadi hama aisA Aropa kareM ki ve aisA likhakara naiyAyika darzana ke anusAra IzvaravAda kA samarthana kara rahe haiM to koI atyukti nahIM hogI / yaha vastusthiti hai phira bhI hamArA kAma hai ki unake sAmane vicAra ke liye vividha AgamoM ke aneka pramANa upasthita kare / sambhava hai ki isase unakA vicAra badala jAye aura ve una Agama pramAraNoM ke prakAza meM jainadarzana ke anusAra hI likhane lageM / ve acche lekhaka haiM, vicAraka bhI haiM, vyAkaraNa zAstra kA unhoMne pUrI taraha se abhyAsa bhI kiyA hai / jaba ve jainadarzana ko apane lekhana kA viSaya banAkara nizcayana-yavyavahAranaya aura unake bheda-prabhedoM ko dhyAna meM rakhakara likheMge to hama unakA zraura unake dvArA likhe gaye likhAna kA svAgata hI kareMge / aba yahA~ unake sAmane hama upAdAna ke viSaya meM aura bhI pramANa upasthita kara denA cAhate haiM / * do pramANa to hama pahale hI upasthita kara Aye haiM / samyak upAdAna ke viSaya meM anya pramAraNa upasthita karate huye svAmI samantabhadrAcArya apanI AptamImAMsA meM likhate haiM kAryotpAda: kSamohetoniyamAtlakSaNAt pRthak / na to jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // - hetu kA niyama hone se kSaya (vyaya) kArya kA utpAda hai / kintu ve donoM lakSaNa kI apekSA bhinna-bhinna 1 jAti Adi ke avasthAna se ve donoM AkAzaphUla ke saMmAna sarvathA zranapekSa nahIM haiM / isakI praSTasahasrI TIkA meM ise spaSTa karate hue batalAyA hai : upAdAna kA pUrvAkAra se ( pUrva paryAya se) kSaya (vyaya) honA kArya kA utpAda hI kyoMki unameM hetu kA (eka hetu kA) niyama hai / parantu jo usase bhinna hai arthAt utpAda ke lakSaNa se zranya hai usameM hetu kA niyama nahIM dekhA jAtA / jaise anupAdAna ke kSaya aura anupAdAna ke utpAda meM ye hetu kA niyama nahIM dekhA jAtA / isaliye upAdAna kA kSaya hI upAdeya kA utpAda hai / aura yaha hetu prasiddha nahIM hai, kyoMki kArya ke janma aura kAraNa ke vinAza meM eka hetupane kA niyama acchI taraha se pratIta hotA hai / jo bauddha yaha mAnate haiM ki utpAda sahetuka hotA hai praura vinAza nirhetuka hotA hai, unake usa mata kA isase nirAza ho jAtA hai /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 1 yadi koI aisA mAne kiM utpAda aura vyaya meM sarvathA abheda hI hai sI usakA aisA mAnanA samIcIna nahIM haiM, kyoMki una donoM ko lakSaNa kI apekSA dekhA jAya to ve donoM kathacita bhinna haiM / yathA kArya aura kAraNa kA krama' se utpAda aura vinAza kathaMcit bhinna haiM,. kyoMki ve kathaMcita bhinna lakSaNoM se sambandha rakhate haiN| jaise sukha aura duHkha bhinna-bhinna lakSaNavAle hona se kathaMcita bhinna haiM, usI prakAra utpAda aura vyaya bhI kathaMcida bhinna haiN| yaha hetu anekAMta athavA viruddha doSa se dUSita nahIM hai, kyoMki kvacit eka dravya meM bhI kacidaM bhedoM ke vinA bhinna lakSaNa se saMbaMdha rakhane vAlA honA asambhava hai / una donoM bheda ko grahaNa karane vAlA pramANa pAyA jAne se sarvadhA bheda nahIM hai / yathA utpAda aura vinAza kacit abhinna haiM, kyoMki usameM abhedarUpa se sthita puruSa ke samAna jAti aura saMkhyA pAI jAtI hai| paryAya kI apekSA vyaya aura utpAda bhinna lakSaNa vAle haiM, dhrauvyapane kI apekSA nahIM / pRthvI Adi sat dravyaM jotirUpa hone se, ekatvasaMkhyArUpa hone se, zaktivizeSa rUpa hone se aura anvayarUpa hone se ve eka haiM, kyoMki pratyabhijJAna se vaisA hI pratIta hotA hai| vahIM miTTI dravya sAdhAraNa ghaMTa ke prakAra se naSTaM huI / aura kapAla rUpa se utpanna huI aisA pratIta hotA hai, isase koI vAdhaka pramANa nahIM pAyA jAtA / jo maiM sukhI thA vahI maiM duHkhI hUM yaha eka puruSa meM jaise pratIta hotA hai vaise yahAM bhI samajhanA cAhiye / .. isa kathana se bhI hama jAnate haiM ki upAdAna kA lakSaNa kevala nitya dravyamAna nahIM hai, kyoMki jo pUrva aura uttara paryAya meM, sAdhAraNa hotA hai usI ko sAmAnyarUpa dravyAMtmA kahate haiN| usa rUpa se sabhI vastueM utpanna nahIM hotI aura na vinAza ko prApta hotI haiM, kyoMki sAmAnya svarUpa kA dravya meM spaSTa rUpa se anvaya dekhA jAtA hai| isaliye upAdAna kA lakSaNa sAmAnya nitya dravya na hokara paryAyayukta dravya ho ho sakatA hai / vyAkaraNacAryajI ne khA. ta. ca. pR 369 meM jo yaha likhA hai ki "paryAya to kArya meM hI antarbhUta hotI hai, vaha upAdAna kabhI nahIM hotI," vaha yathArtha nahIM hai, kyoMki AgamapramANa se yaha hama spaSTa kara Aye haiM ki paryAyayukta dravya hI upAdAna hotA hai| parIkSAmukha adhyAya tIna ke sUtra 16, 17 aura 18 se bhI yaha tathya phalita hotA hai / sUtra 16 meM avinAbhAva ko do prakAra kA batalAyA hai sahabhAvaniyama aura kramabhAvaniyama / jo sahacArI hote haiM, jaise rUpa aura rasa tathA vyApya aura vyApaka, jaise vRkSa aura sIsona, inameM sahabhAka niyama avinAbhAva hotA hai yaha 17saMkhyaka sUtra meM batalAyA hai sAtha hI 18 saMkhyaka sUtra meM yaha batalAyA hai ki pUrvacArI aura uttaracArI hote haiM, tathA jo kArya aura kAraNa hote haiM, unameM kramabhAvaM niyama avinAbhAva hotA hai| kAryakAraNabhAva kA udAharaNa dete hue usakI TIkA meM agni aura dhUmra ko uddharaNarUpa meM prastuta kiyA hai / isase hama jAnate haiM ki yahAM gIlI lakar3I ko grahaNa na kara agnivizeSa ko grahaNa kiyA hai, agnivizeSa se hI.dhUmra ko janma milatA hai, agnisAmAnya se nahIM / isI bAta kA samarthana prameyakamalamArtaNDa ke ina sUtroM ke Upara likhita TIkA se bhI hotA hai| yaha kramabhAva niyama avinAbhAva kAryakAraNabhAva meM tabhI bana sakatA hai, jaMva' upAdAna ko bhI paryAyayukta dravya svIkAra kara liyA jAya aura upAdeya ko bhI paryAyayukta 'dravya svIkAra
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara liyA jAya / pAgama ke aneka vacanoM se bhI isI tathya kA samarthana hotA hai| yadi nitya dracya ko upAdAna svIkAra kiyA jAtA hai vaha nitya hone se sadA hI ekAnta se apariNAmI banA rahegA, vaha svayaM kAryarUpa kaise pariNamegA aura vyAkaraNAcArya jI ke.mata se upAdAna to nitya ho aura usase hone vAlI paryAya anitya ho yaha kaise bana sakatA hai ? zAyada apane isa mata ke samarthana meM hI unhoMne upAdAna ko mukhyatA se Azraya rUpa kAraNa mAnA hai / jabaki upAdAna bhI paTkArakarUpa hotA hai - jo grahaNa kare, jisako grahaNa kare, jisake lie grahaNa kare anya vivakSita paryAya se bhinna ko grahaNa kare, jisameM grahaNa kare / yaha vivakSA kI bAta hai ki hama kisa kAraka kI mukhyatA se kathana kara rahe haiM, parantu. use. sarvathA mAna lene kA hI niSedha haiM / isake lie pravacanasAra kI 16vIM gAthA kI TIkA para dRSTipAta kara sakate haiN| yahA~ kramabhAvI niyama avinAbhAva upAdAna aura upAdeya bhAva meM hI bana sakatA hai, nimitta'naimittikabhAva meM nahIM, kyoMki parIkSAmukhasUtra meM upAdAna-upAdeya bhAva kA kathana hI vivakSita hai| yaha bAta sahI hai ki jisaprakAra vivakSita upAdAna se vivakSita upAdeya kI hI prApti hotI hai, usIprakAra vivakSita upAdAna ke kArya kA vivakSita hI nimitta rahatA hai / parIkSAmugva a.3 mUtra 63 meM jo "kulAlasyeva kalazaM prati" udAharaNa diyA hai vaha bhI isI bAta ko sUcita karatA hai| mAtra upAdAna-upAdeya bhAvarUpa kArya-kAraNabhAva se nimitta-naimittikabhAvarUpa kArya-kAraNabhAva meM eka vizeSatA hai / vaha yaha ki upAdAna avyavahita pUrvasamaya meM hotA hai aura upAdeya avyavahita uttara samaya meM hotA hai / javaki nimitta-naimittika bhAva ke sambandha meM yaha bheda nahIM hai| unameM se jisa samaya nimitta hai usI samaya naimittika (upAdeyarUpa kArya) hai| Agama meM bhI ina donoM meM samayabheda svIkAra nahIM kiyA hai| yathA . kAraNa-kAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi / dIpaprakAzayoriva samyaktvajJAnayo 'sughaTam // yahA~ nimitta naimittikabhAva ke udAharaNa meM samyaktva. aura sabhyajJAna ko liyA hai| samyaktva ko nimitta rUpa meM svIkAra kiyA hai aura samyagjJAna ko naimittika rUpa meM svIkAra kiyA hai / isI bAta kA samarthana samayasAra gAthA.84 kI,TIkA se bhI hotA hai / jima samaya kumbhakAra apane kalaza kI utpatti ke anukUla vyApAra karatA hai, usI samaya miTTI.svayaM kalaza rUpa .pariNAma jAnI hai / kumbhakAra ne jo kalaza kI utpatti ke anukUla vyApAra kiyA hai vaha svayaM kiyA hai, miTTI meM nahIM kiyA hai / miTTI se alaga rahakara hI apane meM kiyA hai aura miTTI ne bhI kumbhakAra se alaga rahakara apanA kalazarUpa vyApAra kiyA hai| phira bhI bAhya logoM kA anAdi se 'ajJAnI kA' vyavahAra calA A rahA hai ki kumbhakAra ne kalaNa banAyA / jima samaya krodha kayAya ko udaya hotA hai. usI samaya krodha paryAya hotI hai / ina udAharaNoM meM bhI isI bAta kA samarthana hotA 'hai ki jipa mamapa meM nimita hai. umI . mamaya meM usakA / naimittika honA hai / ukta zloka me 'jo dIpa aura prakAza kA udAharaNa liyA hai vaha bhI nimitta-naimittika bhAva ke artha meM hI liyA hai, kyoMki upAdAna bhI nimitta hI hai / antara itanA hI hai ki yahAM jo, vivakSita. pariNAma ke sanmunna hotA hai use upAdAna kahA gayA hai : yadi pariNAma karatA hA artha upAdAna kA kiyA jAya to upAdAna kartA kahalAyegA aura usI samaya meM upAdeya karma kahalAyegA, kintu yaha kathana bhI. sadbhUta "vyavahAranaya se hI kiyA jA sakatA hai asadbhata vyavahAranaya se- nahIM / isI bAta ko spaSTa karate hue AptamImAMsA meM kahA bhI hai :
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-dharmyavinAmAva:. sidhyatyanyonyatIkSayA / na hi svalpaM svato hotata kAraka-jJAyakAMgavat // dharma aura dharmI meM avinAbhAva sambandha hai yaha bAta paraspara (eka dUsare) ke acchI taraha dekhane se jJAta hotI hai, kintu unakA svarUpa nahIM, vaha niyama se svayaM hI kArakAMga kartA-karma ke samAnta aura jJApakAMga jJeya-jJAyaka ke samAna hai| isI bAta kA spaSTIkaraNa karate hue usakI TIkA aSTasahasrI meM jo kahA hai vaha isa prakAra hai-(yahAM prayojana ke anusAra vivakSita TIkA kA hI hindI anuvAda liyA hai|) dharma aura dharmI meM avinAbhAva sambandha hai yaha paraspara kI apekSA se siddha hotA hai, kintu unakA svarUpa paraspara kI apekSA se siddha nahIM hotA, kyoMki vaha vivakSA ke pahale ho svata: siddha hai / ina donoM kA svarUpa sAmAnya aura vizeSa ke samAna svataH siddha svarUpa vAlA hai, kyoMki bheda kI apekSA rakhane vAle anvayarUpa jJAna se vaha jAnA jAtA hai tathA jaise vizepa svataH siddha svarUpa vAlA hai kyoMki, sAmAnya kI apekSA rakhane vAle vyatirekarUpa jJAna se vaha jAnA jAtA hai| usI prakAra guraNa aura guNI Adi rUpa dharma aura dharmI ko bhI kartA-karma ke samAna tathA vodhya bodhaka ke samAna . jAnanA cAhiye / kArakAMga kartA-karma haiM aura jJApakAMga vodhya-bodhaka haiN| yahAM jaise kartA kA svarUpa karma kI apekSA se nahIM hai tathA karma kA svarUpa kartA kI apekSA se nahIM hai, kyoMki aisA svIkAra karane para donoM kA prabhAva prApta hotA hai, parantu yaha isa kArya kA kartA hai aura yaha isa (kartA) kA kArya hai aisA vyavahAra paraspara kI apekSA ke vinA nahIM hotaa| isase bodhya-bodhaka kA arthAt pramANaprameya kA svarUpa svataH siddha hai / parantu inakA vyavahAra paraspara kI apekSA se siddha hotA hai| isalie unake samAna ina dharmI aura dharmarUpa samasta padArthoM kI 'kathaMcit prApekSikI siddha hai, kyoMki vaisA vyavahAra hotA hai; kathaMcida anApekSikI siddhi hai, kyoMki ve vivakSA ke pahale hI.siddha haiN| .. yahAM prayojana ke anusAra ye do hI bhaMga kahe haiM / prakRta meM hameM isa AdhAra para itanA hI jAnanA hai ki nimitta naimittika sambandha bhI isI nyAya se jAnane yogya hai| yathA yaha isa kArya kA asadbhUta vyavahAranaya se nimitta hai / isakA artha hai ki jaise upAdAna svarUpa se nimitta hai vaise yaha svarUpa se nimitta nahIM hai / prayojana (trikAla bAhyavyApti) ke anusAra use nimitta kahA jAtA hai / ataeva bAhyanimitta-naimittika sambandhavaza yaha kahA jAtA hai ki unake viSaya meM (1) kathaMcit prApekSikI siddhi hai, kyoMki isa prakAra kA unameM asadbhUta vyavahAra hotA hai, (2) kathaMcit vAhya nimitta . kI apekSA kiye vinA siddha hai, kyoMki kArya kI bAhya nimitta kI apekSA kiye jAne se pUrva hI kArya kI siddhi hai / tAtparya yaha hai ki bAhya nimitta kI vivakSA ke pUrva hI kArya svarUpa se siddha hai, isa lie vAhya nimitta upacAra se hI usakA kAraNa kahA jAtA hai / yahAM sarvatra upacAra kA artha hI yaha hai ki "jo jisakA na ho usako usakA kahanA yA isa prakAra kA vikalpa karanA" spaSTa hai ki bAhya nimitta kAryarUpa dharmI kA vAstavika dharma to nahIM hai, phira bhI bAhya vyApti vaza usase kArya kI siddhi hotI hai, isaliye jinAgama meM use sthAna milA huA hai / bAhya nimitta ko vyAkaraNAcArya svayaM
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayathArtha kAraNa mAnate haiM / (sa. pR. 4) phira bhI usakI sahAyatA ko bhUtArtha kahate haiM (sa. pR. 5) yahI Azcarya hai / yadi vaha ayathArtha kAraNa hai to usakI sahAyatA kAryakArI - bhUtArtha kaise ho sakatI hai, ayathArtha hI rhegii| vaise dekhA jAya to prayojana ke anusAra use anya ke kArya kA nimitta svIkAra kiyA hai, isIlie use upacarita kAraNa kaheMge, ayathArtha kAraNa nhiiN| isI prakAra usakI sahAyatA upacarita hI kaheMge bhUtArtha nhiiN| yahA~ hamArI dRSTi se eka Azcarya to yaha hai ki vyAkaraNAcArya jI jahAM vAhya nimitta ko ayathArtha kAraNa kahakara usakI sahAyatA ko kAryakArI - bhUtArtha mAnate haiM / vahA~ hama bAhya nimitta ko upacAra se kAraNa aura usakI sahAyatA ko upacAra se sahAyaka mAnate haiM, kyoMki upacAra kA vyavahAra aisI jagaha nahIM hotA jise kisI apekSA se vivakSita vastu kI yA kArya kI siddhi meM nimitta na mAnA ho / nimitta kaho yA sahAyaka yA upakAraka kaho, ina tInoM kA artha prakRta meM eka hI hai / hamane kahIM bhI bAhya nimitta ko sarvathA akiMcitkara nahIM likhA hai / upacarita hetu kA upacAra se kAraNa yA sahAyaka yA upacaritakartA avazya likhA hogA / isakA artha hai ki jisameM upacAra kiyA jAtA hai,use prayojana ke anusAra svIkAra avazya kiyA jAtA hai, para vaha mukhya sthAna grahaNa karane meM sarvathA asamartha rahatA hai| ___ vyAkaraNAcAryajI kisI kArya kA nimitta hokara vaha kArya ke hone meM sahAyatA karatA hai aura sahAyatA karane ko bhUtArtha mAnate haiM, ise ve hI jAneM ki nimitta kI sahAyatA kyA hai ? vaha bAhya nimittagata hai yA kAryagata ? . . samIkSA pR. 14 meM vyAkaraNAcAryajI preraka vAhya nimittoM kI kAryakAritA ko batalAte huye likhate haiM ki "yaha bhI dhyAtavya hai ki: upAdAna use kahate haiM jisameM kAryarUpa pariNata hone kI svAbhAvika yogyatA vidyamAna ho / isaliye aisA nahIM samajhanA cAhie ki preraka nimitta upAdAna kI usa yogyatA ko utpanna karatA hai, preraka nimittoM kA kArya hI usa yogyAtA ko kAryarUpa se vikasita hone ke lie preraNA mAtra karanA hai|" ... yahAM pahale to yaha dekhanA hai ki vyAkaraNAcAryajI jisa upAdAna ko "svabhAvata: yogyatA"kahate haiM, vaha dravyarUpa hotI hai ki paryAyarUpa / yadi use dravyarUpa mAnA jAtA hai to dravyAthikanaya kA viSaya dravya to anAdi-ananta, apariNAmI hotA hai / use vikasita karane ke lie upAdAna ko preraNA dene kA prazna hI nahIM utthtaa| yadi vaha paryAyarUpa hai to vaha avyavahita pUrva paryAya hI ho sakatI hai, ataH vaha agale samaya meM kAryarUpa hI pariNamana karegI, kyoMki kArya kA utpAda hI pUrva paryAya kA kSaya hai| jaisA ki kahA bhI hai - "kAryotpAdaH kSayaH" aisI avasthA meM preraka nimittoM kA kyA upayoga rahA yaha siddhAntAcArya vyAkaraNAcArya jI hI jaane| . vastutaH dekhA jAya to samyak upAdAna bAhya nimittoM kI sahAyatA ke vinA hI apanA kArya karatA hai| isaliye vyAkaraNAcArya jI ne preraka nimitta ko upAdAna kI usa yogyatA ko kAryarUpa se vikasita hone ke liye.preraNA mAtra karatA hai yaha jo kahA hai, so unake usa kathana se eka to janadarzana meM paryAyAntara se IzvaravAda ke praveza karAne ke samAna hai| dUsare unake dvArA mAne gaye preraka nimittoM kI ukta kathana se ayathArthatA hI siddha hotI hai / yadi bAhya nimitta nimittapane kI apekSA vAstavika hoM to usakI sahAyatA bhI vAstavika mAnI jaay| jabaki nimitta vAstavika to nahIM hai, bAhya upacAra vyAptivaza se nimitta hai, isaliye usakI sahAyatA ko bhI upacarita hI.jAnanA cAhiye / isakA artha hai ki vAhya nimitta meM sahAyatA kA Aropa kiyA gayA hai, vAhya nimitta sahAyatA karatA nahIM /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 ] dUsare, aAjakala " DigrI TU DigrI" ke anusAra jo yaha mAnyatA calI hai ki vAdya nimittoM meM jitanI yogyatA yA zakti hotI hai utanA hI kArya hotA hai / so yaha mAnyatA bhI samIcIna nahIM hai, kyoMki eka to paryAyayukta dravya hI upAdAna hotA hai| kahIM para jo paryAya ko upAdAna kahA gayA hai vaha RjusUtranaya kI apekSA hI kahA gayA hai, naMgamanaya kI apekSA nahIM, kyoMki naigamanaya dravya-paryAya donoM ko svIkAra karatA hai / ava yahA~ prakRta meM Agamavacana ko denA iSTa mAnate haiM, jisase preraka nimittoM kA nirasana to ho hI jAtA hai para "DigrI TU DigrI" siddhAnta kA bhI nirasana ho jAtA hai / Agama kA yaha vacana isaprakAra hai-- kevalakasAyapariNAmo cevanaNabhAgadhAdassa kAraNaM, kintu payaDigaya satti sambavekkho pariNAmo aNubhAgaghAvassa kAraNaM tattha vi pahANamaMtaraMga kAraNaM tamhi ukkasse saMte vahiraMgakAraNaM thove vi bahuaNubhAgadhAdAraNa valabhAdo / taraMgakAraNe thove bahiraMgakAraNe bahue saMte vi bhuarnnbhaagdhaadaaevlbhaado| tadauNamANubhAgaghAda aMtaraMga kAraNado vedaNIyAraNabhAgaghAda aMtaraMgakAraNAnantaguNahINamidi NAmajahaNANa bhAgAdo vedaNIya jahaNNabhAgassa praNaMtaguNataM jujjade / dhavalala pu. 12, pR. 33) kevala kaSAya pariNAma hI anubhAgaghAta kA kAraNa nahIM hai kintu karmaprakRti meM rahanevAlI zakti kI apekSA sahita pariNAma anubhAgaghAta kA kAraNa hai / usameM bhI ataraMga (upAdAna) kAraNa pradhAna hai / usake utkRSTa honepara bahiraMga (nimitta) kAraNa ke stoka rahane para bhI bahuta anubhAga kA ghAta dekhA jAtA hai aura aMtaraMga kAraNa ke stoka rahane para bahiraMga kAraNa ke bahuta rahane para anubhAga kA ghAta nahIM upalabdha hotaa| ataH nAmakarmasambandhI anubhAga ke ghAta ke aMtaraMga kAraNa kI apekSA vedanIya sambandhI anubhAga ke ghAta kA aMtaraMga kAraNa anantaguNA hIna hai, ataH nAmakarma ke jaghanya anubhAga kI apekSA vedanIya kA jaghanya anubhAga anantaguNA hai, yaha bana jAtA hai| . nAmakarma kA anubhAga hata samutpatti karmavAle sUkSma nigodiyA jIva kA liyA gayA hai aura usI samaya caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM sthita ayogakevalI kA liyA gayA hai / isaliye yahAM prazna hai ki sUkSma nigodiya jIva ke nAmakarma ke jaghanya anubhAga se ayogakevalI ke antima samaya meM vedanIya karma ke eka niSeka meM sthita jaghanya anuntaguNa kaise hotA hai ? so isakA samAdhAna prAcAryadeva ne ukta prakAra kiyA hai| vizeSa samajhane ke liye ukta prakaraNa para dRSTipAta karanA cAhiye / isase hama jagna lete haiM ki "vAhya preraka nimitta upAdAna ko vikasita karane ke liye preraNA mAtra pradAna karatA hai" yaha mAnyatA svaghara kI mAnyatA hI hai aura jo bhAI upAdAna aura vAhya nimitta meM DigrI TU DigrI kA siddhAnta mAnate haiM usakA bhI nirasana ho jAtA hai| sAtha hI vyAkaraNAcArya jI kI isa mAnyatA kA bhI khaNDana ho jAtA hai ki upAdAna dravya hI hotA hai, paryAya nahIM, kyoMki nAmakarma aura vedanIya karma ke anubhAga ko vivakSita jIva ke vivakSita samaya kA kahanA tabhI bana sakatA hai jaba una donoM karmoM ke anubhAgoM ko paryAyayukta dravya svIkAra kiyA jAya / isaprakAra paryAyanirapekSa mAtra dravyarUpa upAdAna to banatA hI nhiiN| sAtha hI usa upAdAna ko aneka yogyatAvAlA kahanA bhI isIliye nahIM banatA ki aisA upAdAna ekAnta se nitya dravya hI ho sakatA hai yaha mAtra vyAkaraNAcArya jI kI mAnyatA hI kahI jaaygii|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ samIkSA pR. 28 meM vyAkaraNAcArya jI yaha bhI svIkAra kara lete haiM ki -"anitya upAdAnazaktirUpa paryAya zakti viziSTa nitya upAdAna zaktirUpa dravyazakti kAryotpatti meM sAdhaka hone se anitya upAdAnazaktirUpa paryAya zakti kA bhI kAryakAla kI yogyatA ke rUpa meM kAryotpattikI sAdhaka mAnanI cAhiye / " - .unake isa kathana se aisA lagatA hai ki vyAkaraNAcArya jI apane vicAroM para sthira nahIM haiN| unhoMne jo akelI nitya dravya zakti ko upAdAna kahA hai vaha to Agama meM kahI dRSTigocara hotA hI nahIM, kyoMki upAdAna upAdeyarUpa tabhI bana sakatA hai jaba use anitya dravyazakti kA (paryAya) svIkAra kiyA jAya aura aisA svIkAra karane para nitya dravyazakti kA upAdeya meM anvaya bhI bana jAtA hai aura paryAyazaktirUpa upadAna kA upAdeyarUpa pariNamanA bhI bana jAtA hai| sAtha hI vyAkaraNAcArya jI kI isa mAnyatA kA bhI nirasana ho jAtA hai ki kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| ava eka vAta vicAra ke liye yaha raha gaI ki kucha kArya vyAkaraNAcArya jI aise bhI mAnate haiM jo nimittoM kI apekSA ke binA kevala upAdAna ke apane bala para hI utpanna huA karate haiM aura jinheM vahAM svapratyaya nAma diyA gayA hai| sambhavataH unhoMne ye vicAra sarvArthasiddhi a.5 sU. 7 ke vacana ke AdhAra para hI banAyA hai / aisA vicAra banAte samaga unheM AcArya samantabhadra kA yaha vacana bhI khyAla meM nahIM rahA ki "kAryoM meM bAhya aura AbhyaMtara upAdhi kI samagratA hotI hai aisA 5 vyagata svabhAva hai" yathA'vAhya taropAdhi samagrateyaM kAryeSu te dravyagata svabhAvaH / ' sAtha hI unhoMne sAthasiddhi ke pUre vacana ko dRSTipatha meM na lekara yaha mata banAyA hai| isaliye yahAM hama sarvArthasiddhi ke ukta vacana ko uddhata kara denA cAhate haiM svanimittastAvadanantAnAmagurulaghuguNAnAmAgamaprAmANyAdabhyupagamyamagnAnAMSaTsthAnapatitayA vRddha yA hAnyA ca pravartamAnAnAM svabhAvAdeSAmutpAdo vyayazca / parapratyayo'pi azvAdigatisthityavagA hanahetutvAt kSaNe-kSaraNe teSAM bhedAttaddhatutvamapi bhinnamiti paradravyApekSautpAdo vinAzazca vyvhniyet|" "svanimittaka yathA--pratyeka dravya meM Agama pramANa se ananta agurulaghutva guNa (avibhAgapraticcheda) svIkAra kiye gaye haiM jinakA chaha sthAna patita vRddhi aura hAni ke dvArA vartana hotA rahatA hai, ataH inakA utpAda aura vyaya svabhAva se (paranirapekSarUpa se) hotA hai| isIprakAra parapratyayarUpa bhI utpAda aura vyaya kahA jAtA hai / yathA - ye dharmAdika dravya krama me azvAdi kI gati, sthiti aura avagAhana meM nimitta hai| cUMki ina gati Adi meM bhaNa-kSaNa meM antara par3atA hai, isIliye inake kAraNa bhI bhinna-bhinna hone cAhiye, isaprakAra ina dharmAdika dravyoM para parapratyayaM kI apekSA utpAda aura vyaya kA vyavahAra kiyA jAtA hai|" isa kathana se hama jAnate haiM ki loka meM aisA koI kArya nahIM hai jisameM ubhaya nimittoM ko na svIkAra kiyA gayA ho|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] -- yahAM eka prazna avazya hI vicAraNIya raha jAtA hai ki yadi aisA hai to mokSaparyAya ko bhI ubhayanimittaka svIkAra karanA cAhiye / jaisA ki vyAkaraNAcArya jI kA mata hai / dekho ( sa. pU. 26 ) so isakA samAdhAna yaha hai ki nimitta do prakAra ke hote haiM - sAmAnya nimitta aura vizeSa nimitta / jisa paryAya kA vizeSa nimitta ho use svapara pratyaya paryAya kahate haiM / jaise- jIva kI karmoM ke udaya aura udIraNA ko nimitta kara honevAlI paryAya / maura jisa paryAya ke hone meM vizeSa nimitta yA nimittoM kA prabhAva ho use svapratyaya paryAya kahate haiN| jaisA ki niyamasAra gA. 14 aura usakI TIkA se spaSTa hai| jitane bhI karmoM ke kSaya Adi se jIva ke bhAva hote haiM unheM Agama me svapratyaya isIliye svIkAra kiyA gayA hai / itanA hI nahIM, ve saba bhAva para kI apekSA kiye binA buddhi meM jAyakasvabhAvarUpa AtmA ko dRSTipatha meM lene se hI hote haiM / isIliye aisI paryAyoM ko svabhAva paryAya bhI kahate haiN| vizeSa vicAra zrAgama se jAnakara kara lenA cAhiye / zrAgama sAdhutroM ke liye jaba cakSu hai to hameM to hai hI / isaprakAra upAdAna upAdeya ke sambandha meM vicAra kiyA / vizeSa vicAra samIkSA ke samAdhAna meM kiyA hI hai| yahAM vizeSarUpa se vAhya nimittoM ke viSaya meM vicAra prastuta hai / vyAkaraNAcArya jI do prakAra ke nimitta mAnate haiM prathama preraka nimitta aura dUsare udAsIna nimitta / inake ve dekho ( sa. pU. 14 ) ve do prakAra ke lakSaNa bhI karate haiN| ava zrAgama dekheM, zrAgama meM vAhya nimitta aura kArya meM samavyApti mAnI gaI hai / jaisA ki chahaDhAlA ke "samyakkAraNa jAna jJAna kAraja hai soI" isa vacana se jJAta hotA hai| sAtha hI una donoM ko usI chanda meM yugapat svIkAra kiyA hai| zrAgama meM do prakAra ke vAhya nimittoM kA ullekha AtA hai / jinako prAgama meM visrasAnimitta kahA gayA hai ve saba udAsIna nimitta haiM, kyoMki jar3a padArtha buddhi dvArA kisI kArya meM nimitta nahIM hote, havA ko nimitta kara dhvajA kA phar3akanA visrasAnimitta hI hai / unameM donoM ke liye unakA kriyA svabhAva mukhya hai / jo kArya buddhipUrvaka kiye jAte haiM ve prAyogika kArya kahe jAte haiM / jaisA ki prAptamImAMsA ke isa vacana se spaSTa hai - buddhipUrvApakSAyAM iSTAniSTa svaporuSAt / prabuddhipUvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivata // hue buddhipUrvaka iSTa aura aniSTa jo kArya hote haiM unameM porupa se - aisA svIkAra kiyA jAtA hai| inheM hI prAgama meM prAyogika kArya mAnA gayA hai / tathA jo iSTa aura aniSTa kArya buddhipUrvaka nahIM hote ve hI Agama meM daMva se hue aisA svIkAra kiyA jAtA hai| yahAM deva kA artha purAkRtakarma aura yogyatA kiyA gayA hai / isase hama jAnate haiM ki vyAkaraNAryajI Agama ke zabda prayogoM ko dekhakara bAhya nimittoM kA preraka nimitta aura udAsIna nimitta yaha artha bhale hI karate hoM, jabaki kArya-kAraNa bhAva ke prasaMga se nimittoM kA vicAra prAyogika nimitta aura visrasA nimittarUpa se hI : kiyA gayA hai / zrAgama kA eka pramANa to hama pahale prAptamImAMsA kA de hI yAye haiM / dUsarA pramANa hama sarvArthasiddhi kA yahAM de rahe haiM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 21 "bandhau dvividhaH vainasikaH prAyogikazca / puruSaprayogAnapekSo vainasikaH, tadyathA-snigdharUkSatvaguNanimitto vidya dulkAjalAdhArAgnIndradhanurAdiviSayaH / puruSaprayoganimittaH prAyogikaH prajIvaviSaya: jIcAjIvaviSayazceti dvidhA bhinnaH / tatrAjIvaviSayo janukASThAdilakSaNaH / jIvAjIvaviSayaH karmanokarmabandhaH (sa0 si0 pra0 5 sU0 24) * vandha do prakAra kA hai-vainasika aura prAyogika / jisa bandha meM puruSa ke prayoga kI apekSA nahIM par3atI vaha vaisasika bandha hai / jaise-snigdha aura rUkSa guNa ke nimitta se hone vAlA bijalI, ulkA, megha, agni aura indradhanuSa Adi kA viSayabhUta vandha vainasika vandha hai aura jo bandha purupa ke prayoga ke nimitta se hotA hai vaha prAyogika bandha hai, isake do bheda haiM --- ajIva sambandhI bandha aura jIvAjIva sambandhI vandha / lAkha aura lakar3I Adi kA ajIva sambandhI prAyogika vandha hai tathA karma aura nokarma kA jo jIva se bandha hotA hai vaha jIvAjIva sambandhI prAyogika vandha hai| yaha bandha viSayaka uddharaNa mAtra hai / isI nyAya meM loka meM jitane bhI kArya hote haiM unake viSaya meM bhI samajha lenA cAhiye / prAyogika vivakSita kAryoMke vipaya meM samaya sAra kI isa gAthA kA apanA mahatva haiM / yathA jIvo raNa karedi ghaTaM va paTaM Neva sesage dave / joguvajogA uppAdagA ya tesi havAdi kattA / / 100 / / isa gAthA kA bhAvArtha likhate hue paM. jayacanda jI kahate haiM bhAvArtha-yoga arthAt Atma pradezoM kA parispandana (calana) aura upayoga arthAt jJAna kA kaSAyoM ke sAtha upayukta honA jur3anA / vaha yoga aura upayoga ghaTAdi aura krodhAdi ke nimitta haiM, isa lie unheM ghaTAdi aura krodhAdi kA nimittakartA kahA jAve, parantu prAtmA ko to unakA kartA nahIM kahA jA sakatA / prAtmA ko saMsAra avasthA meM ajJAna se mAtra yogaupayoga kA kartA kahA jA sakatA hai| isase bhI hama jAnate haiM ki saMmAra ke sava kAryoM ke visritta vilasA aura prayoga ke bheda se do hI prakAra ke hote haiM / jinheM vyAkaraNAcArya jI udAsIna aura preraka nimitta kahate haiM unakA ina donoM nimittoM meM antarbhAva ho jAtA hai / itanA Avazyaka hai ki jIva ke yoga aura upayoga ko nimitta kara jo kArya hote haiM unheM hI prAyogika kArya kahate haiN| yadi vyAkaraNAcAryajI unheM preraka-nimitta kahanA cAheM to bhale kaheM / zeSa saba vilasA nimitta kahe jAyeMge / cAhe vaha dhvajA kA phar3akanA hI kyoM na ho / bAdala garajate haiM yaha bhI visrasA-nimittoM kI apekSA kahA jAyagA / Agama meM udAsIna nimittoM kA prayoga mAtra dharmAdi dravyoM kI nimittatA ke artha meM hI dRSTigocara hotA hai / isalie pAgama meM jo do prakAra ke nimitta batalAye haiM-visA nimitta aura prayoga nimitta ve hI samIcIna haiN| kintu samIkSaka mahAnubhAva ne samIkSA pR. 15 meM jo yaha likhA hai ki-pUrvapakSa mAnya donoM nimittoM ke lakSaNa samyak haiM / so unakA aisA likhanA samIcIna nahIM hai, kyoMki jinheM preraka nimitta kahate haiM ve yadi jIvAjIva sambandhI haiM, to ve avazya hI prAyogika nimitta meM antarbhUta ho jAte haiM, zepa sava vainasika nimitta haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 [ khAniyA tattvacarcA pR.45 meM vyAkaraNAcAryajI ne jo mokSa paryAya ko svapara sApekSa likhA hai so usakA isI nyAya se nirasana ho jAtA hai, kyoMki jIva kI mokSa paryAya ke hone meM na to yoga nimitta hai aura na dharmAdi dravya hI nimitta haiM / vaha vivakSita kAla meM huI itanA hI kahA jA sakatA hai / para vaha huI kaise aisA koI pUche to yahI kahA jAyegA ki vaha svabhAvabhUta ratnatraya pariNAma se pariNata prAtmA ne kAla kI apekSA kiye vinA kii| isa viSaya kI carcA hama pahale hI kara Aye haiM, para usameM vizeSatA ko dikhAne ke abhiprAya se punaH kii| aba nimittanaimittika bhAva ko spaSTa karate hue jahA~ bhI isa viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai, vahAM asadbhUta vyavahAra ke kathana ko dhyAna meM rakhakara hI khulAsA kiyA gayA hai, isI liye baddhi meM yaha svIkAra kiyA jAtA hai aura tadanusAra kahA bhI jAtA hai ki pratyeka dravya apanA-apanA pariNAma svayaM karatA hai aura aisA karatA huA vaha vAhya nimitta nirapekSa hokara svayaM hI karatA hai / isI liye bAhyanimitta kI svIkRti asadbhUta vyavahAranaya se hI mAnI jAtI hai, kAryadravya meM bAhya nimitta kA sahAyatA nAma kA guNa nahIM pAyA jAtA aura na vaha upAdAna kI isa uyogyatA ( kAryarUpa pariNata hone kI yogyatA ) ko kAryarUpa se vikasita hone ke lie preraNA hI karatA hai, kyoMki eka to nitya dravya upAdAna nahIM hotA / jo kArya kA upAdAna hotA hai vaha kArya dravya kA avyavahita pUrvaparyAya rUpa dravya hI hAtA hai| usa upAdAna meM aneka yogyatAeM isalie saMbhava nahIM haiM, kyoMki vaha upAdAna vivakSita yogyatA se yukta dravya-paryAya rUpa hI hotA hai| kAryadravya meM dravya kA anvaya rahatA hai aura pUrva paryAya kA vyaya hokara naye utpAda kA sadbhAva banatA hai, isI liye Agama meM vyaya ko hI utpAda kahA gayA hai / tathA unake lakSaNa bhinna-bhinna hone se ve do mAne gaye haiN| yahAM vAhya nimitta kA upAdAna ke upAdeya rUpa hone para usameM sahAyatA nAma kA aMza bhI nahIM hotA, isI liye to use kArya meM asadbhUta kahA gayA hai aura phira bhI loka meM aisA vyavahAra cAlU hai ki "isase yaha huA" arthAt isa bAhya nimitta se yaha kArya huA, * isI lie loka meM aisA vyavahAra prasiddha hone se use asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA hI svIkAra kiyA gayA hai / ava rahI Agama kI bAta to samayasAra meM aise spaSTa pramANa milate haiM jinase hama yaha jAnate haiM ki kArya dravya meM vAhya nimitta kA aza bhI nahIM hotaa| jise vivakSita kArya kA bAhya nimitta kahate haiM vaha svayaM upAdAna hokara apanA kArya karatA hai aura jise hama upAdAna kahate haiM vaha bAhya nimitta kI apekSA ke binA svayaM apanA kArya karatA hai| isI bAta ko spaSTa karate hue samayasAra meM yaha vacana milatA hai ekassa du pariNAmo puggaladavvassa kammabhAveNa / tA jIvabhAvahehi viNA kammassa pariNAmo / / 140 / / jaba eka hI pudgala dravya kA karmarUpa se pariNAma hotA hai to jIva ke rAgAdibhAvoM ko hetu kiye binA hI pudgala dravya kA karmarUpa pariNAma hotA hai (aisA mAnanA cAhiye)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ [23 yahA~ ukta gAthA se do vAteM spaSTa ho jAtI haiM ki : (1) eka to nizcayanaya se dekhA jAya to pratyeka dravya para nirapekSa hokara svayaM hI apanA kArya karatA hai| (2) dUsarephira bhI bAhya vyAptivaza yA kAla pratyAsattivaza kArya se bAhya aura Abhyantara upAdhi kI samagratA pratyeka samaya meM rahatI hI hai / aisA eka kSaNa bhI nahIM hotA jisa samaya kArya meM ina donoM kI samagratA na ho, isaliye "isase yaha kArya huA" aisA vyavahAra pratyeka samaya meM vana jAtA hai / isI liye bAhya nimitta kI sahAyatA ko kAryadravya meM asadbhUta svIkAra kiyA jAtA hai, kyoMki saMsArI jIva ke tathA skandharUpa pudgala dravya ke pratyeka kArya meM "yaha isase huyA" aisA vyavahAra hotA hai / isa prakAra asadbhUta vyavahAranaya se vAhya nimitta ko kArya kA sAdhaka kahA jAtA hai| isI AdhAra para yaha nizcita hotA hai ki vAhya nimitta kI sahAyatA ko jo vyAkaraNAcArya jI bhUtArtha mAnate haiM vaha yathArtha nahIM hai, kyoMki vaha pArApita yA kAlpanika hI hai, vAstavika nhiiN| bAhya vyAptivaza aisA vikalpa honA yA kahanA anya bAta hai, para aisA vikalpa huyA yA kahA, mAtra isIliye vaha (vAhya nimitta kI sahAyatA) bhUtArtha nahIM ho jAtA / isa prakAra vyAkaraNAcAryajI ne (khA. ta. ca.) yA (sa.) meM jina 30 vAtoM ke AdhAra para apane mata kI puSTi kI hai unakA vaha mata Agama sammata kaise nahIM hai isakA spaSTIkaraNa karake ava unake anya do granthoM meM pariNata viSaya kaise samAMcIna nahIM hai isa para saMkSepa meM vicAra kreNge| yahAM sarvaprathama "jaina zAsana meM nizcaya aura vyavahAra" grantha vicAraNIya hai| ise digambara jaina vidvatparipada se puraskAra bhI milA hai / isase mAluma par3atA hai ki isa para vidvata pariSada ne vinA vicAre muMhara lagA dI hai| aisI jagaha mAtra upasamiti kA yaha kAma nahIM hotA / usa grantha kI eka-eka prati sava sadasyoM ke pAsa jAnI cAhiye thI aura milakara vicAra honA cAhiye thaa| aisI avasthA meM vidvat pariSada se svIkAra karanA ise upasamiti kA kArya mAnanA cAhie / isa grantha kA nAma hai "jaina zAsana meM nizcaya aura vyavahAra" / isa liyeisa grantha meM nizcaya aura vyavahAra kisa artha meM prayukta hote haiM isapara hI apane vicAra unhoMne rakhe haiM / usameM Agama ke jo uddharaNa dRSTigocara hote haiM unakA apane mana kI puSTi ke artha meM hI upayoga kiyA gayA hai| jaise sonagar3ha meM yaha kahA jAtA rahA hai ki nizcaya mokSamArga hI saccA mokSamArga hai, vyavahAra mokSamArga to nizcaya mokSamArga kI siddhi kA nimitta mAtra hai, isI liye vaha mokSa mArga nAma pAtA hai / vahI bAta pravacanasAra ke isa vacana se bhI hama jAnate haiM "tato nAnyadvartma nirvaannsyetyvdhaaryte|" isI liye nirvANa kA anya mArga nahIM hai yaha nizcita hotA hai| mAlama par3atA hai ki unhoMne yaha pustaka sonagar3ha ke viruddha apane mata kA pracAra karane ke abhiprAya se hI likhI hai| tabhI to ve kahate haiM ki __ "isase sonagar3ha kI yaha mAnyatA nirasta ho jAtI hai ki saccA mokSa mArga hone se hI nizcaya mokSamArga ko Agama meM yathArtha, mukhya, paramArtha aura bhUtArtha Adi nAmoM se pukArA gayA hai tathA
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] mithyA, kalpita, kathanamAtra mokSamArga hone se hI vyavahAra mokSamArga ko yahAM para prayathArtha, asatyArtha, gauNa, upacarita, aura prabhUtArthaM zrAdi nAmoM se pukArA gayA hai| ukta kathana se sonagar3ha kI isa mAnyatA ke nirasta hone meM hetu yaha hai ki nizcaya aura vyavahAra donoM hI mokSamAga uparyukta vivecana ke prAghAra para sacce siddha hote haiM / isa bAta ko na samajhane ke kAraNa yahA~ sonagar3ha yadyapi yaha grApatti prastuta karatA hai ki " nizcaya mokSamArga ke sAtha vyavahAra mokSamArga ko bhI saccA mokSamArga mAna lene para donoM mokSamArgoM meM svatantra rUpa se pRthak-pRthak mokSamArga kI prasakti ho jAne se nizcaya mokSamArga ke binA kevala vyavahAra mokSamArga se hI bhavya jIvoM ko mokSa prApti kA prasaMga upasthita ho ho jAyegA / ( ) aise cinha to vivakSita kathana meM lagAye haiM, para sonagar3ha ke kisa grantha ke uddharaNa haiM yaha patA nahIM lagatA isase yadi koI anumAna kare ki vyAkaraNAcArya jI ne svayaM likhakara unheM sonagar3ha kA vatalAyA hai to koI pratyukti nahIM hogI / parantu isake viparIta uparyukta vivecana se yahI nirNIta hotA hai ki mumukSu bhavya jIva ko mokSa kI prApti nizcaya mokSamArga hone para aura usa nizcaya mokSamArga kI prApti aura usakI pUrNatA vyavahAra mokSamArga meM pravRtta hone para hI hotI hai, anyathA nahIM | (pR. 220 - 221 ) isa kathana ke pahale vyAkaraNAcAryajI ne eka bAta aura likhI hai vaha yaha ki "Agama meM nizcaya mokSamArga ko jo yathArtha, satyArtha, mukhya, paramArtha aura bhUtAthaM zrAdi nAmoM se pukArA gayA hai usakA kAraNa usameM vidyamAna mokSakAraNatA kI sAkSAdrUpatA hI hai tathA vahAM para vyavahAra mokSamAga kA jo yathArtha, asatyArtha, gauNa, upacarita bhaura abhUtArtha Adi nAmoM se pukArA gayA hai usakA kAraNa usameM vidyamAna mokSakAraNa kI paramparArUpatA hI hai / " (pR. 220) ye vyAkaraNAcArya jI ke do vaktavya haiM / zrava isa viSaya meM zrAgama kyA hai isa para dRSTipAt karane ke bAda hI vyAkaraNAcArya jI ke vaktavya para vicAra kareMge / ina uddharaNoM meM vyAkaraNAcAryajI ne nizcaya mokSamArga ke samAna vyavahAraM mokSamArga ko bhI saccA siddha kiyA hai, kyoMki nizcaya mokSamArga meM sAkSAtkAraNatA vidyamAna hai aura vyavahAra mokSamArga meM paramparA kAraNatA vidyamAna hai yaha vyAkaraNAcArya jI ke ukta kathana kA nicor3arUpa abhiprAya hai / aba unake isa kathana para vicAra kiyA jAtA hai / samyagdarzana kyA hai, svabhAvabhAva tattvaruci yathArtha samyagdarzana nahI hai ? zubhabhAva, azubhabhAva aura svabhAvabhAva ina tInoM bAtoM vA sakSepa meM khulAsA karane ke bAda hI pravRta viSaya kA samIkSApUrvaka samAdhAna kareMge / (1) samyagdarzana kyA hai ise spaSTa karate huye paM. pravara prAzAdharajI anagAra dharmAmRta (2,46-47) kI svopajJa TIkA meM likhate haiM taddadarzanaM moharahitamAtmAsvarupam / vaha samyagdarzana darzanamoha se rahita grAtmA kA svarUpa hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 25 isa para koI bhavya jIva pUchatA hai ki yadi sAmAnya se samyagdarzana kA yaha lakSaNa hai to vaha samyagdarzana ke donoM (vyavahAra samyagdarzana aura nizcaya samyagdarzana) bhedoM meM upalabdha honA caahiye| isa para paM. pravara AzAdhara jI kahate haiM ki hamane jo tattvaruci ko pahale samyagdarzana kahA hai, vaha upacAra se hI kahA hai, kyoMki upazAnta kapAya Adi guNasthAnoM meM moha kA prabhAva rahatA hai| vahAM yaha upacAra lAgU nahIM hotA, isaliye prAgamaM meM vyavahAra samyaktva ko upacAra se samyagdarzana svIkAra kiyA gayA hai| isa viSaya kA popaka uddharaNa isa prakAra hai : na punaH ruciH, tasyAH kSINamoheSvabhAvAt / (vahI) ise aura bhI spaSTa karate hue paM. pravara AzAdhara jI pra. 2 zloka 13 kI svopajJa TIkA meM likhate haiM : tattvaruci: tattvaM jIvAdivastuyAthAtmyaM tasya ruci: zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmasvarupa natvicchAlakSaNam, tasyopazAntakaSAyAdiSu muktAtmasuvAsaMbhAvat / tattva arthAt parApara vastu kI yathArthatA kI ruci zraddhAn samyagdarzana hai jo viparIta abhiniveza se rahita AtmA kA svarUpa hai / yahAM ruci kA artha icchA nahIM karanA, kyoki icchA upazAntakaSAya Adi guNasthAnoM meM aura muktAtmAmoM meM nahIM pAI jaatii| (3) aba zubhabhAva tathA azubhAva Asrava hai ise paM.pra. pAzAdhara jI ne spaSTa karate hue likhA hai :bhAvAnayo mithyAdarzanAdiH sudarzanAdi: samyagdarzajJAnasaMyamAdi: guptyAdiH / (a. pa. a. 2 zloka 39 svopajJa TIkA) mithyAdarzana Adi tathA samyagdarzana Adi arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura saMyama Adi sAtha hI gupti Adi bhAvAsrava haiN| inameM mithyAdarzana prAdi azubha bhAvAsrava haiM aura samyagdarzana, samyagjJAna, saMyama Adi tathA gupti Adi zubhabhAvAsrava haiM / yadyapi mUla meM inake ye bheda nahIM batalAye haiM para ye svayaM phalita ho jAte haiN| yahAM pAnava ke bheda meM vyavahAra samyagyarzanAdi ko zubhAsrava hI svIkAra kiyA hai| isase spaSTa hai nizciya samyagyarzanAdi hI saccA mokSamArga haiM tathA vyavahAra mokSamArga saccA mokSamArga to nahI haiM / phira usakA nimitta aura sahacara hone se use mokSamArga kahA jAtA hai vaha aisA nahIM hai / phira usakA anvaya jahAM taka zubhabhAvarUpa kaSAya hai, vahIM taka banatA hai| mAge nizciya mokSamArga hI akelA rahatA hai| isa kathana se yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki nizcaya samyagdarzana Adi AtmA kI svabhAvapariNati hai aura vyavahAra samyagdarzana prAdi prAtmA kI svabhAtrapariNati to nahIM hai, mAtra bAhya vyAptivaza yA kAla pratyAsattivaza vyavahAranaya kI apekSA sahacara sambandha hone se saMsAra dazA me bAhyanimittapane kI apekSA vyavahAra.samyagdarzana prAdi kahe jAte haiN| tAtparya yaha hai ki jisa prAtmA meM nizcaya samyagdarzanAdi prakaTa hote haiM svabhAvataH usake jIvAdi padArthoM meM zraddhA aura unakA jJAna hotA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 '] hI hai, isI liye unameM vyavahAra samyagdarzana Adi kA vyavahAra kiyA jAtA hai / isI bAta ko paMcAstikAya gAthA 62 meM spaSTa kiyA gayA hai / isI paMcAstikAya meM vyavahAra mokSamArga kyA hai aura nizcaya mokSamArga kyA hai ise spaSTa karate hue likhA hai : dhammAdIsaha sammataM NANAmaMgapuvvagadaM / ceTThA tava mhi cariyA bavahAro mokkhamaggo tti // 160 // dharmAdi dravyoM aura padArthoM kI zraddhA vyavahAra samyagdarzana hai, aMgapUrva sambandhI jJAna vyavahAra samyagjJAna hai aura bAraha prakAra ke taparUpa grAcaraNa karanA vyavahAra samyakucAritra hai| yaha vyavahAra mokSamArga hai / una samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tIna rUpa pariNata jo zrAtmA hai vaha nizcayanaya se mokSamArga hai| aisA zrAtmA na to kucha karatA hai aura na kucha chor3ata hai / prakRta meM ina donoM meM sAghana aura sAdhyabhAva siddha kiyA gayA hai / yahA~ sAdhana kA zrartha nimitta hai aura sAdhya kA artha kArya hai / isase "bAhyataropAdhi samagrateyaM" isa siddhAnta kI siddhi ho jAtI hai / inameM kAlapratyAsatti aura bAhya vyApti hotI hai yaha bhI siddha ho jAtA hai / nizcaya mokSamArga ko yathArtha aura vyavahAra mokSamArga ko upacarita jo zrAgama meM kahA gayA hai vaha isI abhiprAya se kahA gayA hai / tathA nimittapane ko dRSTi se hI vyavahAra mokSamArga ko paramparA kI apekSA mokSamArga kahA gayA hai / isakA artha hai ki usameM yathArthaM mokSamArgapanA to nahIM hai para usakA nimittapanA usameM prasadbhUta vyavahAranaya se hai, isIliye paMcAstikAya ko TIkA meM use sAdhana aura nizcaya mArga ko sAdhya kahA gayA hai / yaha to eka bAta huI / vicAra kara dekhA jAya to yaha grantha prasadbhUta vyavahAranaya ke viSaya kA bhUtArthaM siddha karane ke liye hI likhA gayA hai / isaliye isa viSaya para hama aura kitanA likheM / usakA pada-pada vicAraNIya hai / use vyAkaraNAcArya jI ne apanI mAnI huI dRSTi ko spaSTa karane ke liye likhA hai / grAgama meM nizcayanaya, sadbhUta vyavahAranaya aura prasadbhUta vyavahAranaya jo lakSaNa diye haiM, unase unheM koI prayojana nahIM hai / khIMcatAna karake apane abhiprAya ko puSTa * karanA hI unakA prayojana hai / unakI (vyAkaraNAcArya jI ko ) eka pustaka kramavaddhaparyAya ke khaNDana meM bhI nikalI hai / yaha pustaka unhoMne- pugvapariNAmajutaM kAraNabhAveNa vaTTade davvaM / uttarapariNAmaMjuttaM taM ciya kajjaM have niyamA // (1) unhoMne isa Agama kathita upAdAna upAdeya ke lakSaNa ko na mAnane ke prAdhAra para hI likhI hai aisA use par3hane se jJAta hotA hai /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12) samayaprAbhUta maiM sarvavizuddhajJAnAdhikAra ke jo prArambha. ko tIna gAthAe~ pAI haiM unakI sokA ke eka praza "jIvohi tAvAt kramaniyamitAtmapariNAmarutpadyamAno jIva eva nAjIvaH" ityAdi vacana kA artha apane pakSa meM karane meM bhI ve nahIM cUke haiM / sAtha hI unhone 'kramaniyamitAtmapariNAmai' isakA artha hI chor3a diyA hai| (3) maine kahIM para upAdAnopAdeya ke artha meM kAryakAraNabhAva ko dhyAna meM lenepara kramaniyamita paryAya kI siddhi ho jAtI hai yaha likhA thA, use unhoMne apane mana se mAne hue kArya-kAraNabhAva ke samarthana meM usakA upayoga kara liyA hai / java ki kramaniyamita paryAya ko svIkAra karane para ananta puruSArtha kI siddhi hotI hai usakA bhI viparyAsa karake isase puruSArtha hAni kA prAropa karane meM ve yA isIprakAra ke dUsare bhAI nahIM cUke haiN| isaprakAra hama dekhate haiM ki yaha pustaka bhI unhoMne Agama kA apalApa karane ke abhiprAya se hI likhI haiN| pAgama meM to AcArya amRtacandra deva ne laTakatI huI motiyoM kI mAlA kA udaharaNa dekara kramaniyamita paryAya kA hI samarthana kiyA hai, para vyAkaraNAcArya jI ko Agama kI cintA nahIM / vizeSa kyA likheM? --phUlacandra zAstrI prastuta prakAzanoM kI kImata kama karane hetu prApta rAziyA~ 1. zrI trilokacaMda varSIcaMda jaina, bambaI 2. zrI jayantI bhAI DI dozI, dAdara-bambaI 3. zrImatI kusumalatA sunaMda baMsala smRtinidhi, amalAI 4. na hIrAbena vidyAvena, sonagar3ha 5. mai0 nandarAma sUrajamala, dillI 6. zrI chaganalAla jaina, ajamera 7. zrImatI dhUr3IbAI khemarAja giDiyA, khairAgar3ha 8. cau0 phUlacaMda jaina, bamnaI 6. phuTakara 250-00 111-00 111-00 101-00 101-00 101-00 101-00 101-00 51-00 1028-00
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] hamAre yahAM prApta prakAzana 20-00 16-00 20-00 .11-00 10-00 10-00 12-00 10-00 10-00 7-00 6-00 6-00 6-00 5-50 5-00 5-00 samayasAra/vRhajjinavANI saMgraha pracanasAra mokSazAstra/Adhunika jaina kavi paNDita ToDaramala vyaktitva aura kartRtva niyamasAra/paMcastikAyasaMgraha/samayasAra nATaka/bhAvadIpikA prAcArya kundakunda aura unake TIkAkAra pravacanaratnAkara bhAga 1 pracanaratnAkara bhAga 2, 3,4,5 siddhacakra vidhAna/mokSamArga prakAzaka jinendra arcanA (pUjana saMgraha)/jJAnagoSThI tIrthakara mahAvIra aura unakA sarvodayatIrtha (hi0,gu0ma0,0,0) satya kI khoja (kathAnaka) (hi,gu0ma0,0) adhyAtama sadeza puruSArtha siddhayupAya/adhyAtma ratnatraya/jinavarasya nayacakram zrAvakadharmaprakAza kramavaddhaparyAya (hi,gu0ma0,ka0,0,0) dharma ke dazalakSaNa (hi,gu0 ma0,ta0,0) bAraha bhAvanA : eka anuzIlana/vaubIsa tIrthakara pUjana vidhAna/chahaDhAlA (sacitra)/ banArasI vilAsa/arddhakathAnaka bAvUbhAI vizeSAMka/banArasIdAsa vizeSAMka vItarAga-vijJAna prazikSaNa nirdezikA bhaktAmara pravacana gAgara meM sAgara Apa kucha bhI kaho vItarAga-vijJAna pAThamAlA bhAga 1, 23 banArasIdAsa : vyaktitva kartRtva bAlavodha pAThamAlA bhAga 1, 2, va 3, (sampUrNa saiTa) tattvajJAna pAThamAlA bhAga 1 aura 2 cidvilAsa/cauMsaTha Rddhi vidhAna yugapuruSa zrI kAnajI svAmI (hi,gu0.ma0,ka0,ta0) paramArtha vacanikA/videzoM jainadharma : ubharate padacinha jinapUjana rahasya maiM kauna hUM/ahiMsA mahAvIra kI dRSTi meM/bharata bahuvalI nATaka advitIya. cakSu/caitanya camatkAra/Namoloe savvasAhUNam/vIra himAlaya te nikasI/ bAraha bhAvanA padya/laghu jaina siddhAnta pravezikA/banArasIdAsa : jIvana aura sAhitya/sAra samayasAra jinendra vandanA maiM jJAnAnanda svabhAvI hU~/mahAvIra vandanA (kalaNDara) tArthakara bhagavAna mahAvIra (hi0,gu0ma0,ka,asamate0,0) gAmmaTezvara bAhubalI/arcanA (pUjana saMgraha) vAtarAgI vyaktitva : bhagavAna mahAvIra (hi,gu0) 5-00 5-00 5-00 4-50 3-00 2-70 2-65 2-50 2-00 2-00 1-25 0-75 0-50 0-40 0-25
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainatattva samIkSA kA samAdhAna maMgalam bhagavAn vIro, maMgalam gautamo gnnii| maMgalam kundukundAryo, jainadharmostu maMgalam // atha natvA. jinavIraM mokSamArgaprakAzakam / jainatatvasamIkSAyA samAdhAna vidhIyate // // daura 1, zaMkA 1 samIkSA kA samAdhAna dravyakarma ke udaya se saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgatibhramaraNa hotA hai yA nahIM? 1. sAmAnya samIkSA kA samAdhAna (1) samIkSakoM dvArA upasthita kI gayI isa zaMkA ke niyamAnusAra donoM pakSoM ke sava vidvAnoM dvArA zaMkA-samAdhAna ke rUpa meM do daura pUrNa ho jAne ke bAda tIsare daura ke prArambha meM zeSa sava vidvAn zrI paM. mANikacandajI nyAyAcArya, zrI paM. makkhanalAlajI nyAyAlaMkAra, zrI paM. jIvaMdharajI nyAyAlaMkAra aura zrI paM. pannAlAlajI sAhityAcArya ke alaga ho jAne para bhI mAtra zrI paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke dvArA tIsare daura kA pUrvapakSa ke upasthita karane para bhI yaha vicAra kara ki hamArA pakSa samAdhAna karane meM asamartha rahA, isaliye usa pakSa ke eka vidvAn dvArA tIsare daura kA pUrvapakSa upasthita karane para bhI hamAre pakSa dvArA usakA usI samaya samAdhAna kiyA gyaa| yadyapi isa samaya pUrva pakSa ke paM. zrI pannAlAlajI sAhityAcArya aura paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya hI maujUda haiM aura zeSa tIna vidvAn paralokavAsI ho gaye haiM, parantu jisa samaya yaha tIsarA daura sampanna huA thA usa samaya usa pakSa ke sava vidvAna maujUda the| phira bhI una vidvAnoM ne tIsare daura ko par3hakara bhI koI pratikriyA vyakta nahIM kI, saba cupa rahe Aye / yadyapi ekamAtra zrI paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya ne akele tIsare daura kA pUrvapakSa likhA thA aura usa sambandha meM dillI meM upasthita rahane vAle kucha vidvAnoM dvArA hameM yaha sUcanA milI thI ki yahAM para kaI vidvAnoM ne milakara usakA vAcana kiyA hai| phira bhI ve vidvAn usase alaga rahe Aye / zrI paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya ko apane hastAkSara karake tIsare daura kA pUrvapakSa hamAre pAsa bhejanA pdd'aa| niyamAnusAra zraddheya zrI paM. vaMzIdharajI nyAyAlekAra madhyastha ke dvArA tIsare daura kA pUrvapakSa hamAre pAsa AnA cAhiye thA, parantu zrI paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ne isa niyama kA pAlana nahIM kiyA, phira bhI hamAre pakSa dvArA aniyamita rUpa se bheje gaye isa daura kA bhI hamane samAdhAna likhA aura hamAre pakSa ke saba vidvAnoM ke dvArA vAcana hone ke bAda hI hamane niyamita rUpa se madhyastha ke mArphata unake pAsa bhijAyA / yadha
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlUma par3atA hai ki abhI bhI zrI paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ke citta meM unake dUsare sahayogI anya cAra vidvAnoM ke samAna sthiratA na Ane kA yaha pariNAma hai, jisa kAraNa unhoMne tattvacarcA ke prArambha meM donoM pakSoM dvArA svIkRtaM una saba nirNayoM ko tAka para rakhakara isa carcA ko punaH ubhArane kA duSprayatna kiyA hai aura yahI kAraNa hai ki hameM isakA punaH samAdhAna karane ke liye vAdhya honA par3a rahA hai| jaisA ki hama pUrva meM likha pAye haiM, unake sahayogI cAroM vidvAn tIsare daura meM inase alaga ho gaye the, anyathA inake samAna anya cAroM vidvAnoM ke hastAkSara usameM pAye jAte / parantu zeSa cAroM vidvAnoM ke hastAkSara na hone se yaha darpaNa ke samAna vilkula spaSTa ho jAtA hai ki tIsare daura kI jo bhI sAmagrI pUrvapakSa ke rUpa meM inhoMne taiyAra kI thI, usase ve cAroM vidvAn pUrI taraha sahamata nahIM the| itanA saba hote huye bhI inhoMne samIkSA likhane ke adhikArI na hote huye bhI khAniyA tatvacarcA ke tIna zaMkA-samAdhAnoM kI samIkSA likhane kA dussAhasa kiyA / astu, mArga do haiM-eka saMsAra kA mArga aura dUsarA mokSa kA mArga / jIvana meM saMsAra ke mArga kI prasiddhi jahAM paralakSI pariNAmoM se hotI huI pratikSaNa anubhava meM AtI hai vahAM jIvana meM mokSa mArga kI prasiddhi parako gauNa kara AtmalakSI pariNAmoM se hotI huI anubhava meM AtI hai| yaha mUla mantavya hai / isako dhyAna meM rakhakara java vicAra karate haiM taba AtmalakSI dRSTi se yahI kahanA upayukta pratIta hotA hai ki maiM apane aparAdha ke kAraNa hI vikArabhAva tathA caturgati bhramaNa ko prApta ho rahA hU~, jo yathArtha hai / isake sAkSIrUpa meM eka marmajJa kavi kI ukti para dRSTipAta kIjiye : "karma vicAre kauna bhUla merI adhikAI / loha sahe dhanaghAta agni kI saMgata pAI // " tathA paralakSI dRSTi se usa sambandha meM yaha kahA jAtA hai ki dravyakarmake udayase saMsArI AtmA vikArabhAva va caturgati-bhramaNa ko prApta hotA hai, jo upacarita hone se prayojana ke anusAra bAhya vyApti ko dhyAna meM rakhakara kahA gayA hai, yaha vastusthiti hai jina zAstroM meM isakI vizadarUpa se prarUpaNA dRSTigocara hotI hai| yahI kAraNa hai ki prathama daura meM hamane ukta zaMkA-kA samAdhAna karate huye buddhipUrvaka yaha samAdhAna kiyA thA ki "dravyakarmoM ke udaya aura saMsArI AtmA ke vikArabhAva va caturgati bhramaNa meM nimitta-namittaka saMbaMdha hai, kartA-karma saMbaMdha nahIM haiM / kintu dUsarA pakSa vizeSataH zrI paM. baMzIdharajI vyAkaraNAcArya ise apanI zaMkA kA samAdhAna nahIM mAnakara tIsare aura prakRta samIkSA - meM yahI likhe jA rahe haiM ki yaha hamArI zaMkA kA samAdhAna nahIM hai / "Apake dvArA isa prazna kA uttara na to prathama vaktavya meM diyA gayA hai aura na isa dUsare vaktavya meM diyA gayA hai|" hamAre ukta uttara ko aprAsaMgika mAnate hue paM.zrI vaMzIdharajI 'vyAkaraNAcArya yaha bhI likhate haiM ki "Apane apane donoM vaktavyoM meM nimitta-karta-karma saMbaMdha kI 'aprAsaMgika carcA prArambha karake mUla prazna ke uttara ko TAlane kA prayatna kiyA / " .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ - yahAM yaha dekhanA hai ki ukta zaMkA kA hamane jo samAdhAna upasthita kiyA hai vaha aprAsaMgika na hokara saTIka kaise hai ? bAta yaha hai ki loka meM jitane bhI kArya hote haiM, ve sava vAhya aura Abhyantara upAdhi kI samagratA meM hI hote haiM, isaliye yadi dUsarA pakSa vyavahAranayako dhyAna meM rakhakara aisI zaMkA upasthita karatA ki "dravyakarma ke udaya ko nimitta kara saMsArI AtmA vikAra bhAva aura caturgatibhramaNa ko prApta hotA hai yA nahIM" to avazya hI hama unakI usa zaMkA kA usI rUpa meM samarthana karate / kintu dUsarA pakSa mAtra 'dravyakarma ke udaya se saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa ko svIkAra karAnA cAhatA hai' jo yukti yukta nahIM hai, mAtra isaliye hamane yaha uttara diyA thA ki dravyakarma ke udaya tathA saMsArI AtmA kA vikArIbhAva caturgatibhramaNa meM nimitta-naimittika saMbaMdha hai, kartA-karma saMbaMdha nahIM / dravya karma ke udaya ne kucha saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa nahIM karAyA hai / kintu dravyakarma ke udaya ko nimitta kara saMsArI AtmA ne svayaM hI vikArabhAva aura caturgatibhramaNarUpa kArya kiyA hai, isaliye saMsArI AtmA Apa kartA hokara vikArabhAva ko prApta huA hai aura caturgatibhramaNa karatA hai| usameM dravyakarmakA udaya nimittamAtra hai| dravyakarma kA udaya svayaM kartA nahIM, aura na saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa usakA karma hai| yadi dravyakarma ke udaya kA, saMsArI AtmA ke vikArabhAva tathA caturgatibhramaNa ko karma kahA bhI jAtA hai to vaha mAtra upacAra se hI kahA jAyagA, paramArtha se nhiiN| yaha hamAre pUre samAdhAna kA spaSTIkaraNa hai, isaliye ukta zaMkA se hamAre samAdhAna ko samIkSaka dvArA aprAsaMgika kahanA korI kalpanA hI hai| . hamane pUrvokta isI bhAva ko spaSTa karane ke lie jo samayaprAmRta gAthA 80 se 82 taka kI gAthAyeM uddhata kI thIM so ve gAthAyeM isI prAzaya se uddhRta kI thiiN| kintu isakA hameM kheda hai ki (zaMkAkAra ) ThIka prAzaya ko na samajhakara apanI raTa lagAye jA rahA hai / astu / (2) prAMge samIkSaka ne apanI prathama zaMkA ke prAzaya ko spaSTa karane ke abhiprAya se jo yaha likhA hai-"isa prazna kA Azaya yaha thA ki jIva meM jo krodha Adi vikArI bhAva utpanna hote huye pratyakSa dekhe jAte haiM, kyA ve dravya karmodaya ke vinA hote haiM yA dravya karmodaya ke anurUpa hote haiN| saMsArI jIva kA janma, maraNa rUpa caturgatibhramaNa dikhAyI de rahA hai, kyA vaha bhI karmodaya ke AdhAra se ho rahA hai, yA jIva svatantra apanI yogyatAnusAra caturgatibhramaNa kara rahA hai ? samIkSA 1, pR0-1 samIkSaka ke isa vaktavya meM mukhyataH do vAteM vicAraNIya haiM : (a) kyA ve (vikArabhAva va caturgatibhramaNa) dravya karmodaya ke vinA hote haiM yA dravya karmodaya ke anurUpa hote haiM / ( pR0-1) (ba) saMsArI jIva kA jo janma maraNa rUpa caturgatibhramaNa dikhAyI de rahA hai, kyA vaha bhI karmodaya ke adhIna ho rahA hai yA yaha jIva svatantra apanI yogyatAnusAra caturgatibhramaNa kara rahA hai| (a) prathama vAta ke vicAra ke uttarasvarUpa yaha spaSTa kara denA Avazyaka pratIta hotA hai ki karmodaya karma meM hotA hai aura vikArabhAva va caturgatibhramaNa jIva meM hotA hai, isaliye paramArtha se
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi yaha kahA jAtA hai ki vikArabhAva tra caturgatibhramaNa jIva meM karmodaya ke binA hotA hai to yaha kahanA Agama viruddha nahIM hai / isI bAta ko spaSTa karate huye samayasAra meM kahA bhI hai "ekassa du pariNAmo poggaladavvassa kammabhAveNa / tA jIvabhAvahehi viraNA kammassa pariNAmo / / pudgala dravya eka kA karmarUpa pariNAma hotA hai, isalie jIva bhAvarUpa vaha pudgala karma rUpa pariNAma hai / 138 / / " nimitta se bhinna ho ve (vikArabhAva va caturgatibhramaNa ) karmodaya ke anurUpa hote. haiM, yaha kahanA bhI asadbhUta vyavahAra hai parAmartha nahIM, kyoMki vikAra bhAva va caturgatibhramaraNa jIva kA pariNAma hai jise jIva ne svayaM kiyA hai aura karmodaya pudgala kA pariNAma hai jise pudgala ne svayaM kiyA hai| isalie jIva ke pariNAma ko pudgala ke dvArA kiyA jAnA kahanA paramArtha kaise bana sakatA hai ? asadbhUta vyavahAra se aisA kahane meM hameM koI Apatti nahIM hai / (ba) dUsarI bAta kA jaba vicAra karate haiM to yaha kahanA adhika upayukta pratIta hotA hai ki paramArtha se koI kisI ke adhIna hokara vartatA hI nahIM, isalie "saMsArI jIva kA vikAraMbhAva va caturgati bhramaNa karmodaya ke adhIna ho rahA hai", yaha kahanA bhI asadbhuta vyavahAra hI hai / vastutaH saMsArI jIva svayaM hI apane ajJAnabhAva ke kAraNa prasadbhUta vyavahAra se karmodaya ko nimitta kara pariNamana karatA huA apane ko karmodaya ke adhIna mAnatA A rahA hai, isalie saMsArI jIva kA apanI yogyatAnusAra caturgatibhramaraNa yadi kahA jAya to usameM koI bAdhA nahIM dikhAI detI, kyoMki jIva ke jitane bhI kArya hote haiM ve vyavahAra nizcaya se pA~coM ke samavAya meM hI hote haiM yaha Agama hai, isalie vivakSA bheda se apanI ukta yogyatAnusAra yaha kArya ho rahA hai - yaha kahanA bhI bana jAtA hai / isameM zrAgama se koI bAdhA nahIM AtI / (3) samIkSaka ne zrAge jo kucha likhA hai- "yadi krodhAdi vikAra bhAvoM ko karmodaya vinA mAna liyA jAve to upayoga ke samAna ve bhI jIva ke svabhAva bhAva ho jAvege aura aisA mAnane para ina .vikArI bhAvoM kA nAza na hone se mokSa ke prabhAva kA prasaMga zrA jAvegA / (samIkSA pR02) so - samIkSaka kA aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki krodhAdi vikArI bhAvoM ko jIva svayaM karatA hai, isalie nizcaya naya se ve paranirapekSa hI hote haiM, isameM sandeha nahIM / kAraNa ki eka dravya ke svacatuSTaya meM anya dravya ke svacatuSTaya kA atyantAbhAva hai / isa tathya ko dhyAna meM rakhakara zrI jayadhavalA kI pu0 pR117 meM kahA hai ........kAraNa niravekkho vatthu pariNAmo" prathaM - pratyeka vastu kA pariNAma vAhya kAraNa nirapekSa hotA hai, kintu jisa samaya jIva krodhAdi bhAva rUpa se pariNamatA hai usa samaya krodhAdi dravya karma ke udaya kI krodhAdi bhAvoM ke sAtha kAlapratyAsatti hotI hai, isalie zrasadbhUta vyavahAra se krodhakapAya ke udaya ko nimittakara jIva ne krodhabhAva kiyA, yaha kahA jAtA hai| isalie upayoga ke samAna krodhAdi vikArI bhAva jIva ke - svabhAva nahIM Thaharate / zrataH sahaja svabhAva kA avalambana karane para troghakaSAya ke udaya ke abhAva ke
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtha hI ina krodhAdi bhAvoM kA prabhAva ho jAne se krama se mokSa kI vyavasthA bhI bana jAtI hai, kyoMki aisA niyama hai ki jisa samaya yaha jIva pUrNa vijJAna ghanarUpa se pariNamatA hai, usa samaya sabhI ko kA abhAva hokara mokSa kI prApti niyama se hotI huI pratIti meM AtI hai| (4) samIkSaka jisa bAta kA hama pahale samAdhAna kara Aye haiM, usakA ullekha karate hue punaH isI bAta ko doharAte hue likhatA hai-"yaha to sarvasammata hai ki jIva anAdikAla se vikArI hoM rahA hai / vikAra kA kAraNa karmavandha hai, kyoMki do padArtho se paraspara vandha binA vikAra nahIM hotaa| kahA bhI hai-"dvayakRto loke vikAro bhavet / " (samIkSA pR0-1) / - yadyapi isa zaMkA kA hama pahale pratizaMkA 3 kA uttara likhate samaya samAdhAna kara Aye haiM, phira bhI vaha use punaH upasthita kara rahA hai, isalie pUrva meM kiye gaye samAdhAna ko dhyAna meM rakhakara yahA~ punaH isakA samAdhAna kiyA jAtA hai samIkSaka kA kahanA hai ki 'anAdikAla se jIva vikArI ho rahA hai| vikAra kA kAraNa karmavandha hai / isake samAdhAna svarUpa hamArA itanA hI kahanA hai ki vikAra kA kAraNa karmavandha hai yaha to upacAra se hI kahA jAtA hai / yaha kathana paramArtha se dekhA jAve to svayaM jIva hI apane ajJAna ke kAraNa vikAra kA kartA ho rahA hai / samIkSaka ne jo padmanandi paMcavizaMti kA 'dvayakRto loke vikAro bhaveta' yaha vacana uddhata kiyA hai to yaha vacana bhI asadbhUta vyavahAra aura nizcaya donoM ko dhyAna meM rakhakara hI likhA gyaa| paramArtha se dekhA jAye to AtmA hI Apa ajJAnabhAva ke kAraNa vikAra kA kartA hotA hai, aura asadbhUta vyavahAra se dekhA jAve to jo bhI vikAra utpanna hotA hai asadbhUta vyavahAra naya se parako nimitta kara hI hotA hai / yahI usa vAkya kA artha hai| , (5) yahA~ taka hamane, samIkSakane apanI zaMkAoM ko duharAte huye jo uddharaNa upasthita kiye haiM, unakA punaH samAdhAna kiyA hai / Age usane jo apanI zaMkA ke prAzaya ko spaSTa kiyA hai, usakA prAzaya spaSTa kiyA jAtA hai ? . (6) samIkSaka apanI zaMkA ko spaSTa karate hue (samIkSA pR03) jo yaha likhatA hai ki uttara pakSa ko apanA uttara yA to aisA denA cAhiye thA ki dravya karma kA udaya saMsArI prAtmA ke vikAra bhAva aura caturgati bhramaNa meM nimitta hotA hai athavA aisA honA cAhie thA ki vaha usameM nimitta nahIM hotA hai-saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgati dravyakarma ke udaya ke nimitta hue binA apane Apa hI hotA rahatA hai / (samIkSA pR03) isake samAdhAna svarUpa hamArA kahanA yaha hai ki samIkSaka Adi ne apanI pahalI zaMkA upasthita kI thI, usase yaha spaSTa . jhalakatA thA ki jIva kA vikAra bhAva karmodaya se hI hotA hai, jabaki vastusthiti yaha hai ki jIva jaba paralakSI daSTi apanAtA hai, tava karmodaya ko nimitta sahajavijRmbhAmANacicchaktitayA yathA yathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavatIti tathA tathAstravebhyo nivartate, yathA yathAsavebhyo nivartate tathA tathA vijJAnaghanasvabhAvo bhvtiiti| . sa0 prA0, gA0 73 zrAtmatyAti ttiikaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 kara jIva svayaM niyama se vikAra karatA hai aura karmodaya tathA anya koI padArtha usameM nimitta hotA hai / yahI kAraNa hai ki hameM vivaza hokara usa ekAMgI zaMkA kA ukta samAdhAna karane ke lie usa rUpa meM bAdhya honA par3A thA / yadyapi hamane samayasAra kI 80 se 82 taka kI tIna gAthAyeM zaMkAkAra pakSa ke sAmane isaliye upasthita kI thIM ki unako dhyAna meM lekara zaMkAkAra hamAre samAdhAna ke Azaya ko svIkAra kara legA aura isa zaMkA ko Age nahIM bar3hAyegA / anta meM samIkSaka se hameM itanA ho nivedana karanA hai ki hameM dI gayI salAha ko ve apane taka hI sImita rahane deM / (a) samIkSA 4 pR0 4 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "jahAM uttarapakSa vyavahAranaya ke viSaya ko sarvathA prabhUtArtha mAnatA hai vahA~ pUrvapakSa use kathaMcit bhUtArthaM zrora kathaMcit prabhUtArthaM mAnatA hai / " itanA likhane ke bAda vaha yaha bhI likhatA hai ki "parantu vaha prakRta prazna ke viSayase bhinna honeke kAraNa usa para svataMtra rUpase vicAra karanA saMgata hogA zrataeva isa para yathA avasara vicAra kiyA jAyegA / " (samIkSA 4 pR0 4) ( zrA) zrAge pRSTha 5 meM samIkSaka ne yaha bhI likhA hai ki "parantu jahA~ uttarapakSane usI kAryake prati nimitta kAraNa prayathArtha kAraNa aura upacarita kartArUpa se svIkRta udaya paryAya viziSTa dravyakarmako usa kArya rUpa pariNata na hone aura saMsArI prAtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na honeke AdhAra para prabhUtArthaM zrIra saMsArI zrAtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka hone ke dhAra para bhUtArthaM mAnatA hai / " (i) zrAge isI pRSTha meM vaha punaH likhatA hai ki "parantu jahA~ uttara pakSa usI kAryake prati nimitta kAraNa, yathArthakAraNa aura upacaritakartArUpase svIkRta udayaparyAya viziSTa dravyakarmako use kAryarUpa pariNata na hone zrIra saMsArI grAtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na hone ke zrAdhAra para sarvathA zrabhUtArtha mAnakaraM vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai, vahA~ pUrvapakSa use vahAM para usa kAryarUpa pariNata na honeke prAdhAra para abhUtArtha zrIra saMsArI zrAtmAkI usa kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka honeke zrAdhAra para bhUtArthaM mAnakara vyavahAranayakA viSaya mAnatA hai / " (I) zrAge punaH vaha isI pRSTha meM likhatA hai ki "donoM pakSoMke madhya vivAda kevala ukta kAryake prati udayaparyAya viziSTa dravyakarmako uttarapakSa ko mAnya sarvathA akiMcitkaratA aura sarvathA abhUtArthatA tathA pUrva pakSako mAnya kathaMcit zrakiMcitkaratA va kathaMcit kAryakAritA tathA kathaMcit prabhUtArthatA va kathaMcit bhUtArthatAke viSaya meM haiM " (u) Age vaha pRSTha 4 meM hI punaH likhatA hai ki "uparyukta vivecanake AdhAra para do bAteM vicAraNIya ho jAtI haiN| eka to yaha ki saMsArI zrAtmA ke vikArabhAvaM aura caturgatibhramaraNameM donoM pakSoM dvArA nimittakAraNarUpa se svIkRta udaya paryAya viziSTa dravyakarmako pUrvapakSako mAnyatA ke anusAra usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para akiMcitkara aura upAdAna kAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke prAdhAra para kAryakArI mAnA jAya yA uttarapakSa kI mAnyatA ke anusAra use vahA~ para usa kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAna kAraNabhUta saMmArI zrAtmA kI kAryarUpa pariNatimeM sahAyaka bhI na honeke AdhAra para sarvathA grakiMcitkara mAnA jAya
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura dUsarI yaha ki usa udaya paryAya viziSTa dravyakarma ko pUrvapakSakI mAnyatA ke anusAra upayukta prakArase kathaMcit akiMcitkara va kathaMcit kAryakArI mAnakara usarUpa meM kathaMcit abhUtArtha aura kathacit bhUtArtha mAnA jAya, va isa taraha bhUtArtha aura abhUtArtharUpa se ghyavahAranaya kA viSaya mAnA jAya yA uttarapakSa kI mAnyatA ke anusAra use vahAM para uparyukta prakAra sarvathA akiMcitkara mAnakara usa rUpameM sarvathA abhUtArtha mAnA jAya va isa taraha use sarvathA abhUtAryarUpa meM vyavahAranaya kA viSaya mAnA jAya / " (a) pRSTha 4 meM vaha punaH likhatA hai ki "parantu jahA~ uttarapakSa usI kAryake prati nimitta kAraNarUpase svIkRta udayaparyAya viziSTa, dravyakarma ko use kAryarUpa pariNata na hone aura upAdAna kAraNabhUta saMsArI AtmAkI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka bhI na honeke AdhAra para sarvathA akiMcitkara mAnatA hai, vahAM pUrvapakSa use vahA~ para usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para akiMcitkara aura upAdAna kAraNabhUta saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa parigatimeM sahAyaka honeke AdhAra para kAryakArI mAnatA hai|" ' (e) punaH pRSTha 4 meM vaha upacAra ko mAdhyama banAkara likhatA hai ki "yadyapi isa vipaya meM bhI donoM pakSa ke madhya yaha vivAda hai ki jahAM uttarapakSa upacAra ko sarvathA abhUtArtha mAnatA hai, vahA~ pUrvapakSa use kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArtha mAnatA hai / isa para bhI yathAvazyaka Age vicAra kiyA jaayegaa|" samIkSAke nAma para samIkSaka ke ye 7 vacana haiM / ina vacanoMmeM samuccayarUpase jina bAtoM ko svIkAra kiyA hai, ve isaprakAra haiM :--.. (ka) samIkSaka yaha to svIkAra karatA hai ki nimittakAraNa anya dradhyake kAryarUpa se pariNata nahIM hotA hai isa apekSA se vaha abhUtArtha hai / (kha) kintu vaha (bAhya nimitta) anya ke kArya meM sahAyaka avazya hotA hai, isa apekSA se vaha bhUtArtha hai| (ga) isI AdhAra para vaha upacAra ko kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArtha kahatA hai / (gha) usakI dRSTi meM vyavahAranaya kA sahI tAtparya hai / aba isa viSaya meM prAgama kyA hai, isa para vicAra kiyA jAtA hai / AgamameM kartAkarmabhAva aura nimitta-naimittikabhAva ye do sambandha svIkAra kiye haiM / kartAkarma sambandha ko spaSTa karate huye prAptamImAMsA kArikA 75 kI aSTasahasrI TIkA meM (pR. 233) kArakAMgake rUpameM kartAkarmabhAvako spaSTa karate huye likhA hai ki "kartA kA svarUpa karmakI apekSA nahIM karatA hai aura karmakA svarUpa kartAkI apekSA nahIM karatA hai| yadi ina donoM ke svarUpako paraspara sApekSa mAna liyA jAve to donoMkA abhAva ho jaavegaa| phira bhI kapinekA vyavahAra aura karmapanekA vyavahAra paraspara nirapekSa 'nahIM hote, kyoMki kartApanA karmake nizcayapUrvaka jAnA jAtA hai aura karmapanA bhI kartAka jJAnapUrvaka jAnA jAtA hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki eka vastu meM kartAkarma vyavahAra asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya na
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'da hokara Agama meM sadbhUta vyavahAranayakI vivakSA meM svIkAra kiyA gayA hai / praSTasahasrI kA vaha vacana isaprakAra hai : "na hi kartR svarUpaM karmApekSaM karmasvarUpaM vA kayaMpekSam ubhayAsatprasaMgAt / nApi kartRvyavahAraH karmatvavyavahAro vA parasparAnapekSaH, kartRtvasya karmanizcayAvasaMpadyamAnatvAt karmatvasyApi kartR pratipattisamadhigamyamAnatvAt / " parikSAmukha meM zravinAbhAvakA nirUpaNa karate huye likhA hai :sahakramabhAvaniyamo'vinAbhAva: / (prameya ratnamAlA 3-16) * zravinAbhAva do prakAra kA hai - sahabhAvaniyama avinAbhAvaM aura kramabhAvaniyama zravinAbhAva / : vahIM sahabhAvaniyama zravinAbhAvakA spaSTIkaraNa karate huye likhA hai :sahacAriNoH vyApyavyArakayozca sahabhAva' (prameya ratnamAlA 3-17) sahacArI jaise rUpa aura rasameM sahabhAva niyama avinAbhAva hai tathA vyApya vyApaka jaise vRkSa aura sIsonameM vyApya vyApaka niyama zravinAbhAva hai / isI AdhAra para samayasArameM kartAkarma adhikArakA nirUpaNa karate huye kartakarmabhAva meM vyApya-vyApaka samvandha sUcita kiyA gayA hai / vaha vyApya vyApaka niyama avinAbhAva ke antargata ho AtA hai / isase spaSTa hai ki kartR karmasambandha sadbhUta vyavahAranayakA hI viSaya hai / yathA "vyApyavyApakatA tadAtmani bhavennaivAtadAtmanyapi, vyApyavyApakabhAvasaMbhavamRte kA kartRkarmasthitiH / ( kalaza 46 ) usakA artha-vyApyavyApakatA tatsvarUpavastumeM hI hotI hai, pratatsvarUpa vastu meM nahIM hI hotA zrataH vyApyavyApakabhAvake saMbhavake vinA kartAkarmakI sthiti kaisI ? arthAt kartA-karmakI sthiti nahIM hI hotii| pUrva meM diye gaye ina pramANoMse spaSTa hojAtA hai ki paramArthase kartA-karmabhAva sambandha eka dravyameM hI ghaTita hotA hai, do dravyoM meM nahIM / isaliye jahA~ bhI zrAgamameM prayojana vizeSako dhyAnameM rakhakara do dravyoMke zrAzrayase kartR - karmabhAvakA ullekha kiyA hai, vahAM vaha upacArase hI kahA gayA hai, aisA samajha lenA caahiye| isakA zrAzaya yaha hai ki anya dravya anya dravyake kArya meM paramArthase sahAyaka nahIM hotA, phira bhI usakI sahAyatAse yaha kArya huA hai yaha vyavahAra kiyA jAtA hai jo asadbhUta honese grAgamameM upacarita hI mAnA gayA hai / isI tathyako dhyAna meM rakhakara nimitta naimittika bhAvako spaSTa karate huye samayasArameM yaha vaMcana upalabdha hotA hai / yathA : "jIvapariNAmahedu kammattaM poggalA pariNamati / poggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamadi ||80|| artha :- yahA~ gAthA ke pUrvArdha meM " hetu" zabda nimittake prathameM AyA hai / isaliye isa " kA artha hai
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvake pariNAmakA nimitta kara pudgala karmarUpa pariNamita hote haiM aura pudgalakarmako nimitta karake jIva bhI pariNamita hotA hai / isaprakAra karma aura jIva ke pariNAmoM meM tathA jIvake pariNAma aura karmameM ina donoM meM paraspara nimitta-naimittikabhAva hai-kartRkarmabhAva nhiiN| yaha bAta Age kI gAthAse bhanIprakAra spaSTa ho jAtI hai / vaha gAthA isaprakAra hai : "Na vi kuvvadi kammaguraNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa doNhaM pi // 1 // artha :-jIva karmabhAvako utpanna nahIM karatA, usIprakAra meM bhI jIvabhAva ko utpanna nahIM karatA, phira bhI parasparake nimittase donoMkA pariNAma hotA hai-aisA samajhanA caahie| yahA~ kartR-karmabhAva aura nimitta-naimittikabhAva meM jo antara hai, use AcAryadevane svayaM spaSTa kara diyA hai| yahI kAraNa hai ki jahA~ kartR-karmasambandha sadbhUta vyavahAranayakA viSaya AgamameM svIkAra kiyA gayA hai, vahIM nimitta-naimittika sambandhako AgamameM asadbhUta vyavahAranayase svIkAra kiyA hai / isakA artha hai ki jise hama nimitta kahate haiM, vaha svayaM kAryarUpa pariNamita na hone se kAryadravya ke svacatuSTayase bahirbhUta hai aura isIliye use sahAyaka arthAt nimitta kahanA bhI abhUtArtha hai tathA jise naimittika kahate haiM vaha bhI nimittarUpa vyavahArako prApta dravyase atyanta bhinna hone ke kAraNa naimittika bhI upacAra se hI kahA gayA hai, bhUtArtha se nhiiN| phira pAgama meM nimitta-naimittika bhAva kyoM svIkAra kiyA gayA hai ? isakA mukhya kAraNa , 'kAla pratyAzita ko chor3akara anya koI dUsarA kAraNa nahIM hai / samayasAra kI 84vIM gAthA meM isI kAla pratyAsatti ke sthAna meM ukta donoM ke madhya vAhya vyApti svIkAra kI gayI hai / Agama meM jo yaha saMketa dRSTigocara hotA hai ki bAhyanimitta kArya ke anukUla hotA hai, so yaha kathana bhI asadbhUta vyavahAranayakA hI viSaya hai / paramArtha se dekhA jAve to na bAhyanimitta kArya ke anukUla hotA hai aura na hI kArya vAhya nimitta ke anurUpa hotA hai / eka ko anukUla kahanA aura dUsare ko anurUpa kahanA, yaha bhI asadbhUta vyavahAra hI hai| isa prakAra karta-karma bhAva aura nimitta-naimittika bhAva meM kyA antara hai isakA spaSTIkaraNa karane ke bAda Age una cAra muddoM para alaga-alaga vicAra kiyA jAtA hai, jinakA ka, kha, ga, gha, meM pahale nirdeza kara Aye haiN| (ka) -- yaha prasannatA kI bAta hai ki samIkSaka bhI jisameM nimitta vyavahAra kiyA gayA hai, vaha apane se bhinna anya dravya ke kAryarUpa pariNata nahIM hotA hai, 'ise svIkAra karatA hai| udAharaNArtha miTTI ke apane pariNAmasvarUpa ke kAraNa svayaM ghaTarUpa pariNata hone para kumbhakAra (bAhya nimitta) svayaM ghaTa nahIM bana jAtA ise samIkSaka isI rUpa meM mAnatA hai, yaha, prasannatA kI bAta hai| . (kha) samIkSaka vAhya nimitta ko anya dravya ke kArya meM sahAyaka mAnakara isa apekSA se use ' (bAhya nimitta) ko bhUtArtha mAnatA hai / ataH yaha vicAraNIya ho jAtA hai ki vAhya nimitta anya
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dravya ke kArya meM paramArtha se sahAyaka hone se bhUtArtha hai yA sahAyaka hone kA zrasadbhUta vyavahAra arthAta upacAra hone se vaha sahAyaka hai / Age isI viSaya para sapramANa vicAra kiyA jAtA hai / anya dravya anya dravya ke kArya meM sahAyaka ho nahIM sakatA, kyoMki pratyeka dravya ke svacatuSTaya apane-apane meM hI hote haiM aura jaba eka dravya kA svacatuSTaya anya dravya ke svacatuSTayarUpa hotA hI nahIM, aisI avasthA meM anya dravya ke kArya meM tadbhinna anya dravya paramArtha se sahAyaka hokara bhUtArtha kaise mAnA jA sakatA hai ? zrarthAt nahIM mAnA jA sakatA hai / isI bAta ko spaSTa karate hue AcArya kundakunda samayasAra meM likhate haiM ki yadi jIva ke sAtha milakara hI pudgala dravya kA karma pariNAma hotA hai to aisA hone para jIva aura pudgala donoM karmabhAva ko prApta hI jAyeMge / aura yadi eka dravya pudgala kA hI karmarUpa se pariNAma mAnA jAve to jIvabhAva ko hetu kiye binA hI pudgala kA karmarUpa pariNAma honA niyama se mAnanA hogA / (sa0 sA0 gA0 137-38) yaha vastusthita hai / ise dhyAna meM lene para yaha spaSTa ho jAtA hai ki paramArtha se eka hI dravya svayaM hI anya kI apekSA kiye binA vivakSita kAryarUpa pariNamita hotA hai, kyoki pratyeka dravya kA kAryarUpa pariNamanA, yaha unakA apanA svabhAva hai aura isI kAraNa zrAcAryoM ne vastu ke vastutva kA spaSTIkaraNa karane ke abhiprAya se usake svarUpa para prakAza DAlate hue likhA hai - "arthakriyA kAritvaM hi vastuno vastutvam", arthAt pratyeka samaya meM kAma karate rahanA yaha pratyeka vastu kA vastutva hai| isake sAtha hI ve (prAcArya) yaha bhI likhate haiM ki "svopAdAnaparApohanaM hi vastuno vastutvam" arthAt sva ko grahaNa karake rahanA aura para ko apane se dUra rakhanA yaha bhI pratyeka vastu kA vastu hai / ki yadi grAkAza dravya svapratiSTha dravyoM kA anya AdhAra kalpita "aisI avasthA meM nimittakAraNa anya dravya ke kArya meM sahAyaka hotA hai, isa apekSA se vaha bhUtArtha hai / " samIkSaka kA yaha kahanA kaise yuktiyukta mAnA jA sakatA hai ? arthAt nahIM mAnA jA sakatA hai / isI nimitta - naimittika sambandha ko dhyAna meM rakhakara ( sarvArtha siddhi a. 5 sU 11 kI TIkA meM) yaha prazna uThAyA gayA hai ki yadi dharmAdi dravyoM kA AdhAra lokAkAza hai to AkAza dravya kA dUsarA AdhAra nimitta hai ? isake uttara svarUpa vahAM kahA gayA hai ki AkAza kA anya dUsarA dravya grAdhAra nahIM hai, vaha svapratiSTha hai / isa para punaH yaha zaMkA kI gayI hai hai to dharmAdika dravya bhI svapratiSTha hI hone cAhiye yadi dharmAdika karate haiM to AkAza dravya kA bhI anya AdhAra kalpita karanA cAhiye / aura aisA hone para anavasthA doSa kA prasaMga AtA hai / isakA samAdhAna karate hue AcAryadeva likhate haiM ki yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki prakAza se adhika parimANa vAlA anya dravya nahIM pAyA jAtA jisameM grAkAza ko sthita kahA jAve / vaha sabase bar3A zrananta svarUpa hai, isalie dharmAdika dravyoM kA vyavahAranaya se AkAzadravya kiraNa kahA jAtA hai, evaM bhUtanaya kI vivakSA meM to saba hI dravya svapratiSTha hI haiM / kahA bhI hai Apa kahA~ rahate haiM ? apane meM dharmAdika dravya lokAkAza ke bAhara nahIM pAye jAte itanA hI, AdhAra Adheya kalpanA karane kA phala hai / isa kathana se nizcita hotA hai ki bAhya dravya meM svarUpa se nimittA nahIM huA karatI, mAnA kAla pratyAsatti ke AdhAra para use upacAra nimitta kalpita kiyA jAtA hai, isaliye naigama rUpa dravyArthika kI apekSA usakI parigaNanA nau karma meM kI jAtI hai / /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi kahA jAve ki yaha udAharaNa udAsIna kAraNakI vivakSA meM diyA gayA hai / ataeva vaha vaisA hI hai jaisA yaha kahanA ki caukI para pustaka rakhI hai to yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki cAhe visrasA nimitta ho yA prAyogika purupa kA yoga aura upayogarUpa prAyogika nimitta ho, nimitta kisI prakAra kA bhI kyoM na ho, kArya ke prati udAsIna hI hotA hai, kyoMki vaha (nimitta) kAryakAla meM hone vAlI apanI kriyA ko chor3akara kAryarUpa pariNata anya dravya kI kriyA meM sarvathA asamartha hI rahatA hai| jaise miTTI svayaM pariNamana karake ghaTa banatI hai, vaise kumbhakAra svayaM yoga aura upayogarUpa kriyA ko chor3akara miTTI rUpa pariNamana karake ghaTa nahIM vanatA, vaha kuMbhakAra hI banA rahatA hai / ataH jaise miTTI svayaM ghaTarUpa pariNamI hai, vaise kuMbhakAra svayaM ghaTarUpa nahIM pariNamA hai| miTTI kI ghaTarUpa kriyAse bhinna hI kuMbhakAra kA ukaDU vaiThanA, hAthoM ko hilAnA aura vikalpakA karanA Adi rUpa hI kriyA huI hai, ghaTarUpa kriyA nahIM huii| yahI kAraNa hai ki samayasAra gAthA 84 kI AtmakhyAti TIkA meM kuMbhakAra ko ghaTarUpa kriyA karanevAlA na kahakara asadbhUta vyavahArase ghaTakI utpattike anukUla vyApAra karanevAlA hI kahA gayA hai| yahI kAraNa hai ki samIkSaka ke "nimitta kAraNa anyake kAryameM sahAyaka hokara bhUtArtha hai|"; isa mAnyatAkA nirasana karaneke liye vAdhya honA par3A hai| kalpita mImAMsaka bana kara usane "jainatattva mImAMsAkI mImAMsA" nAmaka eka pustaka likhI hai usake pRSTha 268 meM vaha likhatA hai ki (1) "hama logoMkA Agama, anubhava, indriya pratyakSa aura tarkake AdhAra para yaha kahanA hai ki anukUla upAdAnagata yogyatA aura. usakI kAryAvyavahitapUrva paryAya viziSTatA vidyamAna rahane para hI kAyotpatti hogI, lekina upAdAnake isa sthiti meM pahuMca jAne para bhI usameM nAnA kAryokI utpatti saMbhava rahaneke kAraNa vahI kArya utpanna hogA jisake anukUla nimitta sAmagrI kA sadbhAva aura vAdhaka sAmagrI kA prabhAva hogaa|" (2) inhoMne isI prAzaya kA kathana isI pustaka ke pR0 266 meM bhI kiyA hai| isI vAta ko spaSTa karate huye pR0 272 meM ve punaH likhate haiM "isa bAta ko dhyAna meM rakhakara gAthA kA abhiprAya yahI nikalatA hai ki kArya se avyavahita pUrva kSaNavartI paryAya kAraNa kahalAtI hai aura isa pUrva kSaNavartI paryAya se uttara kSaNavartI paryAya kArya kahalAtI hai, lekina kArya vahI utpanna hogA, jisake anukUla nimitta sAmagrI kA sadbhAva aura vAdhaka sAmagrI kA abhAva vahA~ para hogaa|" (3) pR0 278 meM mImAMsaka punaH likhatA hai ki "isa saba vivecana kA sAra yaha hai ki vivakSita kArya kI utpatti se avyavahita pUrva kSaraNavartI paryAya usa vivakSita kArya kI niyAmaka kadApi nahIM ho sakatI hai, kintu usakI niyAmaka anya sAmagrI hI hotI hai|" Age vaha isI pRSTha meM yaha bhI likhatA hai -"kyoMki pUrva pariNamana ko yadi uttara pariNamana kA niyAmaka mAnA jAyagA to samAna pariNamana hote-hote jo yakAyaka asamAna pariNamana hone lagatA hai, usakI asaMgati ho jaayegii|" / (4) mImAMsaka varayA granthamAlA pRSTha 234 meM likhatA hai ki "jaba janadarzana meM pratyeka prabhAva ko bhAvAntara svabhAva se hI mAnA gayA hai, to prakRta meM jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayarUpa pradhvaMsAbhAva ko unakI akarmarUpa uttaraparyAya ke rUpa meM grahaNa karanA sUtradhAra ke grAzaya ke kadApi viruddha nahIM ho sakatA hai|" 1. . kumbhasambhavAnukUla vyApAraM kurvANa (sa sA.jA. 84 prAtmakhyAti TIkA)
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) pRSTha 280 meM mImAMsaka kA yaha bhI kahanA hai ki "parAvalamvanavRtti ko ukta ubhaya vidvAna upacarita arthAt kathanamAtra mAnane kA bhale hI Agraha karate raheM, lekina yaha vAta nizcita hai ki vaha parAvalambanavRtti java jIva ke vAstavika saMsAra kA kAraNa hai to aisI sthiti meM use upacarita (kathana mAtra) kaise mAnA jA sakatA hai ? tIsare isase jIva ke saMsAra kI sRSTi meM nimittoM kI AzritatA siddha ho jAne se" kArya kevala upAdAna ke bala para hI utpanna hotA hai "isa siddhAnta kA vyAghAta hotA hai|" (6) pRSTha 288 meM vaha yaha bhI likhatA hai ki "jIva aura pudgala kI milAvaTa kA nAma saMsAra kahalAtA hai aura usake naSTa ho jAne arthAt jIva aura pudgala ke pRthaka-pRthak ho jAne kA nAma mokSa hai |"..................."aage isI pRSTha meM vaha punaH likhatA hai ki "jar3a aura caitanya sampUrNa padArtha pariNamana svabhAva vAle hone ke kAraNa jahA~ apanI svatantratA ke AdhAra para kSaNabhAvI svapratyaya pariNamana satata karate rahate haiM, vahAM ve sabhI prakAra ke pariNamana svabhAva vAle hone ke kAraNa hI yathAsambhava spRSTatA yA vaddhatA ke AdhAra para yathAyogya kSaNamAtra vAle aura nAnAkSaNa vAle svapara pratyaya pariNamana bhI satata karate rahate haiM / isI AdhAra para nAnA vastuoM meM AdhArAdheyabhAva va nimitta-naimittikabhAva kI siddhi hotI hai| ye sambandha yadyapi nAnA vastuoM ke AdhAra para hone ke kAraNa vyavahAranaya ke viSaya siddha hote haiM, phira bhI ye vAstavika haiM, gadhe ke sIMga yA vanvyAputra ke samAna avAstavika asatya yA kathana mAtra nahIM haiN|" (7) pRSTha 286 meM vaha likhatA hai ki "phira bhI pratyeka padArtha ke svapara pratyaya pariNamana meM sva ke sAtha parapadArtha kI sahAyatA kI apekSA rahane ke kAraNa para padArtha kI kAraNatA kA nipedha kisI bhI hAlata meM nahIM kiyA jA sakatA hai|" (8) pRSTha 260 para usakA yaha bhI kahanA hai ki "eka bAta yaha bhI vicAraNIya hai ki jIva kA sacetana acetana vividha prakAra ke padArthoM meM jo ahaMkAra yA mamakAra hotA hai, usakA avalambana ye saba padArtha hI huA karate haiN|" (e) pRSTha 261 para usakA yaha bhI kahanA hai ki "phira daNDa cakra Adi sAdhana sAmagrI ke sahAre para buddhi pUrvaka kiye gaye apane vyApAra se hI miTTI meM ghaTa nirmANa kriyA utpanna hone sambandhI anubhava ke AdhAra para usa prakAra kA vyApAra kiyA jAnA Adi saba prakAra kA prayatna kyA mUrkhatA kA hI kArya samajha liyA jAnA caahiye|" (10) pRSTha 263 meM vaha yaha bhI kahatA hai ki "yadi kahA jAya ki laukika kAryoM meM vidyamAna nimitta-naimittika bhAvarUpa kArya-kAraNa bhAva kA niSedha janatatva mImAMsA meM nahIM kiyA gayA hai, kevala itanI bAta hai ki mukti pAne ke liye jIva kA nimitta kI AvazyakatA nahIM hai aura na nimitta sAmagrI kI apekSA rakhane vAlA jIva kabhI mukti pA hI sakatA hai / isa taraha kevala mukti pAne kI dRSTi se hI jainatattva mImAMsA pustaka likhI gayI hai, to isa sambandha meM bhI merA yaha kahanA hai ki nimitta ko akiMcitkara siddha karane ke viSaya meM jo kucha jainatattva mImAMsA meM likhA gayA hai, usameM laukika aura pAramArthika dRSTiyoM kA bheda dikhalAne kA kahIM prayatna nahIM kiyA gayA hai / dUsarI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAta yaha hai ki mukti ke sambandha meM nimitta-naimittika bhAvarUpa kAryakAraNa bhAvake vicAra kI AvazyakatA nahIM hai| isa bAta kA nipedha pUrva meM kiyA jA cukA hai, aura Age bhI kiyA jaayegaa| isaliye yahA~para maiM itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki mukti bhI jIva kI svapara pratyaya paryAya hai / ataH usakI prApti ke liye bhI nimitta-naimittika bhAvarUpa kArya kAraNa bhAva para dRSTi rakhanA anivArya hA jAtA hai|" (11) pRSTha 297 meM usakA yaha bhI kahanA hai ki "yadyapi nizcaya ratnatraya se hI jIva ko mokSa kI prApti hotI hai, parantu use nizcaya ratnatraya kI prApti vyavahAra ratnatraya ke AdhAra para hI hotI hai|" (12) pRSTha 301 meM usakA yaha bhI kahanA hai ki "jIva kI vastutva vyavasthA ke prati" yaha aisA hI hai "isa taraha kI AsthA ho jAnA yaha vyavahAra samyagdarzana hai aura usake AdhAra para hI usakI prAtmakalyANa meM ruci jAgrata ho jAnA hI nizcaya samyagdarzana hai" Adi / (13) pRSTha 306 meM usakA yaha bhI kahanA hai ki "zubha yoga vaha hai jo dAnAntarAya lAbhAntarAya, bhogAMtarAya aura upabhogAMtarAya karmoM kA sAtizaya kSayopazama tathA puNyakarma kA udaya rahane para hotA hai aura azubhayoga vaha hai jo dAnAntarAya lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karmoM ke manda kSayopazama tathA pApakarmo kA udaya hone para hotA hai / " (14) pRSTha 317 meM usakA yaha bhI kahanA hai ki "saptama guNasthAna se lekara 10veM guNasthAna taka ke jIvoM ke saMjvalana kaSAya kA uttarottara manda mandatara aura mandatama udaya rahane ke kAraNa prArambhI pAparUpa pApAcaraNa ke tyAga kI vizepatA hotI jAtI hai aura 10veM guNasthAna ke antima samaya meM to saMjvalana kaSAya kA bhI pUrNatayA upazama yA kSaya ho jAne ke kAraNa samasta prArambhI pAparUpa pApAcaraNa kA sarvathA abhAva ho jAtA hai, ataH ekAdasa guNasthAna se lekara caturdasa guNasthAna taka ke jIva yathAkhyAta cAritra ke dhAraka nizcaya samyakcAritrI humA karate haiM / isakA tAtparya yaha huA ki ekAdasa guNasthAna se pUrva paMcama guNasthAna se lekara dasama guNasthAna taka ke jIva prArambhI pAparUpa pApAcaraNa ke tyAgarUpa meM vyavahAra samyakacAritrI hA karate haiN|" (15) pRSTha 320 meM usakA yaha bhI likhanA hai ki "saptama guNasthAna se lekara dasama guNasthAna taka jo puNyAcaraNa rahatA hai, vaha kevala dharmadhyAna ke rUpa meM hI vahAM rahatA hai aura yahI kAraNa hai ki dasama guNasthAna taka dharma dhyAna kA sadbhAva pAgama meM svIkAra kiyA gayA hai|" (16) pRSTha 325 meM vaha likhatA hai ki "paNDitajI kI mAnyatA ke anusAra yadi upacarita kathana anupacarita artha kI siddhi kA kAraNa hai to vaha nirarthaka yA kathana mAtra kase ho sakatA hai ?" (17) pRSTha 333 meM usakA kahanA hai ki "jaise miTTI meM jisaprakAra kumbha nirmANa kA kartRtva vidyamAna hai, usIprakAra kumbhakAra vyakti meM bhI kumbha nirmANa kA kartRtva vidyamAna hai| parantu donoM meM antara yaha hai ki miTTI kumbha kI kartA isa dRSTi se hai ki vaha kunbha rUpa pariNata hotI hai aura kumbhakAra vyakti kumbha kA kartA isa dRSTi se hai ki vaha miTTI ke kumbha rUpa pariNata hone meM sahAyaka hotA hai|"
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 (18) pRSTha 343 meM usakA kahanA hai ki "sabhI kAyoM kI utpatti meM paM0 phUlacandajI dvArA ukta svabhAva Adi sabhI ke samavAya ko kAraNa mAnanA asaMgata hai, kyoMki pratyeka dravya kA pratikSaNa jo paDguNa hAni-vRddhi rUpa sva para pratyaya pariNamana ho rahA hai, usameM nimitoM kI kAraNatA (19) pRSTha 354 meM umakA yaha bhI kahanA hai ki "vastu kI zuddha paryAya para nirapekSa (kevala sva pratyaya) hote huye bhI kAlanimittaka to vaha hai hI....... "kAla kimI bhI vastu ke kisI bhI pariNamanameM nimitta nahIM hotA hai|" ............. kevala itanA avazya hai ki kAla uga pariNamana kA samaya, Avali"""" Adi ke rUpa meM vibhAjana mAtra karanA rahatA hai / "........." parantu svapratyaya pariNamana meM kAla ke anvaya-vyatireka ke ghaTita hone kI kabhI saMbhAvanA nahIM hai| (20) pRSTha 356 meM vaha likhatA hai ki "parantu vAstavikatA yahI hai ki upAdAna hamezA dravya hI huA karatA hai / vaha paryAya viziSTa hI hotA hai yaha dUsaro vAna hai lekina paryAya to kArya meM hI antarbhUta hotI hai, vaha upAdAna kabhI nahIM hotii|" ye kula 20 vacana haiM / inheM janatatva mImAMsAke mImAMsaka ne apane matako puSTi meM janatatva mImAMsA kI mImAMsA nAmaka pustaka meM nibaddha kiyA hai| aba yahA~ una para kramazaH vicAra kiyA jAtA hai| unameM naM0 1, 2, 3 aura 17 ke jo vaktavya haiM, jinameM upAdAna kI pora durlavya karake mImAMsaka ne mAtra nimitta ke bala para kAryakI utpatti svIkAra kI hai| upAdAna ko vaha mAtra "usameM kArya hotA hai" isa rUpa meM svIkAra karatA hai, yA upAdAna meM vaha nAnA upAdAna zaktiyoM kA sadbhAva svIkAra karatA hai (varayA grantha 16) anyathA yaha yaha kabhI nahIM likhatA ki usameM (upAdAna meM) nAnA kAryoM kI utpatti saMbhava rahaneke kAraNa vahI kArya utpanna hogA jisake anukUla nimitta kAraNa sAmagrI kA sadbhAva aura vAdhaka kAraNa sAmagrI kA abhAva hogA yA vaha (vaktavya naM0 17 baraiyA, pRSTha 333) ke anusAra yaha bhI kabhI nahI lilatA ki "jo miTTI meM jisaprakAra kumbha nirmANakA kartRvya vidyamAna hai, usIprakAra kumbhakAra vyaktimeM bhI kumbha nirmANakA kartRtva vidyamAna hai|" sambhavataH vaha apane inhIM abhiprAyoMko dhyAna meM rakhakara apanI samIkSA pRSTha 5 meM nimittako sahAyaka rUpa meM bhUtArtha svIkAra karatA hai| ataH yahA~ para mImAMsaka ke dvArA pratipAdita sabhI muddoM ko dhyAna meM rakhakara sapramANa vicAra kiyA jAtA hai| usameM bhI sarvaprathama hama upAdAna ke lakSaNa para pAgamAnusAra sapramANa vitrAra karate haiM : aSTasahastrI pRSTha 100 meM prAgabhAva aura upAdAna ko eka vattalAte huye RjumUtranayane likhA hai : "RjusUtranayAparNAddhi prAgabhAvastAvatkAryasyopAdAnapariNAma eva puurnno'nntraatmaa|" RjusUtranayakI vivakSA se to kArya kA upAdAna pariNAma anantara (avyavahita) pUrva paryAya hI prAgabhAva hai / aSTamahastrI ke isa vacana dvArA to avyavahita pUrva paryAyako hI vivakSita kArya kA upAdAna svIkAra kiyA gayA hai aura aisA svIkAra karate huye na to upAdAnameM eka kAla meM aneka kArya karane kI zaktiyAM svIkAra kI gayI haiM aura na hI upAdAna ko jaba jaisA nimitta
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ milatA hai, usake anusAra kArya karanA svIkAra kiyA gayA hai| kintu upAdAnake ukta lakSaNase to yahI spaSTa hotA hai ki pratyeka kArya kA sunizcita upAdAna hotA hai aura usase vivakSita upAdAna ke anurUpa hI kAryakI utpatti hotI hai / asadbhUta vyavahAra naya kI apekSA se usI samaya usa kArya kA nimitta rahatA hI hai, kyoMki donoM ke sadbhAva meM vaha kArya hogA aisA niyama hai / kAla pratyAsatti kA bhI yahI artha hai tathA kArya ke prati vAha yetara upAdhi samagratA kA bhI yahI artha hai / ___ tatvArthazlokavArtika meM upAdAnake do bheda kiye gaye haiM-eka asamartha upAdAna aura dUsarA samartha upAdAna / unameM jo samartha upAdAna hai vaha avazya hI kAryakA janaka hotA hai aura vaha aSTasahastrI ke ukta abhiprAyAnusAra avya hita pUrva-paryAyayuktadravyarUpa hI hotA hai / isa prakAra ina do pramANa se yaha to spaSTa ho jAtA hai ki avyavahita pUrva paryAyarUpa upAdAna se niyata kArya kI hI utpatti hotI hai / isaliye mImAMsaka kA aisA mAnanA asaMgata hai ki "avyavahita pUrva paryAya yuktadravya rUpa upAdAnake rahane para bhI kAryakI utpatti nimittoM ke anusAra hI hotI hai, upAdAna ke anusAra nhiiN|" tatvArthazlokavArtika kA vaha pramANa isa prakAra hai : "tata evopAdAnasya lAbhe nottarasya niyato lAbhaH, kAraNAlA bho'vazyaM kAryavatvAbhAvAta, samarthasya kAraNasya kAryavatvameveticenna, tasyehAvivakSitatvAt / tadvivakSAyAM tu pUrvasya lAbhe nottaraM bhajanIyamucyate, svayamavirodhAt / aura isIliye upAdAnakA lAbha hone para uttaravartI upAdeya (kArya) kA lAbha niyata nahIM hai, kyoMki kAraNa niyamase kAryapane ko nahIM prApta hote / zaMkA-samarthakAraNa kAryayukta to hotA hI hai ? samAdhAna-yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki usakI (samarthakAraNa kI) yahAM vivakSA nahIM hai / kintu usakI (samarthakAraNa kI) vivakSA hone para avyavahita pUrva kA lAbha hone para uttara (avyavahita uttara) kI prApti bhajanIya nahIM kahI jAtI, kyoMki aisA hone meM svayaM koI virodha nhiiN| yaha tatvArthazlokavAtikakA uddharaNa hai / isameM asamartha upAdAna aura samartha upAdAna donoM kA vivAna kiyA gayA hai| hamane jainatatva mImAMsA meM svAmikArtikeyAnuprekSA ke anusAra "puvapariNAmajuttaM" ityAdi gAthA dvArA samartha upAdAnakA hI vidhAna kiyA hai| kintu mImAMsakane mAlUma par3atA hai ki use asamartha upAdAna mAnakara yaha likhA hai ki upAdAna meM nAnA upAdAna zaktiyAM hotI haiM isaliye jaisA nimitta milatA hai usake anusAra kArya hotA hai, jo yogya nahIM hai| isaprakAra itane vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki samartha upAdAna eka hI hotA hai aura usase utpanna hone vAlA kArya vahI hotA hai jisakA vaha samartha upAdAna hotA hai / vahAM usa kArya kA jo bhI nimitta hotA hai usameM upAdAna kI kriyA karane kI zakti hI nahIM hotii| mAtra vaha upAdAna ke anusAra hone vAle kArya kA sUcaka hone se usakA nimitta kahalAtA hai| aura isI AdhAra para nimittake anusAra kArya hotA hai, aisA vyavahAra (upacAra) kiyA jAtA hai / prakRtameM mImAMsaka kA yaha bhI kahanA hai ki "nimitta kAraNa kAryakI utpattimeM sahAyaka honese vaha bhUtArtha hai / " so usakA aisA kahanA to taba hI bana sakatA hai jaba vaha (nimitta kAraNa)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 upAdAnake sAtha milakara kAryakI utpatti rUpa kriyA kare / parantu pAgamake anusAra jaba dA dravya milakara eka kriyA kara hI nahIM sakate aisI avasthAmeM nimittako kAryakI utpattimeM sahAyaka kahanA bhUtArtha na hokara abhUtArtha hI ThaharatA hai| do dravya milakara eka kriyA nahIM karate isakI puSTi karate huye samayasAra AtmakhyAti TIkAmeM likhA bhI hai--(kalaza) "nobhau pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyata / ubhayorna pariNatiH syAdyadanekamanekameva sadA // 53 / / do dravya eka pariNamana nahIM karate, do dravyoMkA eka pariNAma nahIM hotA aura do dravyoM kI eka kriyA (pariNati) nahIM hotI, kyoMki do (aneka) dravya haiM ve sadA aneka hI rahate haiM, ve badalakara eka nahIM hote / Age yaha bhI likhA hai ki : kasya hi kartArau do karmaNI na caikasya nakasya ca kriye dva ekamanekaM yato na syAt // 54 // eka kArya ke do kartA nahIM hote, eka dravya ke do karma nahIM hote tathA eka dravya kI do kriyAyeM nahIM hotI, kyoMki eka dravya aneka dravya nahIM hote| isaprakAra ina vacanoMke anusAra to jise hama nimitta kahate haiM vaha upAdAnake kAryameM paramArtha se aNumAtra bhI sahAyaka nahIM ho sktaa| hAM, kAlapratyAsattivaza usameM (nimitta meM) sahAyakapane kA asadbhUta vyavahAra avazya ho jAtA hai| upAdAna dravya jaba apanI kriyA karatA hai usI samaya jise hama kAryakA nimitta kahate haiM vaha bhI upAdAna hokara svayaMkI kriyA karatA hai| ataH nimitta upAdAna ke kArya meM sahAyaka hotA hai, yaha kahanA yA mAnanA upacAra hI to ThaharatA hai, aisI avasthA meM vaha paramArtha se upAdAnake kAryakA sahAyaka kase mAnA jA sakatA hai ? / isa prakAra 1, 2, 3 va 17 nambara ke muddoM ke AdhAra para vicAra kiyA gyaa| ava mImAMsakane varaiyA pRSTha 234 ke anusAra jJAnAvarNAdi karmoM ke kSayarUpa pradhvaMsAbhAvako unakI akarmarUpa uttara paryAya ke rUpa meM grahaNa karanA tatvArthasUtrakAra ke anusAra jo mAnA hai usakA vaisA mAnanA prakRtameM kyoM yuktiyukta nahIM hai, isa para Age vicAra kiyA jAtA hai| yadyapi kSayakA artha vivakSAbhedase utpAda hI hotA hai, parantu kSaya (vyaya) meM aura utpAdameM prAcAryoM ne lakSaNabheda se bheda svIkAra kiyA hai / jaisA ki prApta mImAMsA meM kahA bhI hai "kAryotpAdaH kSayo hetoniyamAllakSaNAtpRthak / na to jAtyAdyavasthAnadAnapekSaH khapuSpavat // 84 // upAdAna kA pUrvAkArase kSaya kArya kA utpAda hI hai, kyoMki una donoM meM eka hetu se hone kA niyama dekhA jAtA hai| kintu lakSaNa bheda se ve do haiM-ve alaga-alaga haiM / jAti AdikA avasthAna hone se sarvathA do nahIM hai / yadi una donoM ko sarvathA anapekSa mAna liyA jAve to aAkAza ke phUla ke samAna unakA abhAva ho jAvegA isaprakAra vyaya aura utpAda ina donoM ke kathaMcit eka hone para bhI lakSaNabheda se ve do haiM, yaha siddha ho jAne para bhI prakRta meM kevalajJAnAdi kI utpattimeM jJAnAvarNAdi karmoM kA kSaya hokara sUtrakAra ko akarma paryAyarUpa utpAda vivakSita hai, yaha dekhanA hai /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 samIkSaka kA mata hai ki yahA~ jJAnAvarNAdi karmoke kSayase sUtrakAra ko kama paryAyarUpa utpAda vivakSita hai, parantu vicAra karane para vidita hotA hai ki prakRta meM kevalajJAnAdi paryAyakI utpattimeM sUtrakAra ko jJAnAvaraNAdi karmIkA kSaya hI vivakSita hai, grapTasahastrI me Aye hue apTazatI aura aSTasahastrI ke ina vacanoMse spaSTa jJAta hotA hai / maNermalAdervyAvRttiH kSayaH, sato'tyanta vinAzAnupapatteH / tAdyagAtmano'pi karmaNo nivRttI parizuddhi: / (aNTasa sahasrI pRSTha 43 ) pradhvaMsAbhAvo hi kSayo hAnirihAbhipretA / sA ca vyAvRttireva maNeH kanakapAparaNAdvA malasya kiTTA | (aNTasahastrI pRSTha 43 ) marigameMse malAdikakI vyAvRtti ho jAnekA nAma kSaya hai, kyoMki satkA atyanta nAza nahIM ho sakatA / usI prakAra AtmAkI bhI, karmakI nivRtti ho jAne para zuddhi ho jAtI hai / pradhvaMsAbhAva arthAt kSayarUpa hAni yahAM abhipreta hai aura vaha mariNameMse malakI aura kanaka pApAraNameMse kiTTAdikI nivRttike samAna vyAvRttirUpa hI hai / isa pramANa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sUtrakAra ne yahAM para jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSayarUpa pradhvaMsAbhAvako usakI akarmarUpa uttaraparyAya ke rUpa meM grahaNa na karake, kSayarUpa pradhvaMsAbhAva kohI grahaNa kiyA hai yaha spaSTa hai / isI prakAra mImAMsakane pRSTa 280 (varaiyA) meM muddA 5 ko upasthita karake parAvalambana rUpa vRttiko jo vAstavika saMsArakA kAraNa kahakara upacarita mAnanekA nipedha kiyA hai, so usakA aisA likhanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki parAvalamvanavRtti rAgAnuraMjita savikalpa pariNati hai, jo ki paravastu meM apanepana kI kalpanA ke kAraNa hotI hai aura isIliye use AcAryoMne upacarita mAnA hai / isakA artha yaha hai ki java paravastu paramArtha se apanI ho hI nahIM sakatI, aisI avasthA meM use apanA mAnanA yA kahanA, mAtra kalpanA ke aura kyA ho sakatA hai ? aura aisI kalpanA hI ajJAna kI jananI hone se vahI ajJAna arthAt mithyAtvAdibhAva saMsArake kAraNa hote haiM, yaha spaSTa hai / isI prasaMga se zaMkAkAra ne yaha likhA hai ki "isase jIva ke saMsAra kI sRSTi meM nimittoM kI zrAzritatA siddha ho jAne se kArya kevala upAdAnake bala para hI utpanna hotA hai, isa siddhAnta kA vyAghAta hotA hai" so usakA aisA likhanA bhI Agamaviruddha hai, kyoMki kisI vastu meM (apane kArya ke samaya) anya vastukI prazritatA nahIM hotI / zranya dravya ke kArya meM anya kI zrAzritatA mAnanA yaha mAtra ajJAnI kA eka vikalpa hai / isaliye jo zrAgamameM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki nicazyase kArya kevala upAdAna ke vala para hI hotA hai, vaha yathArtha hai aura nimittase vastutaH kArya hotA hai, yaha eka ajJAnI kA vikalpa hai / Age pRSTha 288 88 ( varaiyA ) meM mImAMsaka ne jo jIva aura pudgala kI milAvaTa ko saMsAra likhA hai, so usakA aisA likhanA bhI zrAgamaviruddha hai, kyoMki jIva kI mithyAdarzanAdirUpa paryAya kA nAma hI saMsAra hai aura jIva kA samyagdarzanAdirUpa pariNata hone kA nAma hI mokSa hai / isI tathya ko spaSTa karate huye ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM likhA hai :
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhavapaddhati // 3 // dharma ke Izvara arthAt tIrthakara deva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra se pariNata jIva ko dharma kahate haiM / ataH inakI pUrNatA kA nAma hI mokSa hai| tathA inase ulaTe mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra se pariNata jIva kA nAma saMsAra hai . isaliye jIva aura. pudgala ke milAvaTa ko saMsAra pahanA mAtra upacAra ko chor3akara aura kucha nahIM hai / aura vaha bhI jaba ina donoM kA nimitta-naimittika bhAva se paraspara saMyoga hotA hai, taba hI inakI milAvaTa arthAt saMyogako upacAra se saMsAra kahA jAtA hai, kyoMki vaha vAstavika na honese upacarita hI mAnA gayA hai / koI bhI dravya apane svarUpako chor3akara pararUpa kabhI hotA hI nahIM, isaliye milAvaTa kahanA mAtra vyavahAra hI hai| Age isI pRSTha meM mImAMsakane pratyeka dravyake pariNamana svabhAvavAle hone se apanI svatatratA ke AdhAra para pratyeka samaya ke pariNamana ko jo mAtra svapratyaya siddha kiyA hai, so usakA aisA likhanA bhI yathArtha nahIM hai, kyoMki jIva dravyakI svataMtratA svAvalambana ke AdhAra para hI banatI hai aura usI AdhAra para usakA samyagdarzanAdirUpa svapratyaya pariNamana siddha hotA hai| isa prakAra ke samyagdarzanAdirUpa jitane bhI pariNamana hote haiM, ve AgamameM svapratyaya hI mAne gaye haiM tathA jIvake saMsAra kI paripATIrUpa jitane bhI pariNamana hote haiM yA pudgalake skaMdharUpa jitane bhI pariNamana hote haiM, ve saba Agama meM sva-para pratyaya pariNamana mAne gaye haiM tathA una kA nAma hI vibhAva paryAya hai / isake liye niyamasAra kI isa gAthA para dRSTipAta kIjiye : aNNariNarAvekkho jo pariNAmo tA shaavpjjaano| khaMghasarUveNa paNo pariNAmo so vihaavpjjaapro.|| 28 // jo anya nirapekSa pariNAma hotA hai vahI svapratyaya svabhAva paryAya hai aura jo pudgala kI skaMdharUma paryAya hotI hai vaha sva-para pratyaya vibhAva paryAya hai / yaha pudgala kI svapratyaya aura sva-para pratyaya paryAya kA lakSaNa hai| jIva dravyakI vivakSA meM bhI svapratyaya paryAya aura sva-para pratyaya paryAya kA yahI lakSaNa hai| jaisA ki niyamasAra kI gAthA 14 se spaSTa jJAta hotA hai / vahA~ likhA hai : pajjAo duviyappo saparAvekkho ya rinnrvekkho| jIvakI paryAya do prakAra kI hotI haiM-sva-para sApekSa paryAya aura para nirapekSa paryAya / inheM spaSTa karate huye niyamasAra gAthA 15 meM likhA hai :. raNaraNArayatiriyasurA pajjAyA te vibhAvamidi bhrinndaa| kammopAdhivivajjayapajjAyA te sahAvamidi bhrinndaa| __ manuSya, nAraka, tiryaca aura deva-ye cAroM vibhAva paryAya kahI gayI haiM, kyoMki inake hone meM parAvalambana ke pUrva karmarUpa upAdhiko nimittatA svIkAra kI gayI hai tathA svAvalambana
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ke AdhAra para karmarUpa upAdhise rahita samyagdarzanAdirUpa jitanI bhI paryAyeM hotI haiM, ve saba para nirapekSa svabhAva paryAya kahI gayI haiN| __ inake sivAya aisI koI anya paDguNahAnivRddhirUpa paryAyeM nahIM haiM jo AgamameM kevala svapratyaya paryAya mAnI gayI hoM aura na hI AgamameM mokSarUpa paryAyako sva-para pratyaya svIkAra kiyA gayA hai| __ sAtha hI mImAMsakane jo nAnA 'kSaNavartI' sva-para pratyaya pariNamanakA ullekha kiyA hai, vaha bhI yathArtha nahIM hai kyoMki jo bhI vyaMjana paryAyarUpa aura arthaparyAyarUpa pariNamana hotA hai, vaha eka samayavartI arthAt samaya-samayameM anya-anya hI hotA hai| sadRza pariNamana hone ke kAraNa kisI paryAyako vyavahAranayase aneka kSaNavartI kahA jAve - yaha anya bAta hai| jo bhI vastu hai, vaha paryAya kI apekSA samaya-samaya meM anya-anya.hI hotI hai :- yaha avAdhita siddhAnta hai| __ a. 5 sU. 7 kI sarvArthasiddhi TIkAmeM utpAda ke do bheda kiye gaye haiM-eka svapratyaya utpAda aura dUsarA parapratyaya utpAda / inakA vivecana karate huye vahAM likhA hai - pAgamako pramANatA se jAnanemeM Ane vAle tathA SaDguNI hAni aura vRddhi ke dvArA pravRtta hone vAle anaMta agurulayu guNoM kA svabhAvase utpAda aura vyaya hotA hai tathA ghor3e Adi kI gati sthiti aura avagAhana meM hetu honese kSaNa-kSaNa meM unameM bheda par3ane ke kAraNa unakA hetu bhI anya-anya hotA hai - isa prakAra parasApekSa bhI unameM utpAda aura vyayakA vyavahAra kiyA jAtA hai, vaha uddharaNa isa prakAra hai : dvividha utpAdaH svanimittaH parapratyayazca / svanimittastAvadanantAnAmagurulaghuguNAnAmAgama prAmANyAdabhyupagamyamAnAnAM SaTsthAnapatitayA vRddhayAhAnyA ca pravartamAnAnAM svabhAvAdeteSAmutpAdovyayazca / / parapratyayo'pi azvAdigatisthityavagAhanahetutvAtkSaNe kSaNe tepAM bhedAttaddhatutvamapi bhinnamiti parapratyayApekSa utpAdo vinAzazca vyavahi yate / / ataH yaha prakaraNa dharmAdika tIna dravyoM kA hai aura dharmAdika tIna dravyoMkI svapratyaya svabhAva paryApta honekA niyama hai, yahAM jo SaDguNahAnivRddhirUpa svapratyaya kahI gayI hai vaha dharmAdika tIna dravyoM kI usI taraha kI svapratyaya svabhAva paryAya jAnanI cAhiye jaisI ki jIva dravyakI saMvara, nirjarA aura mokSarUpa svapratyaya svabhAva paryAya hotI hai tathA.jisa prakAra jIvakI ina tInoM prakArako paryAyoMko upazama aura kSaya nimittaka kahA jAtA hai| usI prakAra prakRtameM azvAdikI gati, sthiti aura avagAhanake nimittase dharmAdika tIna dravyoM kI paryAya bhI parapratyaya kahI gayI hai / isaprakAra isa kathanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki svapratyaya svabhAva paryAya ko chor3akara chahoM dravyoMmeM ananta agurulaghuguNa nimittaka paDaguNihAnivRddhirUpa anya koI svatantra svabhAva paryAyake atirikta svapratyaya paryAya nahIM pAyI jAtI aura na hI jIva. kI saMvara, nirjarA aura mokSarUpa paramArthase sva-para pratyaya paryAya hI hotI hai / itanA avazya hai ki jaba yaha jIva trikAlI svAbhAvake sanmukha hokara apane Atmika puruSArtha ke bala para saMvara, nirjarA aura mokSarUpa svapratyaya svabhAva paryAyako utpanna karatA hai, taba una paryAyoMmeM, karmoke upagama yA kSayase huI hai-aisA vyavahAra (upacAra) ho jAtA hai / prakRta meM yahAM agurulaghuguNakA artha avibhAga praticcheda hai / isake lie dekho-paMcAstikAya gAthA 84 kI samayavyAkhyA TIkA usameM likhA hai
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ api ca dharmaH agurulaghubhirguNairagurulaghutvAbhidhAnasya svarUpapratiSThatvanibaMdhanasya svabhAvasyAvibhAgaparicchedaiH pratisamayasaMbhavatSaTsthAnapatitavRddhihAnibhiH sadA pariNatatvAdutpAdavyayavatvepi svarUpAdapracyavanAnnityaH / / aura dharmadravya aguslaghuguNoMrUpase arthAt agurulaghutva nAma kA jo. svarUpa pratiSThitakA kAraNarUpa svabhAva hai, usake avibhAga praticchedoMrUpase jo ki prati samaya honevAlI SaTsthAna patita vRddhi hAnivAle ananta haiM, una rUpase sadaiva pariNamana karaneke kAraNa utpAda vyaya vAlA hai, tathApi svarUpa se cyuta nahIM hotA, isaliye nitya hai / / __ AzA hai, itane kathana se mImAMsaka svapratyaya aura sva-para pratyaya paryAya ke viSayameM jo apanI kalpita mAnyatA banAye huye hai, usameM saMsodhana kara legaa| pRSTha 286 (varayA) meM punaH usane sva-para pratyaya paryAyakA ullekha karate huye jo para padArthoM kI kAraNatAkA samarthana kiyA hai so yahAM prazna yaha hai ki vaha kAraNatA nizcaya se usane mAnI hai yA asadabhUta vyavahAra se / yadi upacarita vyavahAra se vaha vibhAga paryAya meM kAraNaMtA kA samarthana karatA hai to isameM Agamase koI bAdhA nahIM AtI, kyoMki upacarita vyavahAra se kAryameM para padArthoM kI nimittatA AgamameM svIkAra kI hI hai| itanA avazya hai ki Agama meM sarvatra vibhAva paryAya . ko hI sva-para pratyaya svIkAra kiyA hai / svabhAva paryAya to para nirapekSa arthAt svapratyayaM hI hotI hai, jo jIvakI apekSA vAhya saMyogameM ahaMkAra aura mamakAra bhAvake yathAsambhava chor3ane para hI utpanna hotI haiN| pR. 260 (varaiyA) meM usane ahaMkAra aura mamakArameM jo para dravya ke avalambana kI bAta likhI hai, so isa viSaya meM itanA hI saMketa karanA paryApta hai ki paradravya ahaMkAra aura masakArako utpanna nahIM karatA, kintu jIva svayaM hI apane ajJAna ke kAraNa paradravyako nimitta kara svayaM meM ahaMkAra ora mamakAra ko utpanna kara letA hai, isalie jIva svayaM hI mithyAtvAdi ajJAnake kAraNa ahaMkAra bhamakArakA kartA banatA hai, paradravya nahIM / vaha to unake hone meM upacArase nimittamAtra hai| pRSTha 291 (varaiyA) meM mImAMsaka ne ghaTAdi nirmANameM kiye gaye apane vyApArako kyA mUrkhatA kA kArya mAnA jAve, aisI jo pRcchA kI hai, so hamArA isa viSaya meM itanA likhanA hI paryApta hai ki jo koI paradravyakI kriyAko "maiM svayaM kara sakatA hU~"-yadi aisA mAnatA hai to usakA aisA mAnanA mUrkhatA arthAt ajJAna ke sivAya aura kyA ho sakatA hai ? isa vipayako vizeSarUpase samajhane ke lie samayAsAra gAthA 100 prAtmakhyAti TIkA para tathA pUre kartAkarma adhikAra para dRSTipAta karanA ucita hogA / usase pUrI vastu sthiti spaSTa ho jaayegii| pRSTha 293 (barayA) meM mImAMsakane jo jainatatva mImAMsA ko lekara nimitta-namittaka bhAva rUpa kAryakAraNabhAvasaMbaMdhI vizeSa carcA kI hai, so isa saMbaMdhameM hameM janatatvamImAMsA jaise granthakI racanA karane kA bhAva kyoM huA- yaha mImAMsAkase chipI huI bAta nahIM hai / jainatatva mImAMsameM prArambha meM hamane jo maMgalAcaraNa kiyA hai, usameM bhI hamane yaha . spaSTa kara diyA thA ki mokSamArgako dhyAna meM rakhakara isakI racanA kI jA rahI hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 vaha maMgalAcaraNa isa prakAra hai :-. kari praNAma jinedevako mokSamArga-anurUpa / vividha artha gabhita mahA kahiye tasvasvarUpa / / phira bhI mImAMsakake isa mata se hama sahamata haiM ki cAhe laukika prayojana hoyA pAramArthika una donoMmeM nimitta-namittakabhAvakA kathana Agama sammata hai| itanA avazya haiM ki laukika prayojana meM jahAM saMsArI prANI nimitta ko pradhAnatA dekara usI meM kartRtva kA Aropa karake laukika prayojana kI siddhi mAnatA hai, vahAM paramArthako jAnakara puruSa yA usa para ArUr3ha honevAlA puruSa apane nija purupArtha ko ujAgara karake svayaMke bala para prAtmakArya kI siddhi karatA hai, usakI dRSTi meM bAhya padArtha meM nimittatAkA vyavahAra gauNa rahatA hai| jaisAki tIrthaMkara vAsapUjya bhagavAna kI stuti ke prasaMga meM svatrabhUstayaM meM prAcArya samantabhadrane kahA bhI hai - yavastu bAhya guNadopasUtenimittamabhyantaramUlahetoH / adhyAtmavRttasya tadaMgabhUtamabhyantaraM kevalamapyalaM te / / 56 / / abhyantara jisakA mUla hetu hai, usakI utpatti meM jo bAhya hetu nimitta hai, adhyAtmavRtti arthAt mokSamArgI ke lie vaha gauNa hai, kyoMki Apake mata meM mAtra aMtaraMga kAraNa hI usake lie paryApta hai| .: yaha saMsArarUpa kArya aura mokSakArya kI Agama siddha vyavasthA hai| isameM kArya kAraNa bhAva kA kahA~ niSedha hotA hai ? mAtra kahA~ kauna gauNa hai aura kauna mukhya hai, isake vicArapUrvaka hI sAdhaka yA anya vyakti iSTa kArya kI siddhi meM pravRtta hotA hai| pRSTha 297 (varaiyA) meM mImAMsakane jo nizcaya ratnatraya kI prApti vyavahAra ratnatraya ke AdhAra para mAnI hai, so usakA aisA likhanA Agama sammata nahIM hai, kyoMki vyavahAra ratnatraya parAzritabhAva hone se usake AdhAra paraM paramArthase nizcaya 'ratnatrayakI prApti honA saMbhava nahIM hai / itanA avazya hai ki dRSTi meM svabhAva ke avalambana pUrvaka jisa samaya nizcaya ratnatraya kI prApti hotI hai usI samaya caraNAnuyoga ke anusAra hone vAlA samasta bAhya yAcAra samyakpane ko prApta hokara vyavahAra ratnatraya kahalAne lagatA hai / AgamameM vyavahAra rattatraya ko sAdhaka kahA hai, vaha mAtra upacAra se hI kahA hai| ... .. pRSTha 301 (varayA) meM mImAMkane jo vyavahAra samyagdarzana aura nizcaya samyagdarzana kA svarUpa likhA hai vaha bhI saMzodhanIya jAna par3atA hai, kyoMki paradravya aura paradravyoMke nimitta se honevAle bhAvoMse bhinna, svabhAvarUpa AtmAke anubhavapUrvaka jo AtmAzrita zraddhA hotI hai vaha nizcaya samyagdarzana hai| aura isake sAtha paramArtha svarUpa deva, guru, zAstra aura jIvAdi tatvoM kI jo zraddhA hotI hai, vaha vyavahAra samyagdarzana hai| __ pRSTha 307 (varaiyA) meM mImAMsaka ne jo zubhayoga aura azubhayoga kA lakSaNa likhA hai, usake lie use sarvArthasiddha a0 7 sUtra 3 para dRSTipAta karanA caahie| vahAM zubhayoga aura azubhayoga kA lakSaNa karate huye likhA hai zubhapariNAmanivRttaH yogaH zubhayogaH, -azubhapariNAmanivRttaH yoga: azubhayogaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ zubha pariNAmoMse racA gayA yoga zubhayoga hai aura azubha pariNAmoM se racA gayA yoga azubha yoga hai / isakA vizeSa khulAsA tatvArthavArtika-isI adhyAyake tIsare sUtrase kiyA gayA hai| isalie jijJAsuoM ko vahAM se jAna lenA caahiye| pRSTha 317 (varayA) meM mImAMsaka ne 10veM guNasthAna taka jo prArambhI pApAcaraNa kA ullekha kiyA hai, vaha usakA aisA likhanA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki 7 veM guNasthAna meM dharmavyAnakI pUrNatA aura pAThaveM se zukladhyAna kA prArambha ho jAtA hai / jaisA ki tatvArthavArtika ke a. 6 sU. 36 ke vArtika aura usake bhASya se jJAta hotA - ___dharmyamapramattasaMyatasyaiveti tanna.kiM kAraNaM ? pUrveSAM vinivRttiprasaMgAt / asaMyata samyagdRSTi saMyatAsaMyatapramattasaMyatAnAmapidharmadhyAnamipyate, samyaktvaprabhAvatvAt / iti dhayaMmapramattasyaivetyucyeta tarhi teSAM nivRttiH prasajyeta / " dharmyadhyAna apramatta saMyata ke hI hotA hai, aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para 4 the Adi guNasthAnoM meM dharmadhyAna hotA hai, isakA niSedha ho jAtA hai / zaMkA-koI kahatA hai ki dharmadhyAna apramattasaMyata ke hI hotA hai| samAdhAna-yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para 4the Adi guNasthAnoM meM dharmadhyAna hotA hai, usakA niSedha ho jAtA hai| asaMyata samyagdRpTi, saMyatAsaMyata aura pramattasaMyata jIvoM ke bhI samyagdarzana ke prabhAvase dharmyadhyAna kahA jAtA hai / yadi dhabadhyAna apramattasaMyatake hI kahA jAve . to unake dharmaghyAna hone kA niSedha ho jAtA hai| ___ isalie ve Adi guNasthAnoM meM prArambhI pApAcaraNarUpa kArya nahIM ho sakate yaha spaSTa hai, kyoMki ve nirvikalparUpa dharmyadhyAna aura zukladhyAnake guNasthAna haiM / vahAM jo saMjvalana kapAya kA maMda, maMdatara aura maMdatama udaya pAyA jAtA hai, vaha avuddhipUrvaka hI AgamameM svIkAra kiyA gayA hai| yadyapi dhavalA pu. 13 meM 103 guNasthAna taka dhamyaMdhyAna svIkAra kiyA gayA hai, kyoMki vahAM taka saMjvalana kaSAyakA udaya pAyA jAne se vahA~ taka kapAyakA sadbhAva mAnA gayA hai, parantu vahA~ upayogakI mukhyatA hone se upayoga meM kaSAya kA udaya gauraNa ho jAne ke kAraNa tathA sahaja svabhAvabhUta AtmAkA anubhava hone ke kAraNa Agama meM vahAM zukladhyAnakI hI mukhyatA svIkAra kI gayI hai, dharmyadhyAnakI nhiiN| isI tathyako spaSTa karate huye tatvArthasUtra a. 6 sU. 37 kI TIkA meM likhA hai vakSyamANeSuzukladhyAnavikalpeSu prAdye zukladhyAne pUrvavido bhavataH zrutakevalina ityarthaH / ca zabdena dharmyamapi samuccIyate / tatra vyAkhyAnato vizeSapratipattiriti zreNyArohaNAt prAga dharmyam, zreNyoM: zukle iti vyAkhyAyate / (1) yahA~ para vivakSA se 7veM meM dharmadhyAna likhA hai, jabaki 42 se 7veM taka hotA hai|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Age kahe jAne vAle zuklaghyAnake bhedoMmeMse Adike do zukladhyAna pUrvoko jAnanevAloM ke hote haiM, zrutakevalI ke hote haiM, yaha ukta kathana kA tAtparya hai / sUtrameM Aye huye "ca'- zabda se dharmyadhyAna kA bhI samuccaya ho jAtA hai / usameM bhI vyAkhyAnase vizeSatA kA jJAna hotA hai, isalie donoM zreNiyoM ke pahale dharmadhyAna hotA hai aura donoM zreNiyoM me zukladhyAna hotA hai, prakRta meM aisA samajhanA caahiye| . ___ isase spaSTa hotA hai ki dazaveM guNasthAnaM taka jo dharmyadhyAna kahA gayA hai, vaha mAtra saMjvalana kapAya ke sadbhAva kI mukhyatA se hI kahA gayA hai, AtmAzrita upayoga kI mukhyatA se nhiiN| isI lakSya ko spaSTa karate hue anagAradharmAmRta a.| zloka 110 kI svopajJA bhavyakumudacandrikA TIkA meM likhA hai ____ atra ca zuddhanizcaye zuddhabuddha kasvabhAvo nijAtmA dhyeyastiSThatIti zuddhadhyeyatvAcchuddhAvalambanatvAcchuddhAtmasvarUpasAdhakatvAcca zuddhopayogo ghaTate / sa ca bhAvasaMvara ityucyte|| ___ aura yahAM para zuddhanizcayanaya meM zuddhabuddha ekasvabhAva nijAtmA dhyeya nizcita hotA hai, isaliye zuddhadhyeya hone se, zuddha AtmA kA avalambana hone se aura zuddha AtmasvarUpa kA sAdhaka hone se zuddhopayoga vana jAtA hai / vaha bhAva saMvara kahA jAtA hai| isa prakAra Agama kI sAkSIpUrvaka itane vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki sAtaveM se dasaveM guNasthAna taka jo samIkSaka uttarottara manda, mandatara aura mandatama pApAcaraNa kI kapola kalpanA kI hai, vaha mithyA kathana hone ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai| __Agama meM zrAvaka kI gyAraha pratimA kahI gayI haiM, unameM AThavIM pratimA kA nAma Arambha tyAga pratimA hai / isase hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki AThavIM .pratimA ko svIkAra karate samaya hI java samasta.prakAra ke prArambha kA buddhipUrvaka tyAga kara detA hai, aisI avasthA meM pUrNa mahAvrata Adi 28 mUlaguNoM ko gurusAkSI pUrvaka svIkAra karane vAle pUrNa saMyamI zramaNa (muni) java kisI bhI prakAra kA Arambha sambhava hI nahIM hotA phira dhyAnI muni ke 7 guNasthAna se lekara 10veM guNasthAna taka kisI bhI prakAra ke prArambha kI usameM bhI pApAcaraNarUpa Arambha kI sambhAvanA kaise kI jA sakatI hai, arthAt kabhI bhI nahIM kI jA sakatI hai| __ Age pRSTha 320 (varayA) meM mImAMsaka ne 7veM guNasthAna se 10veM guNasthAna taka dharmAcaraNarUpa dharmyadhyAna ko mAnakara pRSTha 307 (varaiyA) meM pratipAdita apane mata ke viruddha vicAra vyakta kiyA hai so usase aisA pratIta hotA hai ki use hI svayaM yaha khabara nahIM ki pahale hama kyA likha Aye haiM aura aba kyA likha rahe haiM / vastutaH 7veM guNasthAna se lekara pApAcaraNa kI bAta to chor3iye pravRttirUpa dharmAcaraNa kI sambhAvanA hI nahIM hai| vahAM se lekara to AtmA ko mukhyakara anya saba vikalpoM ke nirodhasvarUpa dhyAna kI hI mukhyatA rahatI hai| "ekAgracintAnirodho dhyAnam" dhyAna . kA lakSaNa bhI yahI hai / vizeSa khulAsA hama pichalI zaMkA kA uttara likhate samaya kara hI Aye haiN| pRSTha 225 (varaiyA) meM mImAMsaka ne jo upacarita kathana ke sambandha meM hamArA abhiprAya likhakara usakI sArthakatAkA samarthana kiyA hai so isa sambandha meM mImAMsaka ko yaha acchI taraha se
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 samajha lenA cAhie ki jitanA bhI kathana kiyA jAtA hai vaha saba saprayojana hI kiyA jAtA hai / anyathA vaha nayAbhAsa ho jAtA hai, isaliye yadi upacarita kathana se anupacarita artha kI siddhi hotI hai to use (upacarita kathana ko, mImAMsakake matAnusAra bhUtArtha kaise mAnA jA sakatA hai mImAsaka ko jo upacarita kathanako bhUtArtha mAnane kA Agraha hai, so use usakA hI tyAga karanA hai, anya kucha nahIM / zrAge pRSTha 333 (baraiyA) mImAMsaka ne kumbhakAra meM jo miTTI ke samAna kumbhanirmANa kA kartavya svIkAra kiyA hai so usake isa kathana ko jinAgama kA apalApa karane ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai / jisane samayAsAra ke kartAkarma adhikAra ko par3hA hai vaha yaha acchI taraha se jAnatA hai ki kumbhakAra meM miTTI ke kumbhanirmANa kA kartRtva trikAla meM bhI sambhava nahIM hai / paramArtha se eka dravya dUsare dravya kA kartA nahIM hotA yaha utanA hI satya hai, jitanA ki yaha kahanA ki yaha jIva apane ajJAna ke kAraNa saMsArI banA huA hai / yaha mAnanA satya hai kyoMki apane ajJAna ke kAraNa hI jIva saMsArI banA huA hai / hA~ yadi kumbhakAra kA yoga aura vikalpa ghaTa nirmANa meM nimitta haiM, isa apekSA se use upacAra se nimitta kartA kahA jAtA hai to usase yaha kabhI bhI siddha nahIM hotA ki kumbhakAra ne miTTI ke pariNamana kI kriyA karake yoga aura vikalpa kI kriyA karane ke sAtha miTTI meM kumbha nirmANa kI bhI kriyA kI hai / vastutaH kumbhakAra ne miTTI ke pariNamana kI kriyA na karake kumbha utpatti ke vyavahAra se anukUla yoga aura vikalpa hI kiyA tathA miTTI ne svayaM pariNamana karake ghaTa kI utpatti kI kriyA kI hai / dekho, samayasAra gAthA 84 kI grAtmakhyAti TIkA / Age pR0 353 meM mImAMsaka kA kahanA hai ki paM0 phUlacanda jI kI mAnyatA sabhI kAryoM meM svabhAva Adi ke samavAya ko kAraNa mAnane kI hai, parantu mImAMsaka ke matAnusAra pratyeka dravya ke SaDguNI hAni vRddhi rUpa pariNamana meM nimittoM kI kAraNatA nahIM prApta hotI to isakA aisA likhanA isalie svavacana bAdhita hai, kyoMki eka cora par3aguNI hAni - vRddhi rUpa usa kArya ko svapratyaya ke sAtha para pratyaya bhI svIkAra kiyA jAya aura dUsarI ora usa ( kArya ) meM nimittoM kI kAraNatA asvIkAra kI jAya usakA yaha likhanA kahA~ taka tarka saMgata hai isakA use svayaM hI vicAra karanA hai / Age pRSTha 354 (varaiyA) meM vaha svabhAva (zuddha) paryAya ke mUka aura dUsarI ora kAla nimittaka bhI likhatA hai / sAtha hI usakA yaha bhI bhI vastu ke pariNamana meM nimitta nahIM hotA / aura isake sAtha hI vaha yaha dravya usa pariNamana kA samaya AvalI Adi ke rUpa meM vibhAjana pratyaya pariNamana meM kAla ke anvaya vyatireka ke ghaTita hone kI kabhI sambhAvanA nahIM hai / aura para nirapekSa mAnatA hai likhanA hai ki kAla kisI bhI likhatA hai ki kAla mAtra karatA rahatA hai / parantu sva isa prakAra mImAMsaka ke pUrvokta mata ko paDhakara lagatA hai ki use kAryakAraNa bhAva kI jarA bhI khabara nahIM hai / eka ora kAla dravya ko anya dravya ke pariNamana meM nimitta mAnanA aura dUsarI aura usakA nipedha karanA ise kArya kAraNa bhAva kI anibhijJatA hI kahA jA sakatA hai / Agama meM dharmAdhika dravyoM ko udAsIna kAraNa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai kAla dravya bhI jIvAdi dravyoM ke pariNAma kA vahiraMga nimitta hai / jaisAki paMcAstikAya gAthA 100 kI samaya vyAkhyA. TIkA meM prA0 amRtacandra likhate haiM
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvapudgalAnAM bahiraMganimittabhUtadravyakAla sadbhAve sati saMbhUtattvAt dravyakAlasaMbhUtaH ityAbhidhIyate / . jIva pudgaloM kA pariNAma to bahiraMga nimittabhUta dravyakAla ke sadbhAva meM hotA hai, isalie dravyakAla se utpanna huA kahA jAtA hai| . . . isI bAta ko aura bhI spaSTa karate hue A0 jayasena apanI tAtparyavRtti nAmaka TIkA meM likhate haiM- .. pariNAma davavakAlasaMbhUdo-aNoraNyaMtaravyaktikamaNaprabhUti - pUrvoktapudgala pariraNAmastu zotakAle pAThakasyAgnivat kumbhakAracakkabhramaraNa-viSaye-adhastanazilAvadvahiraMgasahakArIkAraNabhUtana kAlANurUpadravyakAlenotpannatvAd dravyakAlasaMbhUta / - pariNAma dravyakAla ke nimitta se utpanna huA hai arthAt jaise zItakAla meM pAThaka ke lie agni nimitta hai tathA kumbhakAra ke cakra meM bhramaNa ke viSaya meM nIce kI zilA bahiraMga nimitta hai, usI prakAra eka araNa ke dUsare praNa ke ullaMghana Adi pUrvokta pudgala pariNAma bahiraMga sahakArI kAraNa kAlANurUpa dravyakAlase utpanna hone ke kAraNa dravyakAla se utpanna huA hai - aisA vyavahAra hotA hai / ye do pramANa haiM - inase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki jaise dharmAdika dravya jIva aura pudgalo ke gamana Adi meM nimitta hote haiM usI prakAra kAlaM dravya bhI sabhI dravyoMke pariNamana meM nimitta hotA hai| isa viSaya meM mImAMsaka kA yaha kahanA ki kAla dravya samaya, pAvali Adi ke vibhAjana meM hI nimitta hai, yuktiyuktaM pratIta nahIM hotA / AzA hai ki mImAMsaka ina do pramANoM ke prakAza meM apane vicAroM ko badala legaa| " .. pRSTha 346 (varaiyA) meM mImAMsaka kA yaha likhanA ki. upAdAna hamezA dravya hI huA karatA hai, vaha. paryAya viziSTa hI hai Adi yaha dUsarI bAta hai, yuktiyukta pratIta nahIM hotA, kyoMki RjusUtranaya se avyavahita pUrva paryAya uttara paryAya kA upAdAna hotA hai aura pramANa se avyavahita pUrva paryAyayukta dravya avyavahita uttaraparyAya yukta dravya kA upAdAna hotA hai / jaisA ki svAmikArtikeyAnuprekSA graMtha ke isa pramANa se jJAta hotA hai puzvapariNAmajuttaM kAraNabhAveNa vaTTade davvaM / uttarapariNAmajudaM taM ciya kajja have riNayamA // 203 // pUrva paryAya se yukta dravya kAraNarUpa se rahatA hai aura uttara paryAya se yukta vahI dravya niyama se kArya hotA hai| __ isa prakAra Agama kI sAkSI pUrvaka vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki mImAMsaka ne 'janatattva mImAMsA kI mImAMsA' ko nimitta kara jo anargala bAteM likhI haiM ve kisa prakAra Agama sammata nahIM haiM isa bAta kA yahAM taka vizeSarUpa se vicAra kiyA sAtha, hI ukta kathana se mImAMsaka ke isa vicAra kA bhI khaNDana ho jAtA hai ki "vAhya nimitta kAraNa anyadravya ke kArya meM mahAyaka hokara bhUtArtha hai", kyoMki yahAM jisa kAla padArya ko nimitta kahA gayA hai usameM bhUtArya rUpa se arthAt
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 paramArtha se anya dravya ke kArya kI nimittatA ( kAraNatA ) nahIM hI pAyI jAtI hai / mAtra kAla pratyAsatti yA bAhya vyApti ko dhyAna meM rakhakara vivakSita kArya kI apekSA usa kAladravya meM nimittatA kA vyavahAra zrAgama meM kiyA gayA hai, jo abhUtArthaM hone se upacarita hI mAnA gayA hai / (ga) isa prakAra yahAM taka pRSTha 8 meM likhita (ka) aura (kha) muddoM ko dhyAna meM rakhakara UhApoha kiyA / Age (ga) mudde ke AdhAra se vicAra kiyA jAtA hai / usameM jo upacAra ko kathacita abhUtArtha aura kathaMcita bhUtArthaM kahA gayA hai, vaha kaise ThIka hai isakI mImAMsA kI jAtI hai Agama meM vyavahAranaya ke do bheda kiye gaye haiM / eka sadbhUta vyavahAranaya aura dUsarA asadbhUta vyavahAranaya | sadbhUta vyavahAra kA dUsarA nAma bhedavyavahAra bhI hai, kyoMki pratyeka vastu svabhAva se grabheda svarUpa hI hai, parantu prayojana ko dhyAna meM rakhakara guraNa-guNI zraura: paryAya- paryAyavAn meM bheda karanA- sadbhUta vyavahAra hai / isake do bheda haiM- zuddha sadbhUta vyavahAra aura azuddha asadbhUta vyavahAra / yahA~ inake kathana kA vizeSa prayojana nahI hai / adbhUta vyavahAra kA dUsarA nAma upacAra hai jaisAki AlApa paddhati meM kahA haiprasadbhUta vyavahAra evopacAraH / asadbhUta vyavahAra kise kahate haiM isakA spaSTIkaraNa karate hue zrAlApa paddhati meM punaH kahA hai anyatra prasiddhasya dhamasya anyatra samAropaNAdasadbhUta vyavahAraH / anya vastu meM prasiddha hue dharma kA usase anya vastu meM samAropa karanA grasadbhUta vyavahAra hai / isake e bheda haiM dravye dravyopacAraH dravye guNopacAraH, dravye paryAyopacAraH, guNe dravyopacAraH, guNe guNopacAraH, guraNe paryAyopacAraH, paryAye dravyopacAraH, paryAye guraNopacAraH paryAye paryAyopacAraH / anya dravya meM anya dravya kA samAropa karanA yaha dravya kahanA yaha dravyameM guraNa kA upacAra hai / dravya ko paryAya kahanA yaha guraNa ko dravya kahanA yaha guNa meM dravya kA upacAra hai / anya guraNako anya guNa kahanA yaha guNa meM guraNa kA upacAra hai, guNa ko paryAya kahanA yaha guraNa meM paryAya kA upacAra hai / paryAya ko dravya kahanA yaha paryAya meM dravya kA upacAra hai / paryAya ko guraNa kahanA yaha paryAya meM guNa kA upacAra hai / anya kI paryAya ko anya kI paryAya kahanA yaha paryAya meM paryAya kA upacAra hai / meM dravyopacAra hai / dravyako guNa dravya meM paryAya kA upacAra hai / paryAya meM paryAya ke upacAra kA udArahaNa taha jIve kammAraNaM gokammAraNaM ca passiduM vaNNaM / jIvassa esa vago jirohi vavahArado utto // 56 // ( samayasAra ) isI prakAra jIva meM karmo kA aura nokarmo kA varNa dekhakara jIva kA yaha varNa hai, isa prakAra jinendradeva ne vyavahAra se kahA hai /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 yaha eka udAharaNa hai / isameM vyavahAra kA artha prasadbhUta vyavahAra liyA hai| jIva meM karma aura nokarma kA varNana nahIM pAyA jAtA, isalie to vaha usameM prasadbhUta haiM / tathA karma aura nokarma ke vara ko jIva kA kahA gayA, isalie vaha vyavahAra hai| isa prakAra yaha prasadbhUta vyavahAra kA udAharaNa hai, jo prayojana vizeSa se zrAgama meM svIkAra kiyA gayA / ; isa prakAra ukta grAgama ke kathana se yaha mukhyatAse kathana karatA hai / ataH use mImAMsaka ke kahanA grAgama viruddha hone ke kAraNa mAnya nahIM hai / spaSTa ho jAtA hai ki upacAra asadbhUta arthakA dvArA kathaMcit prasadbhuta aura kathaMcit sadbhUta (gha) zrAge samIkSakane jo upacAra ko hI vyavahAra kahakara kathaMcit bhUtArtha aura kathaMcit bhUtArtha svIkAra kiyA hai, so prAkRta meM jisa artha meM vaha vyavahAra zabda kA prayoga kara rahA hai vaha yavahAra bhI prasadbhUta hI hai, kyoMki vaha anya kA anya meM upacAra svarUpa hone se prabhUtArtha hI hai / use sadbhUta bheda vyavahAra nahIM mAnA jA sakatA / isa prakAra praznottara kI sAmAnya samIkSA nAma para samIkSaka ne jo apanA kalpita zrabhimata vyakta kiyA hai usakA vicAra kiyA antaramahadantaram / zrAge mataikya ke nAma para samIkSaka ne pRSTha 4 meM jo cAra mudde upasthita kiye haiM, unameM maulika antara kyA hai use yahA~ spaSTa kiyA jAtA hai yathA saMkhyA (1) ke antargata samIkSaka kA kahanA hai, ki donoM hI pakSa saMsArI grAtmA ke vikAra bhAva aura caturgatiM bhramaNa meM dravyakarma ko nimitta kAraNa aura saMsArI zrAtmA ko upAdAna kAraNa mAnate haiM / so usakA kahanA vAhya dRSTi se bhale hI ThIka pratIta ho / para usane aisA likhakara bhI jo yaha likhA hai ki "avyavahita pUrva paryAyayuktadravya upAdAna hokara bhI vaha unake yogyatAvAlA hotA hai, isalie jaba jaisA nimitta hotA hai, usake anusAra kArya honA hai upAdAna ke anusAra nahIM" isalie usake matAnusAra aisA lagatA hai ki upAMdAna meM kArya huA itanA hI vaha upAdAna kA artha karatA hai / usake matAnusAra kArya to mAtra nimitta ke anusAra hI hotA hai / isa prakAra hama dekhate haiM saMkhyA ( 1 ) ke antargata jo samIkSaka ne likhA hai vaha yathArtha nahIM hai / (2) isa saMkhyA ke antargata samIkSaka ne jo kucha bhI likhA hai use saMkhyA 1 ke sandarbha meM dekhane para sthiti spaSTa ho jAtI hai / samIkSaka vastutaH apanI bAta ko chipA rahA hai / Agama se samIkSaka ke dRSTikoraNa meM jo mahAn antara hai use hama saMkhyA 1 meM spaSTa kara hI Aye haiM / (3) isa saMkhyA meM samIkSaka ne donoM pakSoM ke abhiprAya se jo upAdAna kAraNa rUpa saMsArI AtmA ko yathArtha kAraNa aura mukhya kartA likhA hai tathA nimittakAraNabhUta udaya paryAya viziSTa dravya karma ko ayathArtha kAraNa aura upacArita kartA likhA hai so vastu sthiti to aisI hI hai, parantu jaba vaha upAdAna kAraNa ko anya yogyatA vAlA mAnakara nimitta ke anusAra kArya ke hone kA vidhAna karatA hai, taba usakA pUrvokta mata apane Apa khaNDita ho jAtA hai, kyoMki usake zrAgama viruddha isa mata ke anusAra upAdAna kAraNa mAtra Azraya kAraNa raha jAtA hai aura nimitta kAraNa yathArtha kAraNa mukhya kartA bana jAtA hai / yadi vaha kahe ki nimitta ke anusAra kArya hotA hai yaha hama vyavahAra se kahate haiM to bhI usakA aisA likhanA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki aisI avasthA meM nizcaya upAdAna ko
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 bhI usI mata vAlA mAnanA cAhiye jo kArya huA hai kAraNa ki upAdAna aura nimitta meM kArya kI apekSA kAla pratyAsatti hai| (4). samIkSaka ne donoM ke matAnusAra saMkhyA 4 ke antargata upAdAna kAraNatA yathArtha kAraNatA aura mukhya kartRtva nizcaya naya kA viSaya likhA hai aura nimitta kAraNa bhUta udaya paryAya viziSTa dravyakarma se svIkRta nimitta kAraNatA, ayathArtha kAraNatA aura upacarita kartRtva vyavahAranaya ke viSaya haiM - so usakA aisA likhanA yathArtha hokara bhI isaliye saMgata pratIta nahIM hotA hai, kyoM ki vaha na to upAdAna ko vAstavika kAraNa rahane denA cAhatA hai aura na vAhya nimitta ko hI ayathArtha kAraNa rahane denA cAhatA hai| hama kisI para Aropa karanA jAnate nahIM, jo vastu sthiti hai mAtra vaha spaSTa kI hai| pRSTha 7 meM samIkSaka ne "jo uttarapakSa kA pUrva pakSa para ulTA Aropa" zIrSaka ke antargata jo vaktavya diyA hai so ise usakI mAtra kalpanA ke atirikta hama aura kyA kaha sakate haiN| vaha apane Agama ke viruddha mata ko na chor3akara uttara pakSa para "ulTA cora kotavAla ko DATe" yaha yukti caritArtha kara rahA hai| aisA eka bhI prasaMga nahIM AyA jaba hamane pUrva pakSa ke prazna kA uttara na diyA ho, yadi pUrva pakSa hamAre uttara meM apane prazna kA uttara samajhanemeM asamartha rahatA hai to yaha usakA hI dopa hai, hamArA nhiiN| na to hamane apane uttara meM prAsaMgika aura anAvazyaka carcA hI prArambha kI hai aura na aisA karane kA hamArA abhiprAya hI rahA hai| usakI bAta to yaha hai ki vaha cAhatA thA ki hama naya vibhAga ke vinA yaha uttara deM, parantu prazna meM gabhita naya vibhAga ko dhyAna meM lekara usake anusAra uttara diyA hai to aprAsAMgika aura anAvazyaka kaise ho gayA- isakA nirNaya vaha svayaM kare, kyoMki jinAgama kI lagabhaga pUrI prarUpaNA naya vibhAga para Azrita hai| usakI sabhI zaMkAyeM nayavibhAga para Azrita hai, aisI hAlata meM unakA samAdhAna naya vibhAga ke anusAra hI hogaa| usake asvIkAra karane se kyA hotA hai| Age samIkSaka ne jo donoM pakSoM ke madhya matabheda.kI jisa rUpa meM rekhA khIMcI hai, usakA vaha matabheda bAhya nimitta ko usake dvArA ayathArtha kAraNa mAnane ke kAraNa svayaM hI khaNDita ho jAtA hai / vaise vastutaH use (pRSTha-6 meM) kAraNa na kahakara upacarita kAraNa kahanA caahiye| khAniyA tattvacarcA samIkSaka kI dRSTi meM bhale hI vitaMDAvAda bana gayI ho, parantu vicArakoM ke liye to vaha tattvacarcA hI hai| usase samIkSaka Adi ke vicAra kaise Agama viruddha haiM ise samajhane meM vicArakoM ko bar3I sahAyatA milI hai| ___ hamAre Upara samIkSaka ne jo yaha Aropa kiyA hai ki apane pakSa kI vijaya banAne kI dRSTi se pUre tInoM dauroM meM hamane apanA prayatna cAlU rakhA thA - so yaha samIkSaka kA apanA vicAra hai, use pUre zaMkA samAdhAna meM apanI hAra dikhAyI detI hai, isaliye usane apanA yaha mata banA liyA hai, jabaki isameM hAra-jIta kA koI savAla hI nahIM hai| itanA avazya hai ki samIkSaka ko jisa rUpa meM apane vyavahAra pakSa ko upasthita karanA cAhiye thA usameM vaha asaphala rahA / -- yadi vaha vyavahAra pakSa ko vyavahAra pakSa mAnakara hI upasthita karatAM aura nizcaya pakSa ke khaNDana ke cakkara meM na par3atA to pUrI tattvacarcA kA rUpa hI dUsarA hotaa| hameM duHkha isI bAta kA hai ki vaha pakSa ko upasthita karane meM asaphala rhaa|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2e hamane (pRSTha-2 meM na to kahIM Agama ke artha ko badalane kA prayatna kiyA hai aura na hI kahIM usakA durupayoga hI kiyA hai| pUrva pakSa aura uttara pakSa - yaha to carcA ke samaya usa pakSa ke dvArA apanAyI gayI nIti ke kAraNa hI bana gaye the / vastutaH yadi vaha tattvacarcA ke tIsare dina apane pakSa ke dvArA upasthita kI gayI zaMkAyoM ko donoM ora kI sAmAnya zaMkA na vanAtA zrIra na ho prathama dina kI 6 zaMkAoM ke hamAre dvArA diye gaye uttara ko pUrva pakSa mAna kara una para likhe gaye pratikAtroM ko pratyuttara na banAtA to sambhava thA ki hamAre pakSa dvArA bhI apara pakSa ke sAmane katipaya zaMkAeM upasthita kI jAtIM; parantu usa pakSa dvArA apanAI gayI nIti ke anusAra hI aisA lagA ki para pakSa, hameM anta meM hArA huA siddha karane ke abhiprAya se hI pUrI taiyArI ke sAtha yahA~ prAyA hai, taba hameM avazya hI pUrI carcA meM sAvadhAna rahanA par3A / samIkSA pR. - . ke prArambha meM samIkSaka kA jo yaha kahanA hai ki uttara pakSa ne apane pakSa ke samarthana meM jisa zrAgama ko paga-paga para duhAI dI hai usakA usane bahuta se sthAnoM para sAbhiprAya artha bhI kiyA hai| jaisA ki pUrva meM batalAyA jA cukA hai ki padmanandi paMcaviMzatikA 23-7 kA usane pUrva pakSa kA mithyA virodha karane ke liye jAna-bUjha kara viparIta artha karane kA prayatna kiyA hai / so isa sambandha meM hameM itanA hI kahanA hai ki samIkSaka ne preraka kAraNa mAnakara usakA jo yaha lakSaNa kiyA hai ki preraka nimitta ve haiM, jinake sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ rahA karatI haiM / sAtha hI aise nimittoM kI sahAyatA ko vaha bhUtArthaM mAnatA hai| itanA hI nahIM samIkSaka upAdAna kA lakSaNa paryAyayukta dravya na karake mAtra dravya ( sAmAnya ) hI karatA hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki vaha (samIkSaka) "dvayakRtI loke vikAroM bhaveta" isa vacana ke anusAra saMsAra rUpa kArya ko upAdAna aura bhUtArtha kArya mAnatA hai / hama kyA kareM, ukta bAteM likhakara hamane usakI kathanI kA hI bhaNDAphor3a kiyA hai spaSTa kiyA hai / yaha eka bAta huI, dUsarI bAta yaha hai ki samIkSaka aneka jagaha kartA ke artha meM vivakSita kriyA kA kartA artha nahIM karatA hai / udAharaNArtha samIkSA pRSTha 13 meM puruSArthasiddha yupAya kI samIkSaka ne jo kArikA uddhRta kI haiM usameM "pariNamante" kriyA kA artha parigamita hote haiM yaha na karake pariNamate haiM yaha karanA cAhiye / isase bhI yahI dhvanita hotA hai ki samIkSaka upAdAna kA artha nahIM karatA hai phira bhI vaha apanI bhUla nahIM svIkAra karatA - - yaha usakI haTha hai / (2) zaMkA 1, daura 1, samIkSA kA samAdhAna samIkSaka kA kahanA hai ki Apane prathama daura meM jo samayasAra gAthA 81 ko upasthita kara usakA artha kiyA hai usameM Apane bauddhika bhUla kI hai / Age usakA khulAsA karate hue vaha likhatA hai ki usa gAthA ke prathama pAda kA yaha artha honA cAhiye "jIva karma guNa ko nahIM karatA " aura Apane usake sthAna meM yaha kiyA hai ki "jIva karma meM vizeSatA ko (paryAya ko) utpanna nahIM karatA " aisA artha karanA hI ApakI bauddhika bhUla haiM so hamase kahA~ bhUla huI yaha bAta hama abhI taka nahIM samajha pAye / samIkSaka ne jahA~ "kammaguNe" kA artha "karma guNa ko " yaha kiyA hai vahIM hamane karma
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vizepatA ko' (paryAya ko) yaha kiyA hai / donoM artha eka samAna haiM, kyoMki yahAM para guNa zabda kA artha vizeSatA arthAt paryAya hI lI gayI hai| samIkSaka ne "guNa" zabda kI jagaha "guNa" zabda rakha diyA hai| isameM bhUla hamArI kahA~ huI ? hamane "guNe" zabda kA artha saptamI vibhakti paraka kahA~ kiyA hai ? dvitiyA vibhaktiparaka hI to kiyA hai| yadi aisI vyartha kI TIkAmoM se vaha samIkSA kA kalevara na bharatA to yaha acchI bAta hotii| prathama zaMkA ke samAdhAna meM ina gAthAoM kI bar3I upayogitA hai| ina gAthAnoM se hI to hameM yaha mAlUma par3atA hai ki pratyeka dravya apanA kArya svayaM karatA hai / kAla pratyAsattivaza bAhya dravya to usameM mAtra nimitta hotA hai| aisA lagatA hai ki naya vibhAga se diye gaye hamAre samAdhAna ko samIkSaka sahana nahIM kara sakA, kyoMki use naya vibhAga ke binA diyA gayA samAdhAna hI iSTa thaa| anyathA vaha aise samIcIna samAdhAna ko avazya hI svIkAra kara letaa| . . samIkSaka cAhatA hai ki nimitta-naimittika saMbandha ko bhUtArtha rUpa se kAryakArI mAnA jaay| so usakI paramArthase kAryakAritA to tava hI bana sakatI hai, jaba vaha nimitta ke sthAna meM samartha upAdAna hokara anya dravya ke kArya karane meM vaha akiMcitkara hI rahatA hai| ise samIkSaka jitane jaldI svIkAra karegA utanI hI usase jaina siddhAnta kI rakSA hogii| bhale hI pUrva pakSa kI ora se naya ko mukhya kara prazna nahIM kiyA gayA ho, parantu samIkSaka yaha jAnatA hai ki pUrva pakSa kI ora se jo pRcchA kI gaI, vaha vyavahAra naya kI vipakSA meM hI zaMkA upasthita kI gaI thii| ataH uttara pakSa ne unakA samAdhAna paramArtha ko dhyAna meM rakhakara hI kiyA thA / isaliye hamane uttara pakSa kI ora se jo bhI pramANa upasthita kiye the, ve saba prakRta viSaya ko spaSTa karane meM sahAyaka hone ke kAraNa hI upasthita kiye the, ataH prakRta. meM unakI upayogitA sutarAM siddha haiN| hamane pravacanasAra gAthA 2/77 Adi ke jo pramANa upasthita kiye the, ve usa prayojana ko ghyAna meM rakhakara hI upasthita kiye the| samIkSaka yadi bhUtArtha rUpa se nimitta kI kAryakAritA svIkAra nahIM karatA to avazya hI yaha kahA jA sakatA thA ki Agama meM nimitta kA sthAna suprayojana kiyA gayA hai, parantu samIkSaka kI raTa to yaha rahI ki nimitta ko bhUtArtha rUpa se kAryakArI manavAyA jAya / isaliye vivaza hokara hameM isa rUpa meM usakA niSedha karane ke liye vAdhya honA par3A hai| yadi samIkSaka bAhya nimitta ko bhUtArtha rUpa se kAryakArI mAnane kI raTa chor3akara anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se eka dravya ke kArya meM anya dravya kI nimittatA ko svIkAra karatA hai aura isa AdhAra para usakI (vAhya nimitta kI) upayogitA svIkAra karatA hai yA vAha ya nimitta kathana ko isa apekSA prayojanIya mAnatA hai to aisA mAnane meM hameM kyA Apatti hai| itanA avazya hai - jitanI bhI pAgama meM bAhya nimitta kI carcA hai, vaha yaha dikhalAne ke lie hI hai ki nimitta paramArtha se kAryakArI na hokara vaha mAtra upacarita kathana hai, usako sahAyaka mAnanA yathArtha nahIM hai| vAhya vyAptivaza anya vastu meM anya kArya ke samaya upacAra se hetupanA avazya svIkAra kiyA jAtA hai, parantu vaha . (vAhya vastu) paramArtha se kArya kI sAdhaka nahIM hotI hai / jo usakI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31 ( nimitta kathana kI ) kAryakAritA kA niSedha karate haiM / vAhya nimitta ko yadi zaMkAkAra kArya kA sUcaka hone se upayogI arthAt kAryakArI yA sahAyaka mAnanA cAhatA hai to aisA mAnane meM hameM koI prApatti nahIM hai / (3) zaMkA 1, daura 2, samIkSA kA samAdhAna : hamane, dvitIya daura meM pUrva pakSa ne jitane pramANa upasthita kiye the, unako 5 (pAMca) bhAgoM meM vibhakta kara, una para kramazaH vicAra kiyA thaa| yahA~ usake dvArA pratyeka bhAga para samIkSA ke nAma jo kucha likhA gayA hai, usa para phira se vicAra kiyA jAtA hai / prathama bhAga ke AdhAra para zaMkA-samAdhAna isa carcA meM vAhya nimitta ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai vistratA nimitta aura prAyogika nimitta / tathAM inake samarthana meM sarvArthasiddhi aura iNTopadeza kI TIkA ke pramANa diye the / sAtha hI yaha spaSTa kara diyA thA ki ye donoM hI prakAra ke nimitta kArya ke prati udAsIna hI hote haiM / ava yahA~ zaMkA yaha hai ki samIkSaka jo donoM prakAra ke nimittoM ko bhUtArtha rUpa se sahAyaka mAna rahA hai aura upAdAna kA kArya na karane ke kAraNa hamAre dvArA donoM prakAra ke nimittoM ko jo bhUtArtha rUpa se sahAyaka nahIM mAnA jA rahA hai - ina donoM vikAroM meM kauna vAhya samIcIna hai, isakI yahA~ samIkSA karanI hai - - donoM prakAra ke bAhya nimittoM ke lakSaNa yadyapi hama apane samAdhAna meM ukta donoM prakAra ke nimittoM ke lakSaNa de grAye haiM - "eka ve jo apanI kriyA dvArA dravya ke kArya meM nimitta hote haiM aura dUsarA ve jo cAhe kriyAvAn dravya hoM aura cAhe akriyAvAn dravya hoM, parantu jo kriyA ke mAdhyama se nimitta na hokara niSkriya dravyoM ke samAna anya dravyoM ke kArya meM nimitta hote haiM / " ( sa. pra. 13) ye usa samaya prasaMga se hamAre dvArA kiye gaye donoM prakAra ke nimittoM ke lakSaNa haiM / samIkSaka ne ukta donoM nimittoM ke jo lakSaNa diye haiM, ve isa prakAra haiM, - "preraka nimitta ve haiM jinake sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ rahA karatI haiM aura udAsIna nimitta ve haiM jinakI kArya ke sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ rahA karatI haiM / "2 'apane ina lakSaNoM meM antara dikhAte hue samIkSaka likhatA hai ki anukUla nimittoM kA sahayoga milane para upAdAna kI vivakSita kAryarUpa pariNati honA aura java taka anukUla nimittoM kA sahayoga prApta na ho taba taka unakI ( upadAna kI) vivakSita kArya rUpa pariNati na ho sakanA, yaha nimittoM ke sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ haiM / tathA upAdAna ko apanA sahayoga pradAna karanA aura upAdAna java taka apanI kAryarUpa pariNati hone kI prakriyA prArambha nahIM karatA, taba taka unakA (nimittoM kA ) apanI taTastha sthiti meM vanA rahanA yaha nimittoM kI kArya ke sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyA~ haiM / inameM se pahile prakAra kI anvaya aura vyatireka vyAptiyoM kA sadbhAva jina nimittoM meM pAyA jAve, ve preraka nimitta kahalAne yogya haiM aura dUsare prakAra kI anvaya
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura vyatireka vyAptiyoM kA sadbhAva jina nimittoM meM pAyA jAve, ve udAsIna nimitta kahalAne ke yogya haiN| yataH pahile prakAra kI anvaya aura vyatireka vyAptiyoM kA sadbhAva preraka nimittoM meM pAyA jAtA hai, ataH unake (preraka nimittoM ke) bala para kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai aura yata dUsare prakAra kI anvaya aura vyatireka vyAptiyoM kA sadbhAva udAsIna nimittoM meM pAyA jAtA hai, ataH unake (udAsIna nimittoM ke) bala para kArya Age-pIche to nahIM kiyA jA sakatA, phira bhI unakA sahayoga upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM avazya rahA hai|" (sa. pR.-13) Age samIkSaka ne apane donoM prakAra ke lakSaNoM ke samarthana meM kramazaH rela ke injina aura rela paTarI ke udAharaNa upasthita kiye haiM tathA hamAre dvArA kiye gaye donoM prakAra ke lakSaNoM kA isa AdhAra para niSedha kiyA hai ki ukta prakAra ke lakSaNoM ke AdhAra se donoM hI nimitta kAryotpatti meM akiMcitkara siddha hote hai / jabaki pUrva pakSa donoM hI nimittoM ko kAryotpatti meM pUrvokta prakAra se kAryakArI mAnatA hai| (sa pR-14) hamAre dvArA die gaye lakSaNoM ke khaNDana meM zaMkAkAra kI yukti yaha hai ki unheM kAryotpatti maiM akiMcitkara mAnA jAtA hai to usa kAla meM upasthita anya vastuoM ko bhI nimitta mAnane kA prasaMga A jAvegA / sAtha hI samIkSaka dvArA apane lakSaNoM ke samarthana meM yaha yukti dI hai ki donoM prakAra ke nimitta napAdAna kI kArya rUpa pariNati meM apane-apane DhaMga se sahAyaka hone rUpa se yadi kAryakArI mAna liyA jAtA hai to isase kAryotpatti ke avasara para unakI nimitta rUpa se upasthiti yuktiyukta ho jAtI hai / sAtha hI unakI kArya ke sAtha apane-apane se anvaya vyatireka vyAptiyAM bhI bana jAtI haiN|" Age samIkSaka ne prameyaratnamAlA kA uddharaNa upasthita karake upAdAna ke kArya ke prati nimittoM kI sArthakatA siddha kI hai / sAtha hI vaha nicor3a ko sUcita karate hue likhatA hai ... tAtparya yaha hai ki jainAgama meM kAryotpatti kI vyavasthA isa prakAra svIkRta kI gayI hai ki "upAdAna kAryarUpa pariNati hone kI svAbhAvika yogyatA viziSTa padArtha to kAryarUpa pariNata hotA hai, parantu vaha tabhI kAryarUpa pariNata hotA hai, jaba use preraka aura apreraka (udAsIna) nimittoM kA sahayoga prApta ho jAtA hai| usako preraka nimittoM kA sahayoga prerakatA ke rUpa meM aura apreraka (udAsIna) nimittoM kA sahayoga aprerakatA (udAsInatA) ke rUpa meM milA karatA hai / isa taraha upAdAna kAraNa, preraka nimitta kAraNa aura apreraka (udAsIna) nimitta kAraNa- ina tInoM ke rUpa meM kAraNa sAmagrI ke milane para hI kAryotpatti (upAdAna kI kAryarUpa pariNati) hotI hai|" (sa. pR.-14) yahA~ taka hamane yathAsambhava samIkSaka ke abhimata ko dikhalAne kA prayatna kiyA hai| Age use dhyAna meM rakhakara vicAra kiyA jAtA hai - .. yahA~ samIkSaka ne svakalpita bAhya nimitta ke do lakSaNa diye haiM (sa. pR.-13) vastutaH vivakSita kArya ke sAtha jisa bAhya padArtha kI trikAla vyApti hotI hai, usameM Agama ke anusAra nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai aura usa kArya ko naimittika kahA jAtA hai, isI bAta ko dhyAna meM rakhakara svAmI samantabhadra ne svayaMbhUstrota meM isa siddhAnta kI ghoSaNA kI hai ~ . . bAhyetaropAdhisamaprateyaM kAryeSu te dravyagataH svabhAvaH / / . .. navAnyayA mokSavidhizca pusA tenAbhivandyastvamaSirbudhAnAm // 6 // .
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 zlokArtha :- bhagavan ! Apake sabhI kAryoM meM vAhya aura abhyantara upAdhi kI samagratA rahatI hai / yaha dravyagata svabhAva hai aisA svIkAra kiyA hai / anyathA saMsArI jIvoM ko mokSa vidhi nahIM bana sakatI, isa kAraraMga RSisvarUpa zrApa buddhimAna puruSoM ke liye vandanIya haiM / / kArya-kAraNa bhAva kA yaha akATya miyama hai jisakI svAmI samantabhadra ne spaSTa zabdoM meM ghoSaNA kI hai / ava savAla yaha hai ki kauna kArya kisa vidhi se sampanna hotA hai, kisameM kisa kI mukhyatA rahatI hai ? isameM to koI vivAda nahIM ki pratyeka kArya meM donoM kI samagratA rahatI hai / vivAda mukhyatA aura gauragatA kA hai sAtha hI niyata upAdAna ho aura usakA nimitta ho yA upAdAna aneka yogyatA vAlA ho aura nimitta unameM se kisI eka kArya kA sAdhaka ho yA vivakSita kArya kA niyata upAdAna maujUda ho aura usakI bAdhaka sAmagrI upasthita ho jAya to kArya hogA yA nahIM aura hogA to vaha kisake anusAra hogA ? isa prakAra vivAda ke aneka mudde haiM, jina para yahA~ sAMgopAMga vicAra karanA hai / sAdhAraNataH sabhI kAryo ke jitane bhI vAhya nimitta svIkAra kie jAte haiM, ve do bhAgoM meM vibhAjita kiye jA sakate haiM- - eka ve, jo traikAlika bAhya vyAptivaza apanI kriyA dvArA nimitta hote haiM aura eka ve jo apanI kriyA dvArA nimitta nahIM hogA, mAtra vivakSita kArya ke sAtha traikAlika vyApti ko dekhakara unameM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai / itanA avazya hai ki bAhya nimitta kisI bhI prakAra kA kyoM na ho, upAdAna ke kArya rUpa pariNati ke kAla meM traikAlika vyAptivaza usakA honA Avazyaka hai / yaha eka nizcita niyamabaddha vyavasthA hai, jise dhyAna meM rakhakara hI svAmI samantabhadra ne bhagavAn parama bhaTTAraka tIrthaGkara devAdhideva ke kathana ko anu"smaraNa karate hue "bAhya taropAdhi" .." ityAdi kArikA nibaddha kI hai / (2) isa viyama ko dhyAna meM rakhane para to yahI nizcita hotA hai ki jitane bhI kArya hote haiM utane hI unake samartha yA niyata upAdAna hote haiM / upAdAna anizcita ho yA upAdAna aneka yogyatA vAlA ho aura nimitta ke AdhAra para usameM kArya kI utpatti hotI ho aisA Agama meM kahIM batalAyA nahIM gayA hai anyathA upAdAna se hone vAle kArya ke sAtha unakI nimittoM kI bAhya vyApti nahIM bana sakatI / yahA~ kAraNa hai ki grAgama meM niyata prati niyata upadAna kA lakSaNa Tagocara hotA hai - avyavahita pUrva paryAyayukta dravya ko upAdAna kahate haiM / yahA~ jise niyata upAdAna kahA gayA hai usakI Agama meM dUsarI saMjJA prAgabhAva hai / aSTasahasrI meM prAcArya vidyAnanda ise dhyAna meM rakhakara likhate haiM RjusUtra nayAparNAddhi prAgabhAvastAvat kAryasyopAdAnapariNAma evaM pUrvonantarAtmA / na caitasmin pUrvAnAdi-pariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaMgaH, prAgabhAvavinAzasya kAryarUpatopagamAt (pR. 100 ) * yaha upAdAna upAdeyabhAva kI nizcita vyavasthA hai / zaMkAkAra isa vyavasthA ko na mAnakara apanI icchAnusAra upAdAna upAdeyabhAva kI vyavasthA karane para tulA huA hai| yahI usakI hai / -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba ukta pramANa kA artha dete haiM RjusUtranaya kI mukhyatA se to pUrva anantara (avyavahita) paryAya hI prAgabhAva kahalAtA hai, aura aisA hone para kArya ke pUrva pariNAma kI anAdi santati meM kArya ke sadbhAva kA prasaMga nahIM prApta hotA, kyoMki prAgabhAva ke vinAza meM hI kAryarUpatA svIkAra kI gaI hai| yaha Agama vacana hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki RjusUtranaya kI apekSA kArya se avyavahita pUrva paryAya kA nAma prAgabhAva hai| samartha paryAyArthika nizcaya upAdAna bhI usI kA nAma hai| (3) yadi samIkSaka kahe ki hamane upAdAna ko jo aneka yogyatA vAlA likhA hai vaha vyavahAranaya se hI likhA hai, so usakA aisA likhanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vyavahAra naya se upAdAna arthAt prAgabhAva kA lakSaNa likhate hue AcArya vidyAnanda aNTasahasrI meM kahate haiM -- .. vyavahAranayAparaNAttu madAdidravyaM ghaTAdeHprAgabhAva iti vacane'pi prAgabhAvasvabhAvatA ghaTasya na durghaTA, yato dravyasyAbhAvAsaMbhavAnna jAtu cidutpattirghaTasya syAt, kAryarahitasya pUrvakAlaviziSTasya madAdidravyasya ghaTAdiprAgabhAvarUpatopagamAta, tasya ca kAryotpattau vinAzasiddhaH kAryarahitavinAzamantareNa kAryasahitayotpatyogamAt kAryotpatterevopAdAnAtmakaprAgabhAvakSayasya vakSyamAraNatvAt / (pR.-100) ___ vyavahAranaya kI mukhyatA se to miTTI Adi dravya ghaTAdi kAryoM kA prAgabhAva hai aisA kathana karane para bhI prAgabhAva kI prabhAvasvabhAvatA ghaTa kI durghaTa nahIM hai, jisase ki dravya kA abhAva sambhava na hone se kabhI bhI ghaTa kI utpatti nahIM ho sakegI yaha kahA jAve, kyoMki jinAgama meM pUrva kAlaviziSTa kAryarahita miTTI Adi dravya ghaTAdi kAryoM kI prAgabhAvarUpatA svIkAra kI gaI hai aura usakA kArya kI utpatti hone para vinAza honA siddha hai, kyoMki kAryarahita miTTI Adi dravya Adi kA vinAza hue binA kAryasahita rUpa se usakI utpatti nahIM bana sktii| kArya kI utpatti hI upAdAna svarUpa prAgabhAva kA kSaya hai yaha Age kaheMge hii| (4) isa prakAra ubhayanaya kI yugapat vivakSA meM avyavahita pUrva paryAyayukta miTTI hI ghaTakA upAdAna siddha hone para usase avyavahita uttara samaya meM niyata ghaTa kI hI utpatti hogii| vahA~ kubhakAra ke yoga aura upayoga (vikalpa) ke bala para anya sakorAdi kAryoM kI kisI bhI avasthA meM utpatti nahIM ho sakatI / isaliye samIkSaka ne preraka nimitta kA jo yaha lakSaNa kiyA hai ki "preraka nimitta ve haiM jisake sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI haiM" ThIka nahIM hai, kyoMki preraka nimittoM ke bala para vaha (samIkSaka) niyata upAdAna se niyata kArya kI utpatti hotI hai isa siddhAnta kA apalApa kara denA cAhatA hai| cAhe kAryoM ke sAtha bAhya nimittoM kI anvaya vyatireka vyAptiyA~ kahI jAyeM aura cAhe bAhya nimittoM ke sAya niyata kAryoM kI anvaya vyatireka vyAptiyA~ kahIM jAveM, donoM hI avasthAoM meM niyata upAdAna se hI niyata kAryoM kI utpati hotI hai, yaha nizcita hai / Agama meM samartha upAdAna kAraNa kA jo lakSaNa diyA gayA hai vaha isa niyama kA ullaMghana nahIM karatA / Agama pramANa sahita samartha upAdAna kA lakSaNa hama pahale de hI Aye haiM /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 parIkSAmukha ke isa sUtra se bhI upAdAna ke isa lakSaNa kI puSTi hotI hai; yathA "pUrvottaracAriNoH kAryakAraNayozcaH kramabhAvaH" (a.3 sU 18) pUrva aura uttaracArI meM tathA kAryakAraNa meM kramabhAva niyata avinAbhAva hotA hai| (4) yahAM para kArya-kAraNa bhAva kA kathana karate samaya, usase upAdAna-upAdeya bhAva kA hI grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki jitane bhI vAhya nimitta hote haiM unakA sadbhAva Agama meM kAryakAla meM hI kiyA gayA hai| jaise java krodha kapAya karma kA udaya hotA hai usI samaya krodha pariNAma hotA hai| yadyapi kapAya karma cAra haiM, unameM se kisa kRpAya karma kA udaya ho usakI vyavasthA eka samaya pUrva bana jAtI hai, vahI udayarUpa kapAya karma kA upAdAna hai| aura isake udayakAla meM prAtmA bhI svayaM usa kapAya rUpa pariNama jAtA hai| yahAM hamane karma ke udaya kI mukhyatA se kapAya pariNAma kA vicAra kiyA hai, isI bAta ko yadi AtmA ko mukhya kara ke kahA jAve to aisA kahA jAvegA ki jisa samaya prAtmA krodha kaSAya rUpa pariNAma karatA hai usI samaya krodha kapAyakarma kA udaya hotA hai / isa prakAra ina donoM meM samavyApti hai / kAla pratyAsatti isI kA dUsarA nAma hai / / ataH samIkSaka kA yaha kahanA, ki preraka nimitta ke anusAra kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai, jinAgama ke sarvathA viparIta hai, kyoMki vAhya nimittoM kI sattA upAdAna kAla meM hI mAnI gayI hai, aisI avasthA meM preraka nimittoM ke bala para kArya kA Age-pIche kiyA jAnA kaise saMbhava ho sakatA hai ? (5) bAhya. nimitta aura kArya eka kAla meM hote haiM, isakI puSTi chahaDhAlA ke isa vacana se bhI hotI hai * samyaka sAthe jJAna hoya pe bhinna araadho| * lakSaraNa zraddhA jAna duhU meM bheda baagho|| samyagdarzana nimitta kAraNa hai, aura samyagjJAna kArya hai, phira bhI ye donoM eka samaya meM yugapata hote haiM, phira bhI ye do haiM kyoMki samyagdarzana kA lakSaNa zraddhA hai aura samyakjJAna kA lakSaNa jJAna hai, yaha ina donoM meM vAdhA rahita bheda hai| * jaise jisa samaya krodha kapAya kA udaya hotA hai usake eka samaya pUrva udayAvali meM sthita usa samaya zeSa 3 kaSAyoM ke karma paramANu stivukasaMkramaNa dvArA svayaM krodha karmarUpa pariNama jAte haiM - aisI vyavasthA hai| . (6) kevala paryAya upAdAna nahIM hotI aura na kevala dravya hI upAdAna hotA hai, kintu vikasita paryAyayukta dravya hI agalI paryAyayukta dravya kA upAdAna hotA hai| isa tathya kA samarthana tatvArthazlokavArtika ke isa vacana se bhI hotA hai - . darzanapariNAmapariNato hyAtmA darzanama / tadupAdAnaM viziSTajJAnapariNAmasya niSpatte, paryAyamAtra niranvayasya jIvAdidravyamAnasya ca sarvathopAdAnatvAyogAt karmaromAdivat / (ta. zlo., ta. ci. pR.-515)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 samyagdarzana pariNAma se pariNata zrAtmA samyagdarzana hai / vaha viziSTa jJAna pariNAma kI utpatti kA upAdAna hai, kyoMki kevala paryAyamAtra aura kevala jIvAdi dravyamAtra upAdAna nahIM ho sakatA / jaise ki kachue ke (asat rUpa) roma Adi kisI ke upAdAna nahIM hote / isaprakAra itane vivecana se yaha siddha ho jAtA hai ki pratyeka kArya kA ( jo ki pratyeka dravya kA pratyeka samaya meM hotA hai) niyata upAdAna hotA hai aura kAryakAla meM usake niyata vAhya nimitta hote haiM / yaha zrAgama paramparA hai / isI AdhAra para jinAgama meM IzvaravAda kA niSedha kiyA gayA hai, kyoMki jinAgama ke anusAra sabhI dravya svatantra haiM aura unake pariNAma bhI svatantra haiM / yahI kAraNa hai ki jinAgama meM eka dravya kI vivakSA meM bhI kartA kA svarUpa karma nirapekSa svatantra mAnA gayA hai aura isI prakAra karma kA svarUpa bhI kartR nirapekSa svatantra mAnA gayA hai / kevala inakA vyavahAra paraspara sApekSa avazya kiyA jAtA hai / ' jaba ki jinAgama ke anusAra kArya kAraNabhAva kI yaha vyavasthA hai, aisI avasthA meM kArya paramArtha se vAhya nimitta sApekSa mAnA jAya, yaha kisI bhI avasthA meM sambhava nahIM hai| tathA isI prakAra upAdAna kA svarUpa upAdeya nirapekSa hotA hai aura upAdeya kA svarUpa upAdAna nirapekSa hotA hai / mAtra inakA vyavahAra paraspara sApekSa avazya kiyA jAtA hai / zrAgama kI isa vyavasthA ko dhyAna meM rakhane para jinAgama meM preraka nimitta kAraNa ho yaha siddha nahIM hotA / 1 kevala zAbdika prayoga ke grAdhAra para kAryakAla meM kAryoM kI apekSA bAhya nimittoM meM bheda nahIM khAniyA tattvacarcA meM hamane ise ( preraka nAma ke nimitta ko) AdhAra para hI svIkAra kiyA thA / aura isIliye iSTopadega TIkA ke usako ( preraka nimitta ko) udAsIna nimitta ke samAna ullikhita kara diyA thaa| itanA avazya hai ki grAgama meM prAyogika aura vilasA ina do zabdoM kA nimitta kAraNoM ke artha meM avazya prayoga huA hai / jo buddhi nirapekSa daiva sApekSa kArya hote haiM, unheM visrasA kArya kahate haiM / yaha Agama kI vyavasthA hai / yathA - iisfy dvidhA vissAprayogabhedAt // 10 // dhospi vidhyamaznute / kutaH ? vistrasAprayogabhedAt vaitrasikaH prAyogikazceti / [ tatvArthavartika - 5 - sU-24] visA va prayoga ke bheda se baMdha bhI do prakAra kA hai (10) visrasA aura prayoga ke bheda se baMdha bhI dvividhatA prApta hotA hai / yathA - vainasika aura - prAyogika | yahAM puruSArtha nirapekSa ke artha meM visrasA zabda kA prayoga huA hai tathA jIva ke mana-vacanakAya ke saMyoga ko prayoga kahate haiM aura prayoga pUrvaka hone vAle kAryoM ko prAyogika kahate haiM / 1. nahi kartR svarUpa karmApekSa karmasvarUpaM vA kathaMpekSam, ubhayAsatvaprasagAt / nApi kartR vyavahAraH karmatvavyavahAro vA parasparAnapekSa: / ( graSTasahasrI kA0 75)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 . prAyogika kArya do prakAra ke hote haiM - ajIva sambandhI aura jIvAjIva samvandhI / prANiyoM ke dvArA mana-vacana-kAya kI pravRtti pUrvaka ajIva samvandhI jitane kArya hote haiM, ve ajIva viSayaka prAyogika kArya kahalAte haiM / tathA jIva ke dvArA jo karma aura nokarma kA grahaNa hokara jo sambandha banatA hai, ve jIvAjIva viSayaka prAyogika kArya kahe jAte haiN| inake sivAya jIvoM ke mana-vacana aura kAya ko nimitta na karake anya jitane bhI kArya hote haiM, ve saba visrasA kArya kahalAte haiM / itanA avazya hai ki prANiyoM ke puruSArthapUrvaka jitane kArya hote haiM, unameM deva kI gauNatA rahatI hai' aura deva kI mukhyatA se jitane kArya hote haiM unameM puruSArtha kI gauNatA rahatI hai| yaha jinAgama kI samyak vyavasthA hai| [tattvArtha vArtika a0 5 sU0 24, AptamImAMsA kA0 61] . . ___isa prakAra itane vivecana se hama pahale vivakSita kArya aura vAhya nimitta ko dhyAna meM rakhakara jo aneka vikalpa likha pAye haiM una savakA nirAkaraNa hokara kevala eka yahI vikalpa prakRta meM prAgama sammata ThaharatA hai ki pratisamaya niyata upAdAna se niyata kArya kI hI niSpatti hotI hai aura vAhya vyApti yA kAlapratyAsattivaza isa kArya ke niyata nimitta hote haiM / isI bAta kA samarthana karmazAstra kI samagra prarUpaNA se bhI hotA hai| yathA-jisa samaya karma kA udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama hotA hai usI samaya audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika bhAva bhI hote haiM, inameM samaya bheda nahIM haiN| isI prakAra jisa samaya isa jIva ke darzanamoha aura cAritramoha nimittaka jIva kA jo bhAva hotA hai, usI samaya usako nimittakara karmabandha bhI hotA hai| isameM bhI samaya bheda nahIM hai / isa prakAra kArya aura usake nimitta - ye donoM yadyapi eka kAla meM hote haiN| phira bhI yaha inake nimitta se huA aisA nimitta-naimittaka vyavahAra ina donoM meM vana jAtA hai / aura yahI kAraNa hai ki ise upacarita yA anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se svIkAra kiyA gayA hai / jahAM donoM eka kSetra meM paraspara avagAhita hokara hote haiM, vahAM upacarita asadbhUta kA vyavahAra hotA hai tathA jahA~ ye donoM kSetra bheda se hote haiM, vahA~ anupacarita asadbhUta vyavahAra hotA hai / yadyapi vAhya nimitta se anya dravya kA kArya nahIM hotA, phira bhI yaha isase huA yA isane ise kiyA aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki Agama meM nimitta-naimittika sambandha ko upacarita yA anupacarita asadbhUta vyavahAra naya kA vipaya svIkAra kiyA gayA hai| artha viparyAsa - yahA~ samIkSaka ne samayasAra kI "jaM kuNaI bhAvamAdA" gAthA 61 tathA puruSArthasiddha yupAya kI "jIvakRtaM pariNAma" kArikA 12 ko sa0 pR0 17 meM uddhRta kara unase preraka nimittoM ko siddha karane kA asaphala prayatna kiyA hai / javaki samayasAra kI ukta gAthA meM itanA hI kahA gayA hai ki jisa samaya jIva apane bhAva karatA hai usI samaya pudgala karmavargaNAeM svayaM karmasvarUpa pariNama jAtI haiM / tathA puruSArthasiddha yupAya kI kArikA dvArA "jIva ke dvArA kiye gae bhAvoM ko nimitta kara karmavargaNAyeM svayaM hI karmarUpa pariNama jAtI hai" yaha kahA gayA hai / aisI avasthA meM 1. purAkRtaM karma yogyatA ca devam / aSTa sa. kA..101 2. puruSArthaH punaH ihiceSTikRta madaSTamR / aSTa sa. kA. 111 /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ina uddharaNoM ko preraka nimitta ke artha meM upasthita karanA samIkSaka ke arthaviparyAsa ko siddha karatA hai| dUsare ina uddharaNoM kA artha karate samaya inase preraka nimittoM ke samarthana ke abhinaya se samIkSaka ne jo "pariNamade" aura "pariNamante" ina kriyAoM kA krama se jo yaha artha kiyA hai "karmarUpa pariNata hotA hai" aura "karmarUpa se pariNata hote haiM / " so isase samIkSaka ke dvArA kiye gaye isa artha ko arthaviparyAsa kI saMjJA dI jAya to koI atyukti nahIM hogI, kyoMki vAstava meM una donoM kriyAoM kA krama se artha hotA hai-"pariNamana karatA hai yA pariNamatA hai" tathA "pariNamana karate haiM yA pariNamate haiN|" usI prakAra "svayaM" pada ke artha karane meM bhI samIkSaka ne apanI mAnyatA ko puSTa karane kA asaphala prayatna kiya hai, kyoMki yahAM "svayaM" pada kA artha "pApa hI" haiM / isase yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki pudgala karmavargaNAyeM vinA kisI dUsare kI sahAyatA ke svayaM karmarUpa pariNama jAtI haiN| dUsare kI sahAyatA se pariNamatI hai, yaha asadbhUta vyavahAra hai| upasaMhAra [sa0 pR0 18] (1) isa prakAra upasaMhAra ke rUpa meM hama yahAM uttara svarUpa itanA hI kahanA cAhate haiM ki mAgama meM zabda prayogoM ke artha ko badalakara tattva kA nirNaya na kiyA jAkara vastu svarUpa ke AdhAra para tattva kA nirNaya kiyA jAnA yogya hai aura yahI jinAgama kA sAra hai / (2) naiyAyika darzana bhI nimittoM ko svIkAra karatA hai| usane Izvara ko isI rUpa meM svIkAra kiyA hai tathA jaina darzana bhI nimittoM ko svIkAra karatA hai| parantu ina donoM ke dRSTikoNa meM jo maulika antara hai use dekhate huye samIkSaka laukika kAryoM meM jaina darzana ke dRSTikoNa ko chor3akara naiyAyika darzana ke dRSTikoNa ko apanA letA hai| itanA hI nahIM vaha (samIkSaka) mokSa kArya ko svapara pratyaya svIkAra karake bhI usa mokSa kArya ko bhI para sApekSa svIkAra kara letA hai| vastutaH dekhA jAya to naiyAyika darzana kA dRSTikoNa bhI yahI hai / jaina darzana to kArya kA mukhya kartA upAdAna rUpa usa vasta ko hI svIkAratA hai| jahAM svabhAva ko gauraNa kara parabhAva ko kartA mAna vidhAna kiyA jAtA hai, use hI laukika dRSTi kahA jAtA hai, kintu jahAM para parabhAva ko kartA na mAna kara svabhAva para dRSTi rakhakara kArya kA vidhAna kiyA jAtA hai usako hI alaukika yA jaina dRSTi kahate haiN| Azaya yaha hai ki saMsAra ke kAryoM meM ajJAnI ke sadA dRSTi meM parAvalambana kI mukhya tA rahatI hai aura mokSa kAryoM meM jJAnI kI dRSTi meM sadA svAvalambana kI musyatA rahatI hai| phira bhI eka dravya paramArtha se dUsare dravya kA kartA nahIM hotA yaha nizcita hai / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara svAmI samantabhadra ne "bAhAtaropAdhi"." ityAdi kArikA nibaddha kI hai| isaliye laukika kAryoM ko para sApekSa kahA jAtA hai aura mokSakAryoM ko para nirapekSa kahA jAtA hai yaha jinAgama kI saMgati haiM / ise samIkSaka jaba bhI hRdayaMgama karegA usakA hama svAgata kreNge| tattvavimarza meM bhaya kA koI kAraNa nahIM [sa0pR16]
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 (1) jaba hama yaha bhale prakAra jAnate haiM ki pratyeka dravya ke svacatuSTaya jude-jude haiM / aisI avasthA meM eka dravya ko svacatuSTaya dUsare dravya ke svacatuSTaya meM kisI prakAra kA parivartana nahIM kara sktaa| kahA bhI hai 7 nahi svatossatI zakti kartu manyena pAte / AtmakhyAti TIkA samaya sAra, gAthA 116-120 (2) tInoM kAloM ke jitane samaya haiM utanI hI pratyeka dravya kI paryAyeM haiM, aisI avasthA meM upAdAna ko aneka yogyatA vAlA mAnanA kadApi sambhava nahIM hai / Agama meM bhI aisA vacana nahIM milatA, jisase upAdAna aneka yogyatA vAlA hotA hai isakA samarthana ho / vicAra karane para bhI svataH hai aura isalie manuSyagati nAma karma ke (3) tIsare dravya utpAda - vyaya - dhrauvyasvarUpa hotA hai / isa apekSA jaise pratyeka dravya dhrauvya svarUpa svataH hai, usI prakAra vaha utpAda aura vyayasvarUpa svarUpa kisI ke dvArA kiyA nahIM jA sakatA yaha vastusthiti hai / udaya se jIva manuSya huA yA amuka nimitta se amuka kArya huA yA isane apane se bhinna dUsare kA kArya kara diyA ityAdi kahanA yA likhanA mAtra prayojana vizeSa ko dhyAna meM rakhakara prasadbhUtaM vyavahAranaya se hIM kahA yA likhA jAtA hai / paramArthaM se to jisa paryAya kA jo svakAla hai, usa samaya pUrva paryAya kA vyaya hokara uttara paryAya kA utpAda svayaM hotA hI hai yaha upAdAna upAdeya bhAva kI svayaM siddha vyavasthA hai / (4) pravacanasAra kI donoM TIkAoM meM dravya ko utpAda vyaya dhra uvasvarUpa siddha karane ke lie laTakate hue hAra kA udAharaNa diyA hai / 'hAra meM DorA anvaya (dhIvya) kA pratIka hai aura mariNa utpAda vyaya ke pratIka haiM / jaise hAra meM jisa sthAna para jo mariNa haiM use vahAM se haTAyA nahIM jA sakatA, vaise hI anvaya meM jisa paryAya kA jo svakAla hai vahAM se use alaga nahIM kiyA jA sakatA / itanA avazya hai ki jaise eka mariNa para se aMgulI usase agale mariNa para rakhane para pichalA mariNa gauNa ho jAtA hai aura agalA mariNa mukhya vaise hI vivakSita eka paryAya kA vyaya hone para usI samaya usase agalI paryAya kA niyama se utpAda hotA hai / nimitta se usameM kramabhaMga honA sambhava nahIM hai / mAtra usakA sUcaka (5) niyata kArya kA niyata prAgbhAva ( upAdAna) hotA hai / yadi aisA na mAnA jAye to pratyeka dravya kI prati samaya naI-naI paryAya utpanna hotI hai yaha kathana nahIM bana sakatA / isalie bhI pratyekaM paryAya apane upAdAna ke anusAra hotI hai yaha siddha hotA hai / vAhya nimitta to yA jJApaka hotA hai / tAtparya yaha hai ki kArya kI meM jJApaka hotA hai; usameM jo kAraNapane kA cAhie / vivakSA meM sUcaka hotA aura jAnane kI vivakSA vyavahAra karate haiM use mAtra upacarita hI jAnanA (6) yadi kArya kI prativandhaka sAmagrI upasthita rahatI hai to isase vaha kArya nahIM hotA yaha jo parIkSAmukha ke eka sUtra meM kahA gayA hai, so vaha vivakSita kArya kI apekSA se hI kahA gayA hai,
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadatirikta kArya kI apekSA se nhiiN| yadi ise siddhAnta mAna liyA jAya to javataka vaha prativandhaka sAmagrI banI rahegI, taba taka usa dravya ko apariNAmI mAnanA pdd'egaa| kintu aisA hai nahIM, ataH parIkSAmukha meM jo prativandhaka sAmagrI kA kathana AyA hai vaha vivakSita kArya kI apekSA se nahIM aisA yahAM nizcaya karanA cAhiye / vastutaH jise hama prativandhaka kAraNa kahate haiM vaha vivakSita kArya ke atirikta usa samaya apane upAdAna ke anusAra hone vAle kArya kA nimitta hI hai| (7) cAhe laukika kArya ho yA pAramArthika kArya ho, kArya kisI bhI prakAra kA kyoM na ho, donoM prakAra ke hI kArya bAhya aura abhyantara upAdhi kI samagratA meM hote haiM, isameM sandeha nhiiN| ina donoM prakAra ke kAryoM meM jo bheda hotA hai vaha dRSTikoNa ke bheda se hI bheda hotA hai| laukika muSTi vAlA ajJAnI hotA hai| vaha para se apane kArya kI siddhi mAnatA hai, isalie paralakSyI hone se vaha para kI uThAvarI meM apane ko lagAye rakhatA hai / java ki pAramArthika dRSTi vAlA jJAnI hotA hai, vaha anya kArya kI siddhi meM sunizcita svabhAva ko sAdhaka jAnakara vuddhi meM usakA pAlambana lekara svabhAvabhUta prAtmA kI bhAvanA karatA hai| isa prakAra jitane bhI kArya hote haiM ve apanI-apanI kAraka sAmagrI kI samagratA meM niyata upAdAna ke anusAra niyata samaya meM hI hote haiM aisA vaha jAnatA hai, isalie pAkulita nahIM hotaa| kadAcit kapAya kA udreka hotA hai to vaha use apanA doSa-jAna kara use zAnta karane kA yatna karatA hai / yahA~ abhI taka jo likhA gayA hai, yaha usakA sAra hai jo sabake liye mArgadarzaka hai| koI bhI bAhya nimitta ho ve anya dravya kA kArya karate hI nahIM samIkSaka pRSTha 20 meM "nimittoM kA kArya meM praveza saMbhava kyoM nahIM aura nimittoM kA kArya meM praveza anAvazyaka kyoM" ina do zIrpakoM ke antargata samIkSaka ne jo vicAra vyakta kiye haiM, ve pUre vastusvarUpa para prakAza DAlane meM asamartha haiM, kyoki jinheM hama nimitta kahate haiM ve vivakSita dravya ke kArya ke kAla meM svayaM upAdAna hokara apane hI kAryoM ke kartA hote haiM, isalie na to usakA vivakSita kAryoM meM una kAryoM ke svacatuSTaya banakara praveza hotA hai aura na ve paramArthata: vivakSita kAryoM kI utpatti meM sahAyaka hI ho sakate haiM unameM eka kAla-pratyAsattivaza yA bAhyavyAptivaza sahAyakapane yA vivakSita kAyauM ke hetu-kartA banane kA vyavahAra avazya diyA jAtA hai jo upacarita hone se asadbhUta hI hotA hai / yogyatA se tAtparya . samIkSaka ne pR0 22 (samIkSA) meM 'yogyatA se' vastu kI nitya upAdAna zakti ko grahaNa . kiyA hai, so usakA aisA mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki na to kevala anvayarUpa dravya hI upAdAna hotA hai aura na kevala paryAya hI, paramArtha se paryAya yukta dravya hI kArya kA upAdAna hotA hai / yahAM zaMkAkAra ne prameyakamalamArtaNDa kA jo udAharaNa upasthita kiyA hai, usake isa vacana se hI yaha siddha ho jAtA hai ki paryAya zakti se yukta dravya zakti hI viziSTa kArya ko janma detI hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ "paryAyazaktisamanvitA hi dravyazaktiH kAryakAriNI, viziSTa paryAyapariNatasyaiva dravyasya kAryakAritvapratIteH" hamane zrartha karane meM koI bhUla nahIM kI samIkSaka ne (sa0 pR0 23 meM ) iSTopadeza ke artha ko lekara jo vivAda khar3A kiyA hai| vaha yogya nahIM pratIta hotA / iSTopadeza zloka kA tIsarA caraNa itanA hI hai- "nimittamAtramanyastu" / isa caraNa meM anya nimitta mAtra itanA hI kahA gayA hai / savAla yaha hai ki jo bhI nimitta hogA vaha kisI kArya kA to nimitta hogA hI / prataeva "vivakSita kArya kA" itanA vAkyAMza zrapane zrApa phalita ho jAtA hai| vaha vivakSita kArya kucha bhI ho sakatA hai| yahAM [sa0 pR0 24] samIkSaka ne nimitta kA artha sahakArI kAraraNa kiyA hai so upacAra se aisA artha karane meM Agama meM koI bAdhA nahIM AtI / 41 " nanvevaM" ityAdi padoM kA samIkSaka ne jo artha liyA hai, vaha usakI kevala buddhi kA vyAyAma mAtra hI hai / niSkarSa rUpa meM yahA~ yaha samajhanA cAhiye - 1. pR. 26 ke AdhAra para nimitta kisI prakAra kA bhI kyoM na ho, vaha kArya kA vyApAra karane ke prati udAsIna hI hotA hai / isa apekSA se vaha parakA kArya karane 3. yogyatA dravya rUpa bhI hotI hai aura paryAyarUpa bhI hotI hai, donoM ke milane para unake anusAra niyama se kArya hotA hai| yaha jinAgama kA sAra hai / 2. nimitta anya ke kArya kA vyApAra nahIM karatA meM kicitkara hI hai / sa. pU. 17 meM samIkSaka ne sa. pU. 22 meM diye gaye 'prameya kamalamArtaNDa' ke uddharaNa kA jo zrAzaya phalita kiyA hai, vaha usakI apanI sUjha hai, kyoMki paryAya ke utpattikAla meM hI kAla pratyAsattivaza anya meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai aisA zrAgama kA niyama hai| koI kisI ko khIMcakara nahIM lAtA, aisA vyavahAra avazya hotA hai / -- saM. pR. 26 meM aSTasahasrIgata aSTazatI meM yaha vacana AyA hai| - tadasAmarthyamakhaNDayada kicitkaraM ki sahakArikAraNaM syAt (pR. 105 ) mantavya ko dhyAna meM yaha vacana bhaTTAkalaMkadeva ne mImAMsakoM ke prati upAlambha ke rUpa meM prayukta kiyA hai, kyoMki mImAMsaka zabda ko sarvathA nitya mAnatA hai, phira bhI tAlu AdikA Alambana lekara zabda kI pravRtti bhI svIkAra karatA hai / usake aise durAgrahapUrNa rakhakara hI bhaTTAkalaMkadeva ne ulAhane ke rUpa meM usase yaha vacana kahA hai ki " zabda ke sarvathA nitya hone ke kAraNa usake kAryarUpa meM na ho sakane rUpa asAmarthya kA khaNDana na karate hue sahakArI kAraNa kyA akiMcitkara hI banA rahatA hai ?" so yahAM sAmane pratipakSa hai, usake ekAnta mata kA khaNDana kiyA jA rahA hai, isaliye usake ekAnta mata ke khaNDana ko dhyAna meM rakhakara AcAryadeva ne yaha vacana kahA hai / ataH aise vacana ko * dhyAna meM rakhakara samIkSaka ne jo apane iSTArtha ko phalita karanA cAhA, vaha yogya nahIM hai / zabdoM ke prayoga meM tAlu Adi nimitta hote hI haiM, aura ve upacAra se sahakArI kAraNa bhI kahe jAte haiM, yaha
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ svapakSa kI bAta hai| parapakSa kI dRSTi meM kauna upacarita kathana hai aura kauna aMnupaMcarita kathana hai isa vivecanA meM par3ane se koI matalava siddha nahIM haataa| yahAM to AcArya ko mImAMsaka ke aikAntika mata kA khaNDana karanA iSTa thaa| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara prAcArya ne aSTazatI ke ukta vacana kA prayoga kiyA hai / Agama kA kathana spaSTa hai . sa. pR. 27 meM samIkSaka ne "samAdhAna pakSa ke dRSTikoNa kA anya prakAra se nirAkaraNa" zIrSaka ke antargata sarvArthasiddhi (a.5 sU. 7) kA uddharaNa dekara jo apanI icchAnusAra artha phalita kiyA hai, use unakI hI apI svatantra kalpanA kahanA cAhiye, kyoMki hama yaha pahale hI batalA pAye haiM kiM sarvatra svapratyaya pariNamana kA artha svabhAva paryAya liyA gayA hai aura svapara pratyaya pariNamana kA artha vibhAva paryAya liyA gayA hai| yadyapi svapratyaya pariNamana meM bAhya nimitta avazya hotA hai, para usakI vahAM dRSTi meM gauraNatA rahatI hai| itanA avazya hai ki paDguraMgI hAni aura paDguNI vRddhi meM se eka kAla meM koI eka hAni yA koI eka vRddhi niyama se hotI hai| taba kauna hAni hotI hai aura kauna vRddhi hotI hai isakA nizcaya niyama hokara bhI vaha hamArI pratyakSa buddhi kA viSaya nahIM hai| kArya ke AdhAra para anumAna avazya samartha upAdAna ke AdhAra para kiyA jA sakatA hai| (sa. pR. 26) miTTI kA anvaya saMdAkAla pAyA jAtA hai| ghaTa ke phUTane para bhI miTTI kA anvaya banA rahatA hai| yahAM miTTI anvaya ke rUpa meM vivakSita hai, kuzUna kA aMnvaya sadAkAla banatA nahIM hai, isaliye ghaTa meM kuzUla kA aMnvaya nahIM kahA jAtA hai itanA samIkSaka ko spaSTa rUpa se samajha lenA cAhiye / ataH aisI bAtaM likhakara vyartha ke kalevaraM ko bar3hAnA yogya pratIta nahIM hotaa| vivAda kA muddA to itanA hI hai ki kArya hote samaya vAhya vastu meM jo nimittatA svIkAra kI gayI hai, vaha nimittatA usameM bhUtArtha hai yA upacAra se kahI jAtI hai / Agama ke anusAra to vaha upacaMrita hI mAnI gayI hai| yahI hamArA likhanA bhI hai aura kahanA bhI hai| Agama se bhI isakA samarthana hotA hai, vaha pAgama hai samayasAra gAthA 106, 107 aura 108 Adi / yadi kahA jAya ki ukta gAthA meM anyaM dravyoM ke kArya bhUtArtha se anya dravyaM karate haiM isakA nipeSa kiyA hai, isase nimitta ke sahAyaka hone kA nipedha kahAM huI / to isa para hamArA kahanA yaha hai ki yadi jaba anya dravya tadbhinna anya dravya ke rUpa pariNamane kI paramArtha se kriyA nahIM kara sakatA, jaisA ki samayasAra gAthA 107 se spaSTa jJAna hotA hai, to phira use anya dravya ke kArya kA sahAyaka kahanA yaha upacAra se hI to banegA, bhUtArtha se use sahAyaka kahanA yaha Agama ke nAma para apane vicAroM ko calAnA hI to kahalAyegA / pR. 24 (sa.) meM guNasthAnoM kI carcA karate hue jo dvAdaza Adi guNaMsthAnoM kI utpatti ke jina nimittoM kA ullekha kiyA so unakA hamane to niSedha kiyA nhiiN| hamArA kahanA to itanI hI hai ki bArahavAM Adi guNasthAnoM kI utpatti kA mUla kAraNa to upayoga meM svabhAva ke pAlambana se ratnatraya kA sadbhAvarUpa pariNamanA hI hai / jaba yaha jIva Atma puruSArtha ko jAgrata kara ratnatrayarUpa pariNAma seM pariNata hotI hai. taba svayaM karma kI hAni hone lagatI hai aura aMta meM mohanIya aura jJAnAvaraNAdi karmoM kA svayaM kSaya hokara svayaM hI yaha jIva prAtmapuraMpArtha ko jAgrata kara ina guNasthAnoM ko prApta kara
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ letA hai / phira bhI mohanIya aura jJAnAvaraNAdi karmoM kA kSaya hone se ina guNasthAnoM kI prApti huI, yaha asadbhUta vyavahAra naya se kahA jAtA hai| dvitIya bhAga kI samIkSA ke AdhAra para pR. 26 (sa.) meM samIkSaka ne udAsIna nimitta ke samAna vyavahAra se kahe jAne vAle preraka nimittoM ko vyavahArahetu mAna liyA hai, yaha prasannatA kI bAta hai| phira bhI usakA jo yaha kahanA hai ki "prazna preraka aura udAsIna nimittoM ko vyavahArahetu mAnane na mAnane ke viSaya meM nahIM hai, apitu prazna yaha hai ki vyavahArahetu hote hue bhI preraka nimitta ko kAryotpatti meM upAdAna kA sahAyaka hone rUpa meM kAryakArI mAnA jAya yA use vahAM sarvathA akiMcitkara svIkAra kiyA jaay| pUrvapakSa to apane ukta kathana meM yaha bhI spaSTa svIkAra kara rahA hai ki preraka nimitta ke samAna paMcAstikAya kI gAthA 87 ora 64 ve kI TIkAtroM ke AdhAra para udAsIna nimitta bhI kAryotpatti meM upAdAna kA sahAyaka hone se kAryakArI hai, akiMcitkara nhiiN|" yaha samIkSaka kA vaktavya hai| isa vaktavya se yaha spaSTa hai ki jaise samIkSaka ne loka meM mAne gaye donoM prakAra ke nimitto ko vyavahArahetu rUpa meM svIkAra kara liyA hai, usI prakAra use upAdAna ke kAryoM meM vyavahAra se (upacAra se) sahAyaka bhI mAna lenA cAhiye thA, to yaha vivAda samApta ho jAtA aura samIkSaka isa AdhAra para jinAgama ke anusAra upAdAna ke lakSaNa ko bhI svIkAra kara letA aura anya vAtoM ko bhI svIkAra kara letA; paraMtu usakI apanI haTha hI Agama ke anusAra mAnyatA banAne meM vAdhaka ho rahI hai| paMcAstikAya gAthA 87 aura 14ve meM vyavahAra hetu kI mAtra siddhi kI gayI hai, para isase vyavahAra hetu para ke kArya kI kriyA karatI hai yaha siddha nahIM hotaa| isa artha meM arthAt para kI kriyA karane meM vyavahAra akiMcitkara hI hai| aura isIliye paMcAstikAya kI gAthA 87 meM pratyeka dravya svataMtra rUpa se arthAt para kI sahAyatA kI apekSA kiye binA apanA kArya karate haiM, isakI puSTi meM yaha vacana upalabdha hotA hai - "tatra jIva pudgAlo svarasata eva gtittpuurvsthitiprinnaamaapnno"| vahA~ jIva aura pudgala svarasa se (svabhAva se hI) gati pariNAma ko tathA gati pUrvaka sthiti pariNAma ko prApta hote haiN| tRtIya bhAga kI samIkSA ke AdhAra para (sa. pR. 30-31) anya jIva aura dravya anya kI kriyA nahIM kara sakatA: pRSTa 30 (sa.) meM bhI samIkSaka ne nimittoM kI kAryakAritA kA samarthana kiyA hai, kintu pUrva meM kiye gaye kathana ke samAna yahAM itanA hI kahanA hai ki jaba vaha upAdAna ke kAryoM meM nimittoM ko vyavahAra se hI svIkAra karatA hai - aisI hAlata meM use upAdAna ke kAryoM meM unakI (nimittoM kI ) kAryakAritA bhI vyavahAra se arthAta upacAra se hI svIkAra kara lenI caahiye| yahAM jo sahakArI kAraNa kA lakSaNa - "yaMdanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahAkArikAraNamitarat kAryamiti" - isa lakSaNa se jinheM sahakArI kAraNa kahA gayA hai, unameM nimittatA hI siddha hotI hai / usase yaha siddha nahIM hotA ki jo kArya kA sahakArI kAraNa kahalAtA hai, vaha upAdAna kartA ke samAna usa kArya kI kriyA karane meM samartha hotA hai / mAtra isase to itanA hI siddha hotA hai ki upAdAna ke
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa kArya ke sAtha anya dravya kI trikAla vAhya vyApti hotI hai, usameM sahakArI kAraNa yA nimitta kAraNa kA asadbhUta vyavahAra kiyA jAtA hai| caturtha bhAga kI samIkSA ke AdhAra para svayameva pada kA artha : pR. 31 (sa.) meM samIkSaka ne 'svayameva' pada kA jo artha 'apane rUpa' kiyA hai, usameM usakA yaha abhiprAya pratIta hotA hai ki 'upAdAna apane kArya ko nimitta ke sahayoga se hI kara sakatA hai anyathA nahIM', kintu 'upAdAna se kArya hotA hai' yaha nizcayanaya kA kathana hai, jo para nirapekSa hone se upAdAna svayaM hI apanA kArya karane meM samartha hai, isa artha ko sUcita karane ke liye hI pravacanasAra gAthA 166 meM 'svayameva' pada dvArA vyakta kiyA gayA hai / nizcayanaya kA lakSaNa hai : svAzrito nizcayanaya: yA abhedAnapacAratayA vastu nizcIyate iti nizcayaH / ina lakSaNoM ko dhyAna meM lene se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nizcayanaya se vastu kI siddhi yA prApti meM upacAra ko koI sthAna nahIM hai / upacarita naya arthAt vyavahAranaya avazya hI para sApekSa hotA hai, kintu nizcayanaya para sApekSa nahIM hotA, svAdhita kathana kA nAma hI nizcayanaya hai aisA yahAM samajhanA cAhiye, kyoMki vaha paranirapekSa hI hotA hai / ataeva 'svayameva' pada kA artha 'apane Apa hI' karanA yogya hai, anya nahIM / paMcama bhAga kI samIkSA ke prAdhAra para upacAra zabda kA artha :-pR. 31 (sa.) ke anusAra samayasAra gAthA 105 meM jo 'upacAra' zabda pAyA hai, vaha kevala 'anya ne anya kA kArya kiyA' yA isI prakAra kA jo prajJAniyoM kA vikalpa hotA hai usako hI sUcita karatA hai, paramArtha ko nahIM / arthAt vaha vikalpa upacAra hai, paramArtha nhiiN| yadi samIkSaka ko prayatna karane para bhI prathama prazna ke uttara meM 'upacAra' kA artha nahIM upalabdha huA to yahAM artha de rahe haiM : sati nimitta prayojane ca upacAraH pravartate / nimitta yA prayojana ke hone para upacAra kI pravRtti hotI hai| isa viSaya meM aneka sthAnoM para likhA jA cukA hai, isaliye vizeSa spaSTIkaraNa nahIM kara rahe haiM / noMka-jhoMka karanA hamArA kAma nahIM, isakA vicAra to use hI karanA cAhiye jo upacAra kathana ko bhUtArtha hI rakhakara pAThakoM ko bhrama kI bhUmikA meM lA khar3A karanA cAhatA hai / jIva bhUtArya rUpa se padagaloM kA nimitta kartA bhI nahIM hotA :-Age isI pRSTha meM samIkSaka ne jIva ko jo pudgala karmoM kA nimitta kartA likhA hai, so yahAM use aisA likhanA cAhiye thA ki jIva pudgala karmoM kA upacAra se nimitta kartA hai / jahAM tathyoM ke AdhAra para vastu kA vicAra kiyA jAtA hai, vahAM naya vibhAga ko AdhAra banAkara hI likhA-par3hA jAnA cAhiye / 'muhyate' pada kA artha :- 'muhyata iti mohanIyam' isakA artha jIva dvAra cUlikA 11 meM "jisake dvArA mohita ho vaha mohanIya karma hai' yaha kiyA gayA hai| use dekhakara hI hamane apane uttara
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM bhUla se vahI artha kara diyA thA, jabaki yaha prayoga karmakAraka meM hai, ataH vahAM usa prakAra kA saMzodhana kara lenA hameM iSTa hai| nimitta akiMcitkara kyoM hai, isakA artha :- pR. 32 (sa.) meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai 'parantu isase nimitta ko akiMcitkara nahIM siddha kiyA jA sakatA hai so usakA aisA likhanA tabhI upayogI mAnA jA sakatA thA, jaba vaha nimitta ke sahayoga ko pUrI taraha abhUtArtha svIkAra kara letA / hamane yadi kahIM use akiMcitkara likhA bhI hai to yahAM 'nimitta upAdAna milakara upAdAna ke kArya ko karane kI kriyA karatA hai' isa artha meM akiMcitkara likhA hai jo ThIka hai| 4. zaMkA 1. daura 3. samIkSA kA samAdhAna tRtIya daura meM bhI hamane pUrvapakSa kI zaMkA kA jo samAdhAna kiyA thA, use vaha samIkSaka kI bhUmikA svIkAra karake bhI usa para Tikakara nahIM raha sakatA, yaha hameM hI nahIM, sabhI ko kheda janaka lgegaa| sAtha hI jo usane hama para kalpita lAMchana lagAne kA duSprayatna kiyA hai, vaha aura bhI khedajanaka hai| usane apanI sthiti ko spaSTa karate hue nayavibhAga kA vicAra kiye binA jo yaha likhA hai ki 'vastu kI vikArI pariNati dUsarI vastu kA sahayoga prApta hone para hI hotI hai, usakA sahayoga prApta hue binA apane Apa nahIM ho jAtI' so usakA ekAnta se aisA likhanA aura mAnanA yahI vivAda kI sthiti hai| kadAcit upacAra se aisA kahA jAya to bhale hI kahA jAya, parantu binA nayavibhAga ke tattvavimarza ke samaya aisA likhanA aura mAnanA jainadarzana ko maTiyAmeTa karane ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai, kyoMki kAryakAla meM eka vastu dUsarI vastu ko bhUtArtha rUpa se sahayoga detI hai - aisI mAnyatA hI jaba ajJAna kA phala hai, aisI hAlata meM use jaina darzana batalAnA jaina darzana ko maTiyAmeTa karane ke sivAya aura kyA ho sakatA hai ? * pUrva pakSa kA mUla prazna isa rUpa meM thA "dravyakarma ke udaya se saMsArI AtmA kA vikArabhAva aura caturgati bhramaNa hotA hai yA nahIM?" uttarapakSa kI ora se mUla prazna kA hamAre dvArA diyA gayA uttara samIcIna thA / hamane tIsare daura meM isakA uttara dUsare daura ke AdhAra para isa prakAra diyA thA "saMsArI jIva ke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM karmodaya vyavahAra se nimittamAtra hai, mukhya kartA nahIM / " (ta. ca. pRSTha 36) yaha to vicAraka hI dekheMge ki hamAre dvArA nayavibhAga se diyA gayA yaha uttara samIcIna hote hue bhI samIkSaka kI bhUmikA svIkAra karake bhI vaha yaha likhane se nahIM cUkatA ki "yaha hamAre prazna kA uttara nahIM hai|" yadyapi ukta prazna kauna naya se kiyA gayA hai, isakA ullekha ukta prazna meM nahIM kiyA gayA thA, phira bhI yaha prazna kauna naya ke antargata pAtA hai, ise vismRta yA upekSita kara uttara denA bhI to samyak uttara nahIM detA, sivAya isake ki vaha vastusthiti ko dhyAna meM rakhakara nayavibhAga se isa prazna kA samAdhAna karatA hai, hamane kiyA bhI vahI / aisI avasthA meM samIkSaka ise apane prazna kA
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 uttara nahIM mAnanA cAhatA, isakA hameM Azcarya haiM / zAyada vaha sabhI praznoM ke samAdhAnoM ko nayavibhAga ke vinA golamAla rakhanA cAhatA thA, tabhI to vaha vAravAra " yaha hamAre prazna kA uttara nahIM hai" - yaha likhakara samAja ko bhrama meM rakhanA cAhatA hai / yaha samIkSaka kA viDamvanA bharA mAhola paidA karanA hai / aura phira ulTA hama para dhAropa karate hue yaha likhanA ki "viDambanA yaha hai ki isa daura meM usane pUrvapakSa para aneka kalpita zrAropa lagAye haiM aura unake grAdhAra para pUrvapakSa kI yadvAtadvA locanA kI hai / " (sa. pR 33) so yaha usakI korI kalpanA mAtra hai| na to hamane usapara koI zrAropa lagAyA hai aura na hI hamane usakI AlocanA kI hai| koI aura to aura usakA yaha kahanA hai kiM para kI sahAyatA ke vinA kArya nahIM hotA aura dUsarI ora usakA zrAgama se jhUThA samarthana karAne kA prayatna karanA / phira bhI yaha likhA jAya ki yaha upacAra se hI kahA jA sakatA hai to isa para yaha likhanA ki yaha hamAre prazna kA uttara nahIM hai to ise viDambanA nahIM to aura kyA kahA jAya ? zaMkAkAra dvArA kiye gaye prasamIcIna artha kA nirAkaraNa (1) 'dvayakRto loke vikAro bhavet' rUpa se svIkRta ukta vacana ke anusAra yadyapi samIkSaka do vastueM milakara eka vikAra pariNati rUpa hotI hai, ise to nahI mAnate, ise hama svIkAra karate, para vaha yaha to mAnatA hI hai ki "vastu kI vikArI pariNati dUsarI vastu kA bhUtArtha se sahayoga prApta hone para hI hotI hai, usakA sahayoga prApta hue vinA apane zrApa nahIM ho jAtI / " to usakI aisI mAnyatA hI mukhya rUpa se vivAda kA viSaya banI huI hai / (2) pahale samIkSaka 'puruSArthasiddha yupAya' kI isa gAthA ko uddhata karake usakA artha bhI likha AyA hai / yathA - jIvakRta pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariraNamante'tra pudgalaH karmabhAvena / / 13 // usake dvArA kiyA huA artha isa prakAra hai : jIva dvArA kRta pariNAma ko nimittarUpa se prApta kara anya pudgala vahAM svayaM (apanIyogyatA ke anusAra) karmarUpa se pariNata hote haiM / - hama isakA artha isa prakAra karate haiM - jIvakRta pariNAma ko nimitta mAtra prApta kara yahAM anya pudgala karmarUpa se svayaM hI ( anya kI sahAyatA ke vinA ) pariNamana karate haiM / yahAM vivAda ke mudde do haiM - prathama "svayameva" pada kA artha aura dUsarA " pariNamante" kriyA kA artha | samIkSaka "svayameva" kA artha svayaM hI (apane Apa hI ) nahIM karanA cAhatA aura isaliye usane yahAM isakA artha kiyA hai "apanI yogyatAnusAra, dUsare "pariNamante" kriyA kA artha " pariNamate haiM" nahIM karanA cAhatA, isaliye usane isakA artha kiyA hai| "pariNata hote haiM / " - isa prakAra ye do artha haiM / ava sarvaprathama kisakA kiyA huA artha samIcIna hai - isa bAta kA yahA~ vicAra karanA hai / usameM bhI sarvaprathama "svayameva" paTa kA jo prartha samIkSaka ne kiyA hai. vaha
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ThIka hai ki hamane jo artha kiyA hai vaha ThIka hai yaha dekhanA hai| isake liye hama samayasAra gAthA 121 se 125 taka kI TIkA ko uddhRta kara rahe haiM : ___ yadi karma svayamevabandhaH san jIvaH krodhAdibhAvena svayameva na pariNameta sa kilAparigAmyeva syAt / tathA sati saMsArAbhAvaH atha pudgalakarma krodhAdi jIvaM koSAdibhAvena pariNAmayati tato na saMsArAbhAva iti tarkaH / ki svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA pudgalakarma krodhAdi jIva krodhAdibhAvena pariNAmayeta? na tAvatasvayamapariNamamAraNaH pareNa pariNAmayitu pAryeta / na hi jAta zaktayaH paramapekSante / tato jIva: pariNAmasvabhAvaH svayamevAstu tathA sati garuDadhyAna pariNata: sAdhakaH svayaM garuDa iva jJAnasvabhAvakrovAdipariNatopayogaH sa eva svayaM krodhAdiH syAt iti siddhajIvasya pariNAmasvabhAvatvam / yaha samayasAra prAtmakhyAti TIkA kA vacana hai / isameM jIva kA pariNAma svabhAva siddha kiyA gayA hai / jIva pariNAmasvabhAva svaMya hai, kisI ke kAraNa vaha pariNAmasvabhAva nahIM hai| java jIva svayaM pariNAmasvabhAva hai to pratikSaNa svaMya hI vaha apane utpAda-vyayarUpa pariNAma ko prApta karatA hai anyathA dhrauvya ke samAna utpAda-vyaya lakSaNa nahIM bntaa| anya dravya ke samAna jI kA yaha sAmAnya lakSaNa hai, jo AtmabhUta hone se usakA hI apanA svarUpa siddha hotA hai / aura svarUpa para dvArA kiyA jAtA nahIM, isa apekSA se Agama meM use svaMyasiddha svIkAra kiyA gayA hai / aNTasahasrI pR0 207 me kahA bhI hai - "sthityAditrayasya samuditasya vastutvavyavasthAnAt" sthiti Adi tIna milakara vastu hai aisI vyavasthA hai| sat bhI isI kA nAma hai / kahA bhI hai - "utpAda-vyaya-prauvyayuktaM sat" (ta0 sU0) jIva ajIva kA bheda kiye binA yaha pratyeka vastu kA sAmAnyasvarUpa hai| jIva kA vizeSa lakSaNa jJAna-darzana hai, yaha apane ananta vizeSa guNoM kA pratinidhitva karatA hai| isa dvArA jIva dravya kA anya dravyoM se vyatireka siddha hotA hai| isa prakAra jisameM jJAnarUpa se utpAda, vyaya aura prauvya kA anvaya pAyA jAtA hai, vaha jIva hai, yaha hamAre anubhava meM mAye vinA nahIM rhtaa| . . isa prakAra viveka buddhi se dekhane para pratyeka jIva svayaM utpAda hai, svayaM vyaya hai aura svayaM dhrauvya hai / ina tInoM meM lakSaNa bheda se bheda hai aura vastupane kI apekSA abheda hai| sAtha hI isa dRSTi se dekhane para jo utpAda hai vahI kathaMcit vyayaM hai aura kathaMcit progya hai / jo vyaya hai, vahI kathaMcit utpAda hai aura kathaMcit prauvya hai / tathA jo dhrauvya hai, vahI kathaMcit vyaya hai aura kathaMcita utpAda hai / isI viSaya ko bhagavatsvarUpa AcArya kundakundadeva paramaM bhaTTAraka tIrthakaradeva bhagavAna mahAvIra kI divyadhvani ke sAra ko hradayaMgama karate huai pravacanasAra me likhate haiM - jabhavo bhaMgavihIraNo bhaMgovA gasthi sNbhvvihiinno| uppAdo vi ya bhaMgovA viraNA dhauvveNa pratyeNa / 100 // utpAda bhaMgarahita nahI hotA aura bhaMga utpAda ke vinA nahIM hotA tathA utpAda pora bhaMga dhrauvya ke binA nahIM hote / /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 na khalu sarga : saMhAramantareNa, na saMhAro vA sargamantareNa, na saSTisaMhAro sthitimantareNa, na sthiti sargasaMhAramantareNa / ya eva hi sargaH sa eva sahAraH, ya evaM saMhAraH sa. eva sargaH, yAveva sarga-saMhArau saiva sthitiH, yeva sthitistAveva sargasaMhArAviti / vAstava meM utpAda vyaya ke vinA nahIM hotA, vyaya utpAda ke vinA nahI hotA, utpAda aura vyaya dhrauvya ke binA nahI hote tathA dhrauvya utpAda aura vyaya ke vinA nahIM hotA, kyoMki jo utpAda hai, vahI vyaya hai jo vyaya hai, vahI utpAda hai, jo utpAda aura vyaya, hai ve hI dhovya hai, jo prIvyA hai vahI utpAda aura vyaya hai| isa prakAra prAgama pramANa, tarka aura anubhava se dekhane para pratyeka jar3a aura cetana vastu trayAtmaka hai / prati samaya vastu kA yaha svarUpa hai, use kisI ne banAyA nhii| kisI kAraNa se vaha banI yA kAraNa vizeSa ne use banAyA hai aisA bhUtArya se mAnanA hI janadarzana meM IzvaravAda kA praveza hai| vastutaH pratyeka vastu ne prati samaya svaMya hI vivakSita svabhAva se svabhAvAntara ko svIkAra kiyaa| isa prakAra isI artha ko sUcita karane meM kAraNa dravya ko svIkAra kiyA gayA hai / vaha vivakSita kAryarUpa pariNamanevAle dravya se milakara kAryarUpa pariNamanevAle dravya kI kriyA nahI karatA vastutaH vaha (kAraNa dravya nimatta kAraNa) svayaM apanI kriyA karatA hai / vivikSita kAryarUpa pariNamanevAle dravya kI kriyA karatA hai, aisA yadi kahA jAtA hai, to vaha asadbhUta vyavahAranaya se hI kahA jAtA hai, phira kAryakAla meM vAhya vyAptivaza prApta huai anya padArtha meM kAlapratyAsattivaza nimitta vyavahAra to hotA hai / kAla pratyAsattivaza ho nimitta me kAraNa vyavahAra hotA hai prAgama meM sambandha ko vivakSA meM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se sambandha ko cAra prakAra kA svIkAra kiyA gayA hai / isI bAta ko spaSTa karate huai zrI bhaTTAkalaMkAdeva apTasahalI pRSTha 111 meM likhate hai| "na hi kasyacit kenacit sAkSAtparaMparayA vA sambandho nAstitAlpAsyatva prmNgaat"| kisI kA kisI ke sAtha sAkSAt yA paramaparA se sambandha nahIM hai aisA nahIM kahA jA sakatA, anyathA use zUnyapane kA prasaMga pAtA hai / dravya pratyAsatti lakSaNa sambandha - jaise, guNa aura guNI meM yA paryAya aura paryAyavAn meM dravyapratyAsatti lakSaNa sambandha hai / isase yaha vyavahAra hotA hai ki isa guNI kA yaha guNa hai aura isa paryAyavAn kI yaha paryAya hai yadi isameM sAkSAdatAdAtmyalakSaNa saMvandha nahIM mAnA jAtA hai to jaise svataMtra dravya aura paryAya kA prabhAva prApta hotA hai| vaise hI samasta guNa aura paryAyoM se rahita dravya kA bhI prabhAva prApta hotA hai / kSetra pratyAsatti lakSaNa sambandha - jaise cakSu rUpa meM isa nAma kA sambandha hai / yadi ukta donoM meM yaha sambandha nahI mAnA jAtA hai to ayogya deza meM sthita rUpa kA cakSu dvArA jaise jJAna nahIM hotA, vaise hI yogya deza meM sthita rUpa kA bhI cakSu dvArA jJAna nahIM ho skegaa| kAla pratyAsaMtti lakSaNa sambandha - kAraNa aura kAryarUpa pariNAma meM kAlapratyAsattilakSaNa sambandha hai| yadi kAraNa aura kArya meM yaha sambandha nahIM svIkAra kiyA jAtA to anAbhimata kAla meM rahane vAle do padArthoM meM jaise kAryakAraNa bhAva nahIM banatA usI prakAra abhimata kAla meM bhI kAraNakArya bhAva kA sadbhAva siddha nahIM hone se donoM kA prabhAva ho jaaygaa|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 - bhAvapratyAsatti lakSaNa sambandha-yathA-vyApti vyavahArakAlavartI dhUmAdi liMga aura agni prAdi liMgI meM bhAvapratyAsatti lakSaNa sambandha hai / yadi yaha nahIM mAnA jAtA hai to agni Adi liMgI kA dhUmAdi liMga ke dvArA anumAna ho sakane ke kAraNa anumAna aura anumeya ke asatva kA prasaMga AtA hai| isa prakAra dravyAdipratyAsatti lakSaNa cAroM sambandhoM para dRSTipAta karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jise nimitta kAraNa kahA gayA hai vaha kevala kAlapratyAsatti vaza usa kAla meM hone vAle kArya kA sUcaka mAtra hai| na to vaha usa kArya kA bhUtArtha rUpa se sahAyaka hI hai aura na hI nimitta kartA hii| ye donoM mAtra asadbhUta vyavahAra ke viSaya avazya haiM / preraka nimitta bhUtArtharUpa se anya ke kArya ke preraka nahIM (2) samIkSaka jise preraka kAraNa kahatA hai, vaha bhI anya ke kAryarUpa pariNAma kriyA rUpa vyApAra meM sahabhAgI nahIM hotA / mAtra vaha kAryadravya se bhinna rahakara hI apanI kAryarUpa pariNAma kriyA rUpa vyApAra meM pravRtta rahatA hai| isI se samayasAra gAthA 86 kI prAtmakhyAti TIkA meM yaha vacana upalabdha hotA hai ___ yathA kila kulAlaH kalazasaMbhavAnukUlamAtmavyApArapariNAmamAtmano'vyatiriktamAtmanovyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAti, na punaH kalazakaraNAhaMkAranirbharo'pi svavyApArAnurUpaM mastikAyAH avyatiriktaM mRttikAyAH avyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANa: pratibhAti / jaise kumhAra ghar3e kI utpatti meM anukUla apane (icchArUpa aura hastAdi kriyArUpa) vyApAra pariNAma ko, jo ki apane se abhinna pariNati kriyA se kiyA jAtA hai, karatA huA pratibhAsita hotA hai, parantu ghar3A banAne ke ahaMkAra se bharA huA hone se bhI vaha kumhAra apane vyApAra ke anurUpa miTTI ke ghaTa pariNAma ko jo ki miTTI se abhinna hai aura miTTI se abhinna pariNatimAtra kriyA se kiyA jAtA hai-karatA huvA pratibhAsita nahI hotA / yaha AtmakhyAti kA vacana hai / isake anusAra jise samIkSaka preraka kAraNa kahatA hai, vaha bhI anya ke kArya kA vyApAra karane meM svayaM asamartha hai aura aisI hAlata meM anya ke kArya ko vaha AgepIche kara sakatA hai, yaha kevala samIkSaka kI apanI buddhi ke vyAyAma ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai / jo kArya kA niyata prAgabhAva hai vahI upadAna hai| (3) aisA niyama hai ki jo jisa kArya kA niyata prAgabhAva yA nizcaya upAdAna hotA hai, usake abhAva meM hI kArya utpatti hotI hai| jaisA ki aSTasahasrI ke isa vacana se siddha hai "yadabhAve hi niyamataH kAryasyotpattiH sa prAgabhAvaH" jisake abhAva meM niyama se kArya kI utpatti hotI hai, vaha prAgabhAva kahalAtA hai| isase spapTa hai ki kArya apane niyata kAla meM hI hotA hai, kyoMki pratyeka kArya kI utpatti prAgabhAva meM hI hotI hai aura pratyeka kArya kA prAgabhAva prati samaya hai anyathA kArya ke sAtha nimitta kAraNa kI kAlapratyAsatti nahIM bana sktii| Age kahe jAne vAle ina vacanoM se bhI isakI puSTi hotI hai|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 (4) kathaMcit sataH kAryatvam, upAdAnasyottarI bhavanAt / jo kathaMcit sat hai usameM hI kAryapanA ghaTita hotA hai, kyoMki upAdAna kA lagI paryAyarUpa honA isakA nAma kArya hai / (5) pahale hama utpAda, vyaya zrora dhrovya meM kathaMcit zrabheda siddha kara zrAye haiM aura sAtha meM yaha bhI saMketa kara zrAye haiM ki yadi utpAda aura vyaya bhUtArtha rUpa se anya kI sahAyatA se mAne jAte haiM, to pUrI vastu hI bhUtArtha anya kI sahAyatA se banI hai yaha mAnane ke lie bAdhya honA par3egA, kintu aisA nahIM hai / kintu prati samaya pratyeka vastu kA utpAda jo ki paryAya kI apekSA vyaya svarUpa hai, vaha apane upAdAna ke anusAra hI hotA hai / zrataH vAhya nimitta ke anusAra kArya ( utpAda) hotA hai aisA kahanA mAtra prasadbhUta vyavahAra hI hai / isI tathya ko spaSTa karate hue AptamImAMsA kArikA 75 ko apTasahastrI TIkA meM likhA hai "upAdAnasya pUrNakAraNena kSaya: kAryotpAda eva hetoniyamAt" upAdAna kA pUrva zrAkAra rUpa se kSaya kA nAma hI kAryakA utpAda hai, kyoMki donoM meM eka hetu kA niyama dekhA jAtA hai / (6) para kI apekSA se dharma yA dharmI ko, kartA yA karma kI, kAraNa yA kArya ko, pramANa yA prameya kI siddhi to hotI hai, para inameM se kisI bhI eka kA svarUpa para se nahIM banA karatA hai, vaha svayaM hotA hai, isI tathya ko spaSTa karate hue svAmI samantabhadradeva prAptamImAMsA meM kahate haiM dharmadharmyavinAbhAvaH siddhatyanyonyavIkSayA / na svarUpaM svatahya tat kArakajJApakAMgavat // 75 // yadyapi dharma aura dharmI kA avinAbhAva eka dUsare ko apekSA siddha hotA hai, parantu unakA svarUpa eka dUsare kI apekSA se nahIM siddha hotA, kyoMki vaha svataH siddha hai| jisa taraha te kArakAMga kartA aura karma tathA jJApakAMga pramANa aura prameya kI siddhi eka dUsare kI apekSA siddha hotI huI bhI unakA svarUpa svataH siddha hotA hai, anya ke dvArA to banAyA jAtA hI nahIM / (7) isIlie samayasAra kalaza meM prAcAryadeva samayasAra kalaza meM ghoSaNA karate hue kahate haiM rAgadveSotpAdakaM tattvadRSTayA nA yadravyaM vIkSyate kicanApi / sarvadravyotpattirantazcakAsti vyaktAtyaMtaM svabhAvena yasmAt // 216 // tattvadRSTi se rAga aura dveSa ko utpanna karane vAlA granya dravya kiMcitamAtra bhI dikhAI nahIM detA, kyoMki sava dravyoM kI utpatti apane svabhAva se hI hotI huI aMtaraMga meM atyanta vyakta prakAzita hotI hai / aisI avasthA meM samIkSaka hI batAveM ki usake dvArA mAne gaye preraka kAraNa ko jinAgama sthAna raha jAtA hai, arthAt kucha bhI sthAna nahIM rahatA / vaha mAtra kalpanA kA viSaya hai / isake sivAya aura kucha nahIM /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51 (i) aura isIlie hI amRtacandradeva ne AtmakhyAti TIkA meM jIva pudgala karma ko karatA hai, isa jJAna ke kAraNa anAdi kAla se calA A rahA vyavahAra vatalAyA hai / gAthA 84vIM) karmazAstra bhI isI artha kA samarthana karatA hai / (dekho samayasAra ava thor3A karmazAstra kI dRSTi se bhI isa viSaya para vicAra kara liyA jAya( 9 ) yaha sabhI zAstra svIkAra karate haiM ki bhaya, zastraprahAra, saMkleza pariNAma aura zvAsocchavAsa ke nirodha se grAyu kA viccheda ho jAtA hai / aura isIlie ina sAdhanoM ke balapara jo maraNa hotA hai, use akAla maraNa kahate haiM / karmakANDa karmazAstra kA pramukha grantha hai / usameM bhI isa bAta kA spaSTa ullekha dRSTigocara hotA hai / maraNa ke tIna bheda haiM-cyuta, cyAvita bhora tyakta / unameM se cyAvita maraNa kI isI koTi meM parigaNanA kI jA sakatI hai| aisA hote hue bhI karmazAstra meM prayukarma kI apekSA kyA vyavasthA hai isa para thor3A dRSTipAta kara leM. - karmazAstra ke anusAra jJAnAvaraNAdi sAta karmoM kA AvAghAkAla sthiti bandha meM sammilita rahatA hai, parantu zrAyukarma kA bandha hote samaya usakA zrAvAdhAkAla sthiti baMdha kI sthiti meM sammi lita na hokara grAyubandha ke kAla meM jo bhujyamAna Ayu zepa rahatI hai, tatpramANa hotA hai / ava prazna yaha hai ki jaise sAta karmoM ke AvAdhAkAla ko pariNAma vizeSa se ghaTAkara mAtra eka avalipramAraNa kiyA jA sakatA hai, usa prakAra badhyamAna Ayukarma ke AbAdhAkAla ko kyA kama kiyA jA sakatA hai ? arthAt jitanI mujyamAna zrAyu ke zeSa rahane para grAgAmI bhava kI Ayu kA bandha hotA hai, usa zeSa rahI mujyamAna Ayu ko saMkleza Adi anya kAraNoM ke milane para kyA kama kiyA jA sakatA hai yA zepa rahI usa bhujyamAna prAyu ke pUrA hone para hI isa jIva kA maraNa hogA ? yaha eka maulika prazna hai / karmazAstra isa viSaya meM kyA vyavasthA detA hai, ise zrAgamapramANa ke prakAza meM dekhA jAya - jIvaTThANa cUlikA anuyoga dvAra meM narakAyu dhaura devAyu kA utkRSTa sthitibaMdha 33 sAgaropamapramANa batalAkara usakI utkRSTa prAvAdhA pUrva koTi ke tribhAgapramANa batalAI gaI hai / isa para yahAM yaha zaMkA kI gaI hai ki isa utkRSTa sthiti kI utkRSTa zrAvAvA pUrva koTi ke tribhAga se lekara AsaMkSepAddhA kAla pramANa taka koI bhI ho sakatI hai| aisI avasthA meM sUtra meM utkRSTa prAvAdhAkAla pUrvakoTi ke tribhAga pramAraNa hI kyoM kahA gayA hai ? isakA samAdhAna karate hue batalAyA hai ki zrAyukarma kA jitanA sthiti-vandha hotA hai, usakI niSeka sthiti bhI utanI hI hotI hai / anya kamoM kA jitanA sthitibandha hotA hai, vandhakAla meM unakI nipeka sthiti prAvAdhAkAla pramANa kama hotI hai / arthAt sthitivandha meM se prAvAdhAkAla ghaTAne para jo ara sthiti zeSa rahatI hai, tattramAraNa unakI nipeka sthiti honI hai| udAharaNArtha kisI ne 100 samaya pramAraNa sthiti baMdha kiyA, ataH 100 samaya meM se prAraMbha ke prAvAvA sambandhI samaya kama kara dene para usakI nipeka sthiti 62 samayapramANa zepa rahegI / sthiti hotI hai / yahA~ Ayukarma kA usase pUrva koTi / kintu prAyukarma kA jitanA sthiti-bandha hotA hai, utanI hI usakI niyeka zrAvAghAkAla prAyuvandha kAla se alaga bhujyamAna zepa rahI sthiti pramANa hotA hai utkRSTa sthiti-vandha lAnA hai, isalie 33 sAgaropama utkRSTa sthiti baMdha hai kA vibhAga alaga hai / isakA artha yaha huA ki usa jIva ne 33 sAgaropama utkRSTa sthitibandha hI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 kiyaa| pUrva koTi kA tribhAga usameM sammilita nahIM hai / isa prakAra isa bAta ko batalAne ke lie hI yahA~ sUtra meM utkRSTa AvAdhA pUrva koTi kA vibhAgapramANa hI kahI hai| __aba savAla yaha hai ki jisa jIva ne bhujyamAna Ayu ke pUrva koTi kA vibhAga zeSa rahane para (AbAdhAkAla ko sammilita kara) 33 sAgaropama utkRSTa sthitivandha kiyA hai, vaha pAvApAkAla ke pUrA hone para hI maregA yA vIca meM hI viSabhakSaNa Adi se pUrva koTi ke vibhAga zepa rahI bhujyamAna Ayu ko ghaTAkara kabhI bhI mara sakegA / savAla mahatva kA hai, isakA samAdhAna karate hue AcArya puSpadanta-bhUtabali kahate haiM AvAdhA / / 24 // gha0 pu06 pR0 168 vaha AvAdhAkAla saba prakAra kI bAdhAoM se rahita hai| isI bAta ko dhavalA meM ina zabdoM meM spaSTa kiyA gayA hai punvuttAvAdhAkAlanmaMtare NiseyahidIe vAdhA patti / jaghaNANAvaraNAdINaM AvAdhAparUvasutteNa bAdhAbhAvo siddho, evametyavi sijjhadi, kimaTThavidiyavAramAvAdhAuccade? raNa; jaghA gANA- . varaNAdi samayapabaddhANaM baMdhAvatyi vadikkatANaM prokaDDaNa-parapayaDisaMkamAdIhi vAghAbhAvaparuvaNahaM vidayavAramAvAdhA riNadesAdo / pUrvokta AvAdhAkAla ke bhItara vivakSita kisI bhI Ayukarma kI nika sthiti meM vAcA nahIM hotii| zaMkA-jisa prakAra jJAnAvaraNAdi kAryoM kI AvAdhA kA prarUpaNa karanevAle sUtra se bAdhA kA abhAva siddha hai, usI prakAra yahAM para bhI bAdhA kA abhAva siddha hotA hai, phira dUsarI vAra "pAvApA" sUtra kisalie kahA ? samAdhAna nahIM, kyoMki jisa prakAra jJAnAvaraNAdi ke samayapravaddhoM kA vadhAvali ke vyatIta ho jAne para AkarSaNa aura paraprakRtisaMkramaNa hophara cAcA hotI hai, usa prakAra Ayukarma meM apakarpaNa aura paraprakRti saMjhama Adi ke dvArA vAdhA kA abhAva hai - yaha prarUpaNa karane ke lie dUsarI vAra "AbAdhA" sUtra kA nirdeza kiyA hai| ___ tAtparya yaha hai ki jJAnAvaraNAdi karmoM kA vandha hone para vandhAvali kAla ke bAda usakA apakarpaNa hokara AvAdhAkAla ko bharA bhI jAtA hai aura anya sajAtIya karma meM saMjhama bhI hotA hai| vaha sthiti Ayu karma meM nahIM utpanna hotI, kAraNa ki eka Ayukarma kA dUsare prAyukarma meM eka to saMjhama nahIM hotA, dUsare bhujyamAna prAyu ke rahate hue AgAmI rUpa meM udaya meM AnevAlI prAyu kA udaya pUrva koTi ke vibhAga ke vyatIta hone para hI ho sakegA, isIlie AgAmI bhava kI Ayu kA vandha hone ke vAda hI bhujyamAna aAyu kI AgAmI bhava sambandhI prAyu ke vandha ke samaya, jitanI bhujyamAna Ayu kI niSeka sthiti zepa hai, usake samApta hone para hI usakA udaya hogA, yaha nizcita ho jAtA hai / isalie isa dRSTi se vicAra karane para akAla maraNa nAma kI koI vastu nahIM hai, yaha nizcita hotA hai| . yaha to karmazAstra ke anusAra eka hetu hai, jisase samIkSaka dvArA mAne gaye preraka kAraNa kA pUrI taraha se niSedha hotA hai|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ * (10) preraka kAraNa ke nipedha kA dUsarA kAraNa niyata upAdAna se niyata kArya kI svIkRti hai| yaha samIkSaka bhI jAnatA hai ki pAgama meM avyavahita pUrvaparyAya yukta dravya ko upAdAna aura avyacahita uttara paryAya yukta dravya ko kArya rUpa meM svIkAra kiyA hai| niyata upAdAna aura usake AdhAra para hone vAle niyata kArya kI yaha zRkhalA anAdikAla se calI A rahI hai| isalie isa AdhAra para hI zaMkarakAra ke dvArA mAnI gaI na kevala preraka kAraNa kI mAnyatA kA khaNDana ho jAtA hai, apitu isa AdhAra para usakI "upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai, ataH isa AdhAra para kArya prAge pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai" isa mAnyatA kA bhI khaNDana ho jAtA hai / upAdAna ke lakSaNa kA aura usase hone vAle niyata kArya kA spaSTIkaraNa hama kramAMka 5 meM kara Aye haiM / hamArA likhanA chalapUrNa nahIM hamane jo yaha likhA hai ki "saMsArI AtmA ke vikArabhAna aura caturgatibhramaNa meM dravyakarma kA udaya nimittamAtra hai, usakA mukhya kartA to svayaM prAtmA hai|" so hamArA yaha likhanA isalie chalapUrNa nahIM, kyoMki jinAgama aisA hI hai aura Age hamane jo yaha likhA hai ki jisa-jisa samaya jIva krodhAdibhAvarUpa se pariNata hotA hai, usa-usa samaya krodhAdi dravyakarma ke udaya ko kAlapratyAsatti hotI hai so yaha bhI likhanA sahI hai, kyoMki krodhabhAva kara java jIva mukhya kartA hai to usane svayaM hI vaha kArya kiyA hai / aura hamane jo yaha likhA hai ki usa-usa samaya dravyakarma ke udaya kI kAla pratyAsatti hotI hai so isakA yaha artha hai ki dravyakarma kA udaya usa-usa samaya upacAra se nimitta hotA hai, kyoMki kArya aura nimitta meM kAla pratyAsati hI svIkAra kI gaI hai / dekho aSTasahasrI pRSTha 111 ___ bAhya nimitta ko sahakArI kahanA upacAra se hI sambhava hai-bAhya-nimitti anya ke kArya meM sahakAra karatA hai, so yahA~ sahakAra kA samIkSaka kyA artha karatA hai yaha usane kahIM bhI spaSTa nahIM kiyaa| usane kArya kI utpatti hone para sahakAra ko bhUtArtha ayazya kahA hai aura sa0 pR0 20 meM samIkSaka ne "kArya kI utpatti meM nimitti hotA ha" aisA svIkAra karane mAtra ko kArya kI utpatti meM nimitta kI kAryakAritA svIkAra kI hai"| isa prakAra kArya kI utpatti meM nimitta ko do prakAra se samIkSaka svIkAra karatA hai(1) kArya kI utpatti meM nimitta sahAyaka hai yA usakI sahAyatA se kArya kI utpatti hotI hai yaha mAnanA bhUtArtha hai / sa0 pR05 (2) kArya kI utpatti meM bAhya nimitta hai, isaprakAra kArya kI utpatti meM anya dravya nimitta hai, isakA artha hI yaha nimitta kA kAryakArIpanA mAnatA hai / sa0 pR. 5 ina donoM vAtoM kA krama se samAdhAna kiyA jAtA hai(1) yaha to Agama svIkAra karatA hai ki Agama meM jitanA bhI nayakathana kiyA gayA hai, vaha prayojana vizepa ko dhyAna meM rakhakara hI kiyA gayA hai / ipTArtha kI siddhi hI naya kathana kA mukhya prayojana hai, anyathA usakI koI upayogitA nahIM raha jaatii| aisI avasthA meM jaba samIkSaka nimitta kAraNa ko ayathArtha kAraNa mAnatA hai, tava, use upacarita yA anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se yaha bhI mAna lenA cAhiye ki vaha anya dravya ke kAryarUpa pariNamanarUpa kriyA ko bhUtArtha se nahIM kara sakatA, ataH vaha paramArtha se anya dravya ke pariNamana
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ * rUpa kriyA ke karane meM zrakiJcitkara hI hai / aisI avasthA meM anya dravya kI pariNamanarUpa kriyA ke karane meM sahAyatA karatA hai, yaha kahanA bhUtArtha kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA / samIkSaka ne sa0 pR0 6 meM hamase yaha bhI pUchA hai ki "vaha yahA~para ugra rUpa sarvathA kiMcitkara hI banA rahatA hai aura saMsArI grAtmA dravyakarmodaya ke nimitta hue binA apane thApa hI vikArabhAva tathA caturgati bhramaraNarUpa pariNamana karatA rahatA hai / " so isake uttara meM jaba zAstrakAra hI cillA-cillAkara kahate haiM ki pratyekaM dravya apaneapane pariNAma svabhAva ke kAraNa pratyeka samaya meM vidyamAna pariNAma kA vyaya kara agale pariNAmarUpa apane zrApa hI pariNamatA hai, usameM koI anya dravya hastakSepa nahIM kara sakatA; kintu samIkSaka isa prasaMga se Agama meM zrAye hue "svayameva" pada kA artha "apane zApa" mAnane ke lie taiyAra na hone ke kAraNa, dUsare zabdoM meM "sahAyatA" ke nAma para hI yaha nimitta ko anya dravya kI kriyA kA para mArtha kartA mAna letA hai / zranyathA vaha nimitta ke do bheda karake preraka nimitta ke nAma para kArya kA Age-pIche hone kI vakAlAta trikAla meM nahIM karatA / (2) anya dravya ke kArya meM tadbhinna granya dravya kI nimittatA ko hI yadi samIkSaka kAryakArIpane kI saMjJA detA hai to grasadbhUta vyavahAranaya se hameM aisA mAna lene meM koI Apatti nahIM hai / paramArtha se dekhA jAye to koI kisI kArya kA nimitta hotA hI nahIM / pratyeka dravya svayaM hI apane kArya kA nimitta hai aura svayaM hI apane kArya kA kartA hai / ' sa0 pR0 35 meM samIkSaka relagAr3I kI gati meM paTarI kI sahAyatA hone se kAryakArI mAnatA hai / so yahA~ dekhanA yaha hai ki paTarI relagAr3I kI gati meM prasadbhUta vyavahAranaya se nimitta arthAt sahAyaka hai yA paramArtha se nimitta hai / yadi kahA jAya prasadbhUta vyavahAranaya se sahAyaka hai to isakA rtha yaha huA ki paramArtha se vaha sahAyaka nahIM hai, para sahAyakapane kA vyavahAra ( kathana yA vikalpa ) avazya hotA hai / isalie jaba tatvataH eka dravya kA dUsare dravya ke sAtha sambandha hI nahIM hai, aisI avasthA meM paTarI relagAr3I kI gati meM paramArtha se sahAyaka kaise ho sakatI hai, arthAt nahIM ho sakatI; kintu relagAr3I svayaM apanI kriyAvatI zakti ke kAraNa ho gati karatI hai yaha kahanA aura mAnanA hI paramArtha se yukti yukta ThaharatA hai / sa0 pR0 35 meM samIkSaka kA kahanA ki "preraka nimitta kA kArya upAdAna ( kAryarUpa pariragata hone kI yogyatA viziSTa vastu) ko kAryarUpa pariNata hone ke lie sakSama banAne kA hai yA ya kahiye ki ise kAryarUpa pariNata hone ke lie prerita karane kA hai" so yahA~ dekhanA yaha hai ki praraka nimitta upAdAna drayaM ke kArya rUpa se parigamana ke kAla meM nimitta hai yA isake pahale nimitta hai / yadi upAdAnabhUta dravya ke kAryarUpa se pariNamana karate samaya nimitta hai to 'preraka nimitta upAdAna ko kAryarUpa pariNata hone ke lie sakSama banAtA hai' yaha kahanA mithyA ThaharatA hai / yadi kAryakAla ke pahale nimitta hai yaha svIkAra kiyA jAtA hai to yaha mAnanA bhI yuktiyukta nahIM, kyoMki karmazAstra ke anusAra jaba upAdAna dravya kArya rUpa pariNamatA hai, tabhI usake yogya (1) nAsti sarvo'pi sambandhaH paradravyAtmatattvayoH / karta. - karmatva sambandhAbhAve tatkarta tA kutaH // | samayasAra kalaza 200 //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma kI udaya-udIraNA hotI hai yaha svIkAra kiyA gayA hai, pahale nhiiN| isaliye vicAra karane para yahI nizcita hotA hai ki jinAgama meM preraka nAma kA koI nimitta nahIM hai / mAtra vyavahAra se aisA zabda prayoga avazya kiyA jAtA hai, kyoMki pAgama meM bhI aisA prayoga dRSTigocara hotA hai / samIkSaka ne sa0 pR0 36-37 meM jayaghavalA pR0 117 ke "vajjhakAraNariNaravekko vatyupariNAmo" isa vacana ko mAdhyama banAkara jo yaha likhA hai ki pAgama mAnatA hai ki sabhI kAryoM kI utpatti meM upAdAna, preraka nimitta aura udAsIna nimitta ye tInoM kAraNa anivArya haiM, jaisA ki hama aneka jagaha pahale hI spaSTa kara Aye haiM / vastutaH pariNAma vastu meM hI utpanna hogA, vastu ke atirikta vaha kadApi utpanna nahIM hogA, aisA nayakathana kiyA jAtA hai so usase vaktA kA yahI abhiprAya hotA hai ki vaha upAdAna kI apekSA kathana kara rahA hai, vAhaya kAraNoM (preraka va udAsIna nimittoM) kI sahakAritA kA nipeSa nahIM krtaa| kara bhI kaise sakatA hai anyayA vastu kI anekAntAtmakatA jo usakA prANa hai, lupta ho jaayegii| Adi" yahA~ samIkSaka kahatA hai ki Agama mAnatA hai ki sabhI kAryoM kI utpatti meM upAdAna. prerakanimitta aura udAsIna nimitta ye tInoM kAraNa anivArya haiM, so eka to preraka nAmakA koI nimitta hI nahIM hai, kyoMki sabhI kAryoM kI utpatti anya kisI vAhya kAraNa kI preraNA se hotI hai yaha jinAgama nahIM hai, kyoMki koI bhI kArya apane nizcita upAdAna ke anusAra apane niyata samaya ko chor3akara nimitta ke vala para Age-pIche nahIM kiyA jA sakatA / dUsare usake aisA mAnane para to ukta prakAra kA nimitta hI kArya karane kA adhikAra grahaNa kara legA aura upAdAna kA vahI sthAna ho jAyegA jo Agama meM nimitta kA mAnA gayA hai, vaha hetu nahIM rahegA / vastutaH usake isa sava kathana para dRSTipAta karane se to aisA lagatA hai ki "vastu svayaM pariNamatI hai" Agama kI isa mAnyatA ko vaha hRdaya se mAnanA hI nahIM cAhatA aura nAnA prakAra zabdajAla ke prapaMca racakara Agama ko / hI vadala denA cAhatA hai| Age samIkSaka ne "vajjhakAraNaniravekkho vatthu-pariNAmo" isa para apanI vyAkhyA karate hue jo yaha likhA hai ki "vastu se atirikta vaha kadApi utpanna nahIM hogA" aisA jaba kathana kiyA jAtA hai to usase vaktA. kA yahI abhiprAya hotA hai ki vaha upAdAna kI apekSA kathana kara rahA hai| vAhya kAraNoM (preraka va udAsIna nimittoM) kI sahakAritA kA nivedha nahIM krtaa| so yahA~ samIkSaka ne ukta kathana se yaha mAna letA hai ki vastu se atirikta jo kAraNa hote haiM, unase yaha (kArya) kadApi utpanna nahIM hotaa| aisI hAlata meM yaha jo Agama meM likhA hai ki vastutaH pariNAmasvarUpa vastu hI svayaM pariNamatI hai, vahya kAraNa nahIM, so vaha ThIka hI likhA hai / dUsare ukta vacana "vajjhakAraNariyaravekkho", pada pAyA hai so jayaghavalA ke ukta vacana se to yahI siddha hotA hai ki "vAhyakAraNa se nirapekSa hokara apane pariNAma ko vastu svayaM karatI hai / " isaliye ukta vacana se samIkSaka jo Azaya phalita karanA cAhatA hai, vaha kadApi phalita nahIM hotaa| . - dUsarI bAta yaha hai ki nizcayanaya AtmAzrita hone se vastu ke parAzritapane kA niSedha hI karatA hai / samayasAra meM kahA bhI hai evaM vyavahAraNamro paDisiddha jANa NicchayaNaeNa / / 272 / / isa prakAra vyavahAranaya nizcayanaya ke dvArA nipiddha jAno / kalpanAropita adhyavasAna bhAvoM kA nAma hI vyavahAranaya hai / ataH nizcayanaya se ve adhyavasAna bhAva chAr3ane yogya hI mAne gaye haiM /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 paravastu meM apanApana dekhanA aura para ke grAlambana se iSTAniSTa buddhi karanA hI zradhyavasAna bhAva kahalAta haiM, jinheM jinAgama meM chor3ane yogya hI kahA hai| usake zrAdhAra se kArya-kAraNa kI vyavasthA karanA yaha nyAya nahIM hai / paramArtha se jinadeva vItarAga aura sarvajJa hote haiM / ataH unake jJAna meM yaha to AtA hai ajJAnI kava kaise vikalpa karate hai / para Agama unake vItarAga kathana kA sAra hai, isalie una vikalpoM ke AdhAra se vastu vyavasthA kA nirdeza nahI kiyA gyaa| -yaha nizcata hai / - meM ninitta kahA gayA hai anya ke kArya karatA, phira bhI usakI sahAyatA ke binA - prakRta meM aisA samajhanA cAhie ki jise zrAgama kI utpatti meM vaha paramArtha se aNu mAtra bhI sahAyatA nahIM kArya ho hI nahIM sakatA - aisA mAnanA hI avyavasAnabhAva hai| isI kA pratyeka vastu apane kAryakAla meM svayaM niSedha karatI hai, kyoMki jitanI jar3a-cetana vastueM haiM, unakA pariNAma parakI apekSA kie vinA svayaM hI hotA hai / phira bhI bhinna sattAka do dravyoM meM jo vizeSaraNa - vizeSyabhAva, nimittanamittaka, aura AdhAra prAdheya samvandha mAne gaye haiM, ve mAtra asadbhuta vyavahAranaya se hI mAne gaye haiM / paramArtha se unameM koI sambandha nahIM / isIliye jahA~ bhI Agama meM aisA kahA gayA hai ki krodha nAmaka cAritramohanIya karma ke udaya se jIva meM krova kI utpatti hotI hai, so vahA~ use kAlapratyAttisavaza upacaritakathana ho jAnanA cAhie / arthAt usa samaya cAritramohanIya karma ke udaya se nirapekSa hokara krodha nAmaka cAritra mohanIya pariNAma svayaM hI utpanna huyA na to ukta karma krodha kI utpatti meM paramArtha se sahAyaka hugrA aura na ukta kauvabhAva hI ukta karma ke udaya meM paramArtha se sahAyaka huaa| donoM ne eka-dUsare kI apekSA kiye binA hI apanA-apanA parigAma kiyaa| phira bhI kAla pratyAsattivaza prayojana vizeSa ko dhyAna meM rakhakara yaha prasadbhuta vyavahAra kiyA jAtA hai ki krodha karma ke udaya se krodhabhAva huA / pR0 37 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki " kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki vaha usake prabhAva meM bhI ho jAtA hai / yaha to jainadarzana kA siddhAMta hai, jise uttarapakSa bhI asvIkAra nahIM kara sakatA / " to isa sambandha meM hameM itanA hI kahanA hai ki kAryakAla meM ho yA kAryakAla ke abhAva meM ho, eka vastu meM dUsarI vastu kA sarvathA prabhAva rahatA hI hai| bhinna sattAka do vastunoM meM pratyantAbhAva isI AdhAra para mAnA gayA hai| itanA avazya hai ki do vastunoM meM jo nimitta naimittaka samvandha svIkAra kiyA gayA hai, vaha kAla pratyAsattivaza prasadbhUta vyavahAranaya se hI svIkAra kiyA gayA hai, kevala vyavahAranaya se nahIM, kyoMki mAtra vyavahAranaya aisA kahane se sadbhUtavyavahAnaya kA bhI grahaNa ho jAtA hai, jo nimitta kA naimittaka ke sAtha kyA sambandha hai, isake kathana meM prayojanIya nahIM hai / samIkSaka kA mUla prazna thA ki "yadi krodha yAdi vikArI bhAvoM ko karmodaya ke binA mAnA jAveM to upayoga ke samAna ye bhI jIva ke svabhAva ho jAvege aura aisA mAnane para ina vikArI bhAvoM kA nAza na hone se mokSa ke prabhAva kA prasaMga A jAvegA / " isakA samAdhAna hamane yaha kiyA thA ki krodha Adi vikArI bhAvoM ko jIva svayaM karatA hai, isalie nizcayanaya se ve paranirapekSa hI hote haiM, isameM saMdeha nahIM; kAraNa ki eka dravya ke svacatuSTaya meM anya dravya ke svacatuSTaya kA atyantAbhAva hai / isI tathya ko dhyAna meM rakhakara zrI jayadhavalA pu0 7 pR0 117 meM kahA hai- " banbhakAraNa riravekkho vatyupariNamo / "
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ ava dekhanA yaha hai ki yahAM AcArya ne yaha uttara kyoM diyA ? bAta yaha hai ki anantAnubaMdhI krodha Adi cAroM ke jaghanya pradeza satkarma kA svAmitva eka hI kAla meM prApta hotA hai, kyoMki jo anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ke jaghanya pradeza kA satkarma kA svAmI hotA hai, usake ina cAroM kaSAyoM ke jaghanya pradeza satkarma meM taratamabhAva dekhA jAtA hai; isalie bAhya kAraNa cAroM ke samAna hote hue bhI ina cAroM ke pradeza satkarma ke hInAdhika hone meM antara par3A hai, vaha cAroM prakRtiyAM alaga-alaga hone ke kAraNa hI antara par3A hai| isakA artha yaha hai ki eka kAla meM aneka kAryoM kA eka vAhya nimitta hone para bhI jo kAryabheda dRSTigocara hotA hai, usakA kAraNa nimitta bheda na hokara bhI vastubheda hI jAnanA cAhiye / yahI kAraNa hai ki yahAM prAcArya ko yaha uttara dene ke lie sanmukha honA par3A hai-"bajjhakAraNaNiravekkho vatyupariNAmo / " uttara prazna ke anurUpa samIkSaka dravyakarma ke udaya ko saMsArI AtmA ke vikArabhAva ke hone aura caturgatiparibhramaNa meM bhUtArtharUpa se sahAyaka yA kAryakArI mAnatA hai, kintu Agama ke anusAra dravyakarmodaya saMsArI AtmA ke vikArabhAva aura caturgatibhramaNa meM asadbhUta vyavahAranaya se nimitta mAnA gayA hai| kyoMki dravyakarma kA udaya dravyakarma meM hai, AtmA meM nahIM / isaliye to vaha (dravyakarmodaya) AtmA meM asadbhUta hai| phira bhI AtmA kA vikArabhAva aura caturgatibhramaNa dravyakarmodaya se hotA hai - aisA upacAra (vyavahAra) kiyA jAtA hai, isaliye yaha kathana upacarita hI hai, bhUtArtha nahIM hai| phira bhI samIkSaka ise bhUtArtha hI mAnatA hai, yaha usakA AgamAnukUla mAnanA nahIM hai| sUkSma vimarza kA phala Agama meM "anvayavyatirekasamadhigamyo hi kAryakAraNabhAvaH" yaha vacana pAyA hai, kintu paramArtha se yaha vacana upAdAna kAraNa aura usameM hone vAle kArya ke lie hI AyA hai / isakI puSTi parIkSAmukha ke isa sUtra se bhI hotI hai- . .. .. pUrvottaracAriNoMH kArya-kAraNayozca kramabhAvo'vinAbhAvaH / pUrvacara aura uttaracara nakSatroM meM tathA kArya aura kAraNa meM kramabhAva avinAbhAva hotA hai| nimitta-naimittika kI dRSTi se Agama meM sUtrarUpa meM aisA koI vacana nahIM upalabdha hotA jisase nimitta ko paramArtha rUpa diyA jA sake / itanA avazya hai ki laukika mAnyatA ko dhyAna meM rakhakara jainadharma meM nimitta-naimittika sambaMdha ko svIkAra kara usakI AgamAviruddha kisa prakAra vyavasthA banatI hai isakA spaSTIkaraNa nayadRSTi se kiyA gayA hai, isaliye paramArtha se dekhA jAve to eka dravya anya dravya ke kArya meM na to sahAyaka hI hotA hai aura na hI bAdhaka hotA hai / mAtra laukika dRSTi se eka kAla pratyAsattivaza hI usameM (bAhyadravyoM meM) nimitta yA sahAyakapane kA vyavahAra kiyA jAtA hai / aisA samajhanA hI sUkSma vimarza kA phala hai, anya saba kalpanA mAtra hai / hamAre vaktavyoM meM koI virodha nahIM hai / (sa0 pR0 38) (1) hamane krodhAdi bhAvoM ke udaya hone meM dravyakarma nimitta hai, yaha asadbhUta vyavahAranaya
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ se likhA hai aura krodhAdi vikArI bhAvoM ko svayaM svataMtra hokara jIva utpanna karatA hai, prodhAdi karma nahIM, yaha nizcaya naya se likhA hai| (2) vahIM hamane jo yaha likhA hai ki jisa-jisa samaya jIva krodhAdibhAva rUpa se pariNAmatA hai, usa-usa samaya zodhAdi dravyakarma ke udaya ko kAnapratyArApti hotI hai. isaliye vyavahAranaya se krodhAdi karma ke udaya ko nimitta kara krodhAdibhAva hue yaha kahA jAtA hai to yaha vyavahAranaya se hI likhA hai| yahAM vyavahAranaya ro prasadabhUta vyavahAranaya liyA gayA hai| isa prakAra sUkSma dRSTi se dekhane para, ina donoM vaktAcyoM meM koI virodha nahIM hai| samIkSaka yaha kahatA to avazya hai ki prodhAdi gApAya ko udaya ko nimitla gara jIva ke vikArI bhAva hote haiM, para unake hone meM bAla nimitta ko bhUnAdharUpa meM sahAyaka bhI mAna letA hai| eka ora use asadbhUta vyavahAra meM bAdha nimitta gahanA pora imarI pora se bhUtAyaM se sahAyaka bhI mAna lenA, yaha avazya hI cintA kA viSaya hai| yaha yaha samajha hI nahIM pAtA ki bAhA nimitta kAryakAla meM hI hotA hai, Age-pIche nahIM hotaa| phira vaha gAya kI utpatti meM bhUtAryarUpa se sahAyakA kaise ho sakegA? arthAt kabhI nahI ho skegaa| dUsarI viDambanA kI yAta yaha hai ki grAgama meM prayojana vizeSa se liye gaye bananoM ko dekhakara usane (samIkSaka ne) preraka nAga kA alaga se eka dUsarA nimitta aura mAna liyA hai aura usake AdhAra para usane kAyaM Age-pIche honA bhI svIkAra kara liyA hai| sAya hI isake samarthana meM vaha "upAdAna aneka yogyatAyAlA hotA hai" yaha bhI svIkAra kara liyA hai| jabaki prAgama meM avyavahita uttara samayavartI dravya ko kAryarUpa meM spaSTa zabdoM meM svIkAra kiyA gayA hai, saliye hameM to yaha lagatA hai ki samIkSaka ko pAgama pho svIkAra karane se koI prayojana nahIM hai. use to apane mana kI puSTi karane kA hI khyAla hai, Agama kA nhiiN| aneka kathanoM para kI gaI Apatti kA samanvayarUpa eka uttara:-(sa.pR.42 se 46) samIkSaka ne eka se lekara dasa taka ke hamAre kathanoM po pAlambana banApAra samIkSA ke nAma para jo kucha bhI likhA hai, usakA eka mAtra uttara yahI hai ki bAhya nimitA prAyogika yA yaMtramika kisI prakAra kA hI kyoM na ho, vaha pAgama meM kArya ke prati asadguna-vyavahAranaya se hI svIkAra kiyA gayA hai, paramArtha se nahIM / isakA artha yaha hai ki vaha na to dUsare ke kArya meM bhUtAryarUpa se sahAyaka hI hotA hai aura na bhUtArtharUpa se nimitta hI hotA hai| kevala use kAlapratyAsattiyaza upacAra se nimitta ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| samIkSaka vyathaM hI bAba nimitta meM bhUtAyaM rUpa se sahAyakapane kA DhiMDhorA pITane kA asaphala prayatna karatA hai, yaha ugakA prAgama viruddha hI sAhasa kahA jaayegaa| jaisA ki samIkSA kI mAnyatA hai ki "vAha nimitta kI sahAyatA ke binA upAdAna apanA kArya karane meM asamartha hI rahatA hai / yadi usakI isa mAnyatA ko pAgama mAna liyA jAve to mokSa kI carcA karanA hI vyartha Thahara jaavegaa| java ki vastusthiti yaha hai ki karmodaya rahe, kintu jIva usameM upayukta na ho arthAt usake nimittabhUta vAhya padArthoM meM ipTAniSTa vuddhi na kare to yaha jIva uma ke phala kA bhoktA nahIM hotAH isaliye vAhya padArthoM kA samparka karanA hI guNa-dopa kA janaka hai, vAdya vastu nahIM, yaha ginAgama kA sAra hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasAra gAthA 83 meM to yaha kahA gayA hai ki "eka-dUsare ke nimitta se donoM kA pariNAma jaano|" so samayasAra kA kathana asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hone se upacAra se hI jAnanA cAhiye / isakA artha yaha hai ki kAlapratyAsattivaza eka dUsare ke kArya ke sUcaka hone se unameM paraspara nimitta vyavahAra kiyA gayA hai / paramArtha se unameM nimittattA nahIM hai / yahI sthiti samayasAra gAthA 61 kI hai| usameM yahI to kahA gayA hai ki jaba jIva ajJAna Adi rUpa svayaM pariNamatA hai, tava pudgalaM dravya bhI svayaM karmarUpa pariNamatA hai / isase karma jIva ke pariNamana hone meM sahAyatA karatA hai yA jIva pudgala ke karmarUpa pariNamana hone meM sahAyatA karatA hai yaha yathArtha rUpa meM kahAM siddha hotA hai? donoM hI apane-apane pariNAma eka kAla meM svayaM karate haiM, usa vacana se mAtra itanA hI to siddha hotA hai| rahI 105 saMkhyAka gAthA so usameM yaha sApha kahA gayA hai ki AtmA svabhAva se paudgalika karma ke hone meM nimitta nahIM hai, upacAra se hI use nimitta kahA gayA hai| so isase to yahI siddha hotA hai ki AtmA paudgaliMka karma ke hone meM nimitta hai yaha kathanamAtra hai, vastusthita nahIM hai| kathana 11 kA samAdhAna:-samayasAra gAthA 32 ko dhyAna meM rakhakara hamane jo Azaya vyakta kiyA thA vaha ThIka hai| mithyAtva vibhAva pariNati hai / jaba taka AtmA usameM ekatvavuddhi karatA hai, tabhItaka vaha 'jJAnabhAva se prAtmA kA nirNaya karane meM asamartha rahatA hai| para java mithyAtva avuddhipUrvaka vartatA hai aura AtmA apane upayoga ke dvArA jJAna-rUpa bhAva AtmA ko hI svarUpa se svIkAra kara vaisI bhAvanA karatA hai, usI samaya se usake mithyAtvakarma udaya kI aura mithyAtvabhAva donoM hI nAma zepa hone lagate haiN| mithyAtvakarma udaya kI apekSA nAmagepa hone lagatA hai, tabhI to apUrvakaraNa meM hI mithyAtva karma sthiti anubhAgakANDaka ke ghAtapUrvaka guNazreNi nirjarA dvArA hAni hone lagatI hai| tathA upayoga ke svabhAva sanmukha hokara jJAyaka svabhAvarUpa prAtmA kI bhAvanA karane se mithyAtva paryAya bhI dhIre-dhIre kRza hone lagatI hai| yahI Azaya isa gAthA aura usakI TIkA meM pragaTa kiyA gayA hai| yaha ThIka hai ki mithyAtvarUpa vibhAva paryAya abhI jIvita hai, vaha aMtima sAseM bhara rahA hai aura moha karmodaya bhI nAmazepa nahIM huA hai / donoM kI samavyApti hai, phira bhI AtmA ne mithyAtva pariNAma ke phalasvarUpa parameM hone vAlI ekatvabuddhi se bhinna AtmasvabhAva meM ekatvabuddhi kA kArya prArambha kara diyA hai / ataH usake phalasvarUpa antarmahUrta meM hI vaha tatvapUrvaka svabhAvarUpa samyagdarzana ko prApta kara letA hai aura jisa samaya vaha ise prApta karatA hai, usI samaya mithyAtva ke udaya kA abhAva rahatA.hI hai| ataH ye donoM kArya eka sAtha hote haiM, isIliye ve ekadUsare ke kArya sUcaka hone se inameM asadbhUta vyavahAranaya se nimitta-naimittika vyavahAra kiyA jAtA hai| paramArtha se koI kisI ko nimittakara nahIM hotA hai, svayaM hotA hai aisA yahAM jAnanA cAhie / yahA~ (sa0 pR047 meM). samIkSaka ne TippaNI meM jo uddharaNa diye haiM, ve hamAre isI kathana kI puSTi karate haiM |shep kathana kA uttara denA piSThapepaNa hai| - phathana 12 kA samAdhAna:-samIkSaka hamAre spaSTIkaraNa para dhyAna na dekara samayasAra gAthA 198 aura 196 ke AdhAra para jo preraka kAraNa kA samarthana kara rahA hai, so usase aisA lagatA hai ki vaha apanI kalpita mAnyatA kI puSTi meM ina gAthAoM para se yaha artha nikAlanA cAhatA hai ki Agama
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM upAdAna kA jo sunizcita lakSaNa kahA hai, vaha na bhI ho to bhI preraka nimittarUpa dravyakarma ke vala para jIva ko usarUpa pariNamanA hI par3atA hai| hameM duHkha hai ki samIkSaka ne ina gAthAnoM para se yaha artha phalita karane kI ceSTA kaise kI hai, jabaki ina gAthAnoM dvArA bhedajJAna kI kalA ko puSTa karane ke abhiprAya se hI jIvoM ke vibhAvabhAvoM ko parakI aura ke jhukAvavaza hI parabhAva yA karma ke udayajanya kahA gayA hai / paramArtha se dekhA jAya to jIva svayaM hI prajJAnavaza ina bhAvoM kA kartA hotA hai, pudgala kama nhiiN| hama to samIkSaka se yahI AzA karate haiM ki vaha pAgama meM uddezyapUrvaka kI gaI kathanI ko dhyAna meM rakhakara hI usakA phalitAthaM phalita karane kI ceSTA karegA, aise prasaMga para vizeSa kyA saMketa kareM ? kathana 13 kA samAdhAna:-hamane samayasAra gAthA 281 ke AdhAra para yaha likhA hai ki "jisako nimittakara jo bhAva hotA hai, vaha usame jAyamAna humA hai- aisA kahanA karaNAnuyoga prAgama kI paripATI hai, jo mAtra kisa kArya meM kauna nimitta hai, ise mUcita karane ke abhiprAya se hI Agama meM nirdiSTa kI gaI hai" / isaliye yaha abhiprAya hamane pramadbhuta vyavahAranaya se hI vyakta kiyA thaa| yaha saca hai ki loka meM bhI yaha paripATI pracalita hai, parantu vicArakara dekhA jAye to jainAgama ke anusAra isa paripATI ko dhyAna meM rakhakara navizeSa ke anasAra jinAgama meM ise svIkAra kiyA hai| bAgha nimitta anya dravya ke kArya meM paramArtha se sahAyaka to nahIM hotA. kyoMki pratyeka dravya apane pariNAma svabhAva ke kAraNa paranirapekSa hI arthAt para kI sahAyatA ke binA hI pariNAmalakSaNa yA kriyAlakSaNa apanA kArya karatA hai| itanA avazya hai ki kAlapratyAsattivaza bAhya nimitta paradravya ke kArya kA vyavahAra se sUcaka hotA hai aura isIlie use nimitta kahA jAtA hai| kathana 14 kA samAdhAna:-isI anuccheda meM "upAdAna meM hone vAle vyApAra ko pRthaka sattAka bAhya sAmagrI trikAla meM nahIM kara sakatI hai" hamAre isa kathana ko samIkSaka ne bhI svIkAra karake likhA hai ki "isa sambandha meM merA kahanA yaha hai ki upAdAna meM hone vAle vyApAra ko pRthaka-sattAka vAhya sAmagrI trikAla meM nahIM kara sakatI hai, yaha nivivAda hai" isakI hameM prasannatA hai| aisA svIkAra karane ke bAda bhI vaha apanI yaha raTa lagAye hI jA rahA hai ki "vAhya sAmagrI upAdAna meM hone vAle kArya kI utpatti meM sahAyaka bhI nahIM ho sakatI hai, to yaha prayukta hai, kyoMki upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM vaha vAhya sAmagrI Avazyaka evaM anivArya rUpa se hotI hai, usake binA upATana bhI paMgu rahatA hai| donoM kI saMghaTanA se hI kArya hotA hai| mo samIkSaka kA aimA likhanA anAvazyaka to hai hI, isase Agama kI avahelamA bhI hotI hai| vastutaH jise hama vAhya nimitta kahate haiM, vaha bhI bAhya nimittarUpa dravya kA paranirapekSa eka svataMtra kArya hai, jo upAdAnarUpa dravya ke kArya se bhinna svaya hI huA hai / ataH ina donoM kAryoM ke eka kAla meM hone kA niyama hai, imIlie inameM se eka meM prayojanavaza nimitta vyavahAra kiyA gayA hai| koI kisI ke binA paMgu hotA hI nahIM hai / samIkSaka bAhya nimitta ke vinA upAdAna ko paMgu mAna le, yaha usakI Agamaviruddha icchA kI vAta hai / dUsarI bAta yaha hai ki upAdAna ke kArya ke kAla meM hI pAgama meM vAhya nimitta ko svIkAra kiyA gayA hai / pUrA kamaMzAstra kA udaya prakaraNa prAMjala udAharaNa hai| kathana 15 kA samAdhAna:-isa anuccheda ke antargata samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki -"pUrvapakSa ukta bAhya sAmagrI ko upAdAna kI kAryotpatti meM jo ayathArtha kAraNa mAnatA hai,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ so uttarapakSa kI taraha usameM sahAyaka na hone ke AdhAra para na mAnakara pAgama se pramANita sahAyaka hone ke AdhAra para hI mAnatA hai"- so usakA yaha likhanA paraspara viruddha hI pratIta hotA hai, kyoMki eka ora to use ayathArtha kAraNa kahanA aura dUsarI ora use bhUtArtharUpa se sahAyaka bhI mAnanA, ye donoM'vAteM paraspara meM viruddha hI haiN| hA~ yadi samIkSaka ayathArtharUpa se mahAyaka kahanA yA mAnanA svIkAra karale to pUrA vivAda hI samApta ho jAya, kyoMki jo ayathArtharUpa se kAraNa hotA hai, use ayathArtha rUpa arthAt nayavizepa kI apekSA upacAra se hI sahAyaka mAnA jA sakatA hai, abhI taka hamane samIkSaka kA jitanA bhI sAhitya par3hA hai, usameM kahIM bhI inake dvArA ullikhita aisA Agama upalabdha nahIM huA, jisase samIkSaka ke abhiprAyAnusAra anya ke kArya meM vAhya nimitta bhUtArtharUpa se sahAyaka hotA hai, isakI puSTi kI gaI hai| - kayana 16 ke sambandha meM samAdhAna:-paMcAstikAya gAtha 131, 148, va 150 ko TIkAnoM ko aura gAthA 156 ko dhyAna meM rakhakara uttarapakSa ne jo samAdhAna kiyA thA, usakI AlocanA karate hue samIkSaka (sa0 pR0 52 para) eka ora to yaha likhatA hai ki "preraka nimitta ke bala se kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai" aura dUsarI ora vaha yaha bhI likhatA hai ki "pUrva pakSa yaha kahA~ mAnatA hai ki vAhya sAmagrI dUsare ko valAt anyathA pariNAmatI hai"-so isa sambandha meM hamArA kahanA yaha hai ki jaba preraka nimitta ke bala para upAdAna kA kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai to preraka nimitta ke bala para upAdAna dravya ke. kArya kA valAt anyathA pariNamAnA to kahalAyA hii| duHkha hai ki samIkSaka apanI mAnyatA ke samarthana meM aisA Aropa bhI karatA jAtA hai aura sAtha hI yaha ghopaNA bhI karatA jAtA hai ki yaha sava kathana hama Agama ke anusAra hI kara rahe haiM / jise hama vAhya nimitta kahate haiM, vaha bhI kisI vivakSita eka dravya kA kArya hai aura jise hama bAhya nimitta se bhinna kAla pratyAsattivaza dUsare dravya kA kArya kahate haiM, ye donoM eka kAla meM vadhe hue haiN| isIliye yaha savAla hI nahIM uThatA ki javataka upAdAna ko preraka nimitta kA sahayoga nahIM milatA, tabataka upAdAna apanA kArya karane meM asamartha rahatA hai| vastutaH janadarzana meM preraka nimitta nAma kI koI vastu hI nahIM hai / Agama meM prayojanavaza kiye gaye zabda prayogoM ke AdhAra para hama jo do prakAra ke nimitta kaha Aye haiM - eka kriyA dvArA jo nimitta hote haiM ve aura dUsare jo kriyA ke mAdhyama se nimitta nahIM hote ye donoM hI udAsInarUpa se asadbhUta vyavahAranaya se hI nimitta kahe jAte haiM / paramArtha se na koI kisI kA nimitta hI hotA hai, aura na koI kisI kA sahAyaka hI hotA hai / . - kathana 1va kA samAdhAna:-(ka) mUlarAdhanA meM (bhagavatIpArAdhanA meM) "valayAi kammAi" yaha gAthA AI hai / usako dhyAna meM rakhakara hamane samIkSaka ke kathana kA jo uttara diyA thA, usake saMbaMdha meM samIkSaka (sa0 pR0 53 meM) eka prora yaha bhI likhatA hai ki "uttarapakSa ne apane isa vaktavya meM jo kucha likhA hai, vaha pUrvapakSa ke liye vivAda kI vastu nahIM hai: kyoMki vaha pAgama ke anusAra hai| aura dUsarI ora vaha karmo kI balavattA ko vAstavika rUpa se svIkAra karake kamodaya ko preraka rUpa se yathArtha meM kAryakArI mAnatA hai / jaba ki vastusthiti yaha hai ki yadi karmodaya meM anuraMjAyamAna bhI to vAhya vastu meM iNTAniSTa buddhi bhI na kare to karmodaya ke hone para bhI svabhAva vedana ke kAla meM AtmA kI koI hAni nahIM hotii| mAtra isIlie ho kSapakAcArya kSapaka ko kamodaya meM
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anuraMjAyamAna na hone kI isa gAthA dvArA preraNA de rahe haiM / isalie samIkSaka ne ukta gAthA ke AdhAra para jo artha phalita karanA cAhA hai, vaha usa gAthA se phalita nahIM hotA, aisA yahAM samajhanA caahiye| (kha) svAmikArtikeyAnuprakSA gAthA 211 meM jo pudgala kI zakti kA ullekha dRSTigocara hotA hai, so yaha kathana bhI jIva kI apekSA asadbhUta vyahavAranaya kA viSaya hai| aura asadbhUta vyavahAranaya naigamanaya kA avAntara bheda hai| isaliye loka meM upacAra se jitanA bhI kathana calatA.hai vaha sarvAnigamanaya kA vipaya hone se bhApAzAstra ke anusAra prAgama meM bhI prayukta hotA hai| vastutaH karmodaya kevalajJAna ke hone meM bAdhaka nahIM hai aura ho bhI nahIM sakatA: kyoMki vaha paradravya hai, AtmA kI svatantratA kA ghAta kare aisI zakti usameM nahIM hai / AtmA hI svayaM apane ajJAna ke kAraNa usakI prAdhInatA ko svIkAra kara parataMtra hokara kevalajAna ko utpanna nahIM kara pAtA, kintu jaba vaha apane svabhAva ke avalambana pUrvaka svasamvedanarUpa zraddhA-jJAna-cAritra ke bala se prAtmA meM sthita hokara antamuhUrta meM kevalajJAna ko utpanna karatA hai, taba jise. hama karma kI valavattA kahate haiM, vaha svayaM samUla noza ko prApta ho jAtI hai| kathana 16 phA samAdhAna:-kathana 16 meM samIkSaka ne svAmi kAtikeyAnuprekSA gAthA 31 ko AdhAra mAnakara hamAre kathana kI AlocanA kI hai, usase itanA hI phalita hotA hai ki vaha dravyakarma ke udaya ko jIva ke zubhAzubhabhAvoM meM bhUtArtharUpa se sahAyaka mAnakara kAryakArI mAnanA cAhatA hai, kintu java ki samIkSaka karmodaya ko jIva ke zubhAzubhabhAvoM meM ayathArtha nimitta kAraNa mAnatA hai, isaliye vaha yathArtha meM sahakArI nimitta hokara kAryakArI kaise ho sakatA hai ? isakA use svayaM vicAra karanA cAhie / phira bhI aisI ayathArtha vAta ke samarthana meM usane (sa0 pR055 se lekara 58 taka ke) tIna peja raMga DAle, isakA hameM Azcarya hai; kyoMki kAraNa ayathArtha ho aura bhUtArtharUpa se vaha dUsare ke kArya meM sahAyaka ho yaha nikAla meM nahIM bana sktaa| phathana20, 21, 22 kA samAdhAna:- ina tInoM kathanoM meM samIkSaka bAhya nimitta ko tadbhinna anya .dra vya ke kArya kA upAdAna kartA, yathArtha kartA aura mukhya karttA to nahIM mAnatA, kintu vaha nimitta kartA, ayathArya kartA aura upacarita kartA avazya mAnatA hai / so isase yahI phalita hotA hai ki jo ayathArtha kartA yA upacarita kartA hotA hai, vaha upAdAnakartA yA mukhya kartA ke kArya kI pariNAma lakSaNa yA kriyA lakSaNa kriyA to kara hI nahIM sakatA, aura isIlie hI use nimittakartA yA ayathArtha kartA yA upacaritakartA samIkSaka bhI svIkAra karatA hai; kintu usakA kahanA itanA avazya hai ki "jo ayathArtha kartA hotA hai vaha apane kAla meM hone vAle 'tadbhinna anya dravya ke kArya meM sahAyatA avazya karatA hai , anyathA usameM karttApane kA vyavahAra hI nahIM kiyA jA sakatA hai / vaha ayathArtha to isaliye hai ki vaha tadbhinna anya dravya ke kAryarUpa nahIM pariNata hotA hai aura use kartA isaliye kahA gayA hai ki vaha tadbhinna anya dravya ke kArya meM sahAyatA avazya karatA hai / " aba dekhanA yaha hai ki isa viSaya meM Agama kyA hai? yaha to mAnI huI bAta hai ki nimitta prAyogika yA visrasA kisI prakAra kA hI kyoM na ho, kArya ke sAtha usakI bAhya vyApti hotI hai| yataH kumbhakAra ghaTa niSpatti meM ghaTakArya kA nimittakartA, ayathArtha karttA yA upacarita kartA kahA jAtA . hai / isaliye yahAM para kumbhakAra kI ghaTarUpa kArya ke sAtha bAhya vyApti hone para bhI vaha (kumbhakAra)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 apanA kArya hAtha kA hilanA Adi va vikalpa kA karanA rUpa kriyA miTTI se alaga rahakara hI karanA hai / miTTI svayaM svataMtrarUpa se kumbhakAra kI yoga aura upayoga rUpaM kriyA se alaga rahakara hI ghaTakArya ko utpanna karatI hai / isa prakAra miTTI aura kumbhakAra ina donoM ke svayaM svataMtra hone ke kAraNa eka kAla meM do dravya svataMtrarUpa se svayaM eka dUsare kI apekSA kiye binA do kAya utpanna karate haiM / isaliye paramArtha se dekhA jAya to vAhya nimitta anya ke kArya kI utpatti meM sahAyaka bhI nahIM hAtA / mAtra adbhUta vyavahAranaya se yaha kahA zravazya jAtA hai ki isakI sahAyatA se yaha kArya huA / dUsarI bAta yaha hai ki samIkSaka ne jo bAhya nimitta ke preraka aura udAsIna aise do bheda karake, unake bhinna-bhinna do lakSaNa (sa0pU0 13 meM ) sUcita kiye haiM, ve yathArtha nahIM haiM:, kyoMki zrAgama meM upAdAna aura upAdeya kA sunizcita lakSaNa prAMjala zabdoM meM svIkAra karate hue aSTasahasrI pRSTha 101 meM likhA hai "" yadbhAve eva kAraNAtmani pUrvakSaNavartani sati pradhvaMmasya kAryAtmanaH svarUpasya nAbhastepIpAdAMnopAdeyabhAvostu / " jisake hone para hI jisakA zrAtmalAbha hotA hai, vaha upAdAna hai aura dUsarA upAdeya hai, yadi aisA hai to pUrvakSaNavartI kAraNarUpa prAgabhAva ke hone para kAryarUpapradhvaMsa kA svarUpa lAbha banatA hai, isaliye unameM upAdAna - upAdeya bhAva raha Ave / .* 7 isI bAta ko RjusUtranaya kI mukhyatA se aSTasahasrI pR0 100 meM ina zabdoM meM svIkAra kiyA gayA hai RjusUtranayArpaNAddhi prAgabhAvastAvatkAryasyopAdAnapariNAma eva pUrvonantarAtmA / " RjusUtranaya kI mukhyatA se kArya kA upAdAna pariNAma hI pUrva anantarasvarUpa prAgabhAva hai-aisA mAnA gayA hai / isaprakAra sunizcita kArya kI vivakSA meM usakA (kArya kA ) sunizcita upAdAnarUpa lakSaNa svIkAra kara lene para na preraka nimittoM ke mAnane kI koI sArthakatA raha jAtI hai aura na hI isI AdhAra para samIkSaka ne jo aneka yogyatAvAlA upAdAna kA lakSaNa svIkAra kiyA hai, usake mAnane kI sArthakatA raha jAtI hai / - isaprakAra itane vivecana ko dhyAna meM lene para yaha sunizcita ho jAtA hai ki jaba upAdAna svayaM para nirapekSa hokara arthAt Alambana kI sahAyatA ke binA hI svayaM apanA kArya karatA hai, taba jise hama nimitta karttA zrayathArtha karttA Adi kahate haiM, vaha svayaM zrasadbhUta vyavahAranaya se nimitta kahalAtA hai / " eka kathana 23 kA samAdhAna:- hamane khAniyA tatvacarcA meM likhA thA ki jIva hI kyA, pratyeka dravya svayaM pariNamana svabhAva vAlA hai, ataeva jisa bhAvarUpa vaha pariNamatA 1. " yathAntavarUrvyApyaH vyApaka bhAvena mRttikayA kalaza kriya mAgeM sambhavAnukUlaM vyApAraM kurvANaH kulAlaH phalazaM karoti tAvadvayavyavahAraH ( samayasAra gAthA 84 prAtmakhyAti ) www .. vahiryApyaM vyApakabhAvena kalaza iti lokAkAmanAdirUDhosti
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 hai, pariNamana karanevAlA, pariNAma zrIra pariNamana kriyA, ye tInoM vastupane kI apekSA eka haiM, bhinna-bhinna nahIM, isaliye jaba jo pariNamana utpanna hotA hai, usarUpa vaha svayaM pari ma jAtA hai| isameM anya kA kucha bhI hastakSepa nahIM / " kintu isa tathyapUrNa vaktavya ko zramAnya karate hue samIkSaka (sa0 pR0 56 para ) likhatA hai ki " kintu usI jinAgama meM yaha bhI batAyA gayA hai ki pratyeka dravya parigamana svabhAvavAlA to hai, parantu usakA koI pariNamana svayaM arthAt nimitta kAraNabhUta vastu kA sahayoga prApta hue binA apane Apa hI huA karatA hai aura koI pariNamana nimittakAraNanUta vastu kA sahayoga prApta hone para hI hotA hai, apane zrApa nahIM hotA / isakA kAraNa yaha hai ki jinAgama meM svapratyaya aura parapratyaya do prakAra ke pariNamana batalAye gaye haiM / (dekho - ta0 sU0 pra0 5 - 7 kI sa0 si0 TIkA ) so samIkSaka kA aisA mAnanA zrA~khoM meM dhUla jhoMkane ke samAna hai, kyoMki kisI bhI dravya kA aisA eka bhI pariNamana zrAgama meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai, jisameM vAhya aura grAmyaMtara upAdhi kI samagratA nahIM rahatI ho / ta0 sU0 5-7 sarvArthasiddhi kA jo vacana hai, vaha dharmAstikAya zrAdi tIna dravyoM ko lakSya meM rakhakara hI kahA gayA hai| dharmAdi tIna dravyoM kI pratyeka samaya jo svabhAva paryAya hotI hai, vaha sva ke abalamvana se hI hotI hai, mAtra isaliye hI usakI par3aguNa-hAni - vRddhirUpa paryAya ko svapratyaya kahA gayA hai / para jaba pratyeka samaya meM hone vAlI usI paryAya meM nimitta kI vivakSA ko jAtI hai to vahI svapratyaya paryAya para sApekSa bhI zrabhihita kI jAtI hai, isakA vizeSa gulAsA hama pahale hI kara prAye haiM / isaliye jinAgama meM paryAya ke vibhAvaparyAya zrIra svabhAva paryAya aise do bheda to dRSTigocara hote haiM, para jaise do bheda samIkSaka ne sUcita kiye haiM aise do bheda kahIM bhI dRSTigocara nahIM hote / sarvArthasiddhi meM bAhya avalamvana kI pravivakSA aura bAhya pravalamvana kI vivakSA ke rUpa se paryAyoM ke do prakAra sUcita kiye gaye haiM / dharmAdi tIna dravyoM kA pratyeka pariNAma para ke lakSya se nahIM hotA, isIliye to use svapratyaya kahA gayA hai / tathA nimitta kI vivakSA meM use parapratyaya bhI svIkAra kiyA gayA hai / jo prasadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hone se yahA~ gogA hai / hamane "pratyeka dravya svayaM pariraNamana svabhAvavAlA hai" yaha likhA hai, kintu samIkSaka yadi ise svIkAra nahIM karegA to usakI mAnyatAnusAra svapratyaya pariNamana trikAla meM siddha nahIM ho sakegA, isaliye yaha svIkRta karanA hI zrAgama sammata hai ki cAhe svabhAva-paryAya ho aura cAhe vibhAva paryAya hI kyoM na ho, pratyeka dravya svayaM hI apane pariNAma svabhAva ke kAraNa pariNamatA hai / mAtra paralakSI pariNAma ke hone para to vibhAva paryAya hotI hai aura svalakSI pariNAma ke hone para svabhAva paryAya hotI hai / samIkSaka ne dUsare paire meM jo kucha likhA hai usakA bhI yahI samAdhAna hai / samayasAra yA anyatra jinAgama meM pariraNamana svabhAva ke artha meM jahA~ bhI sva" yA "svayameva " pada AyA hai, vahAM paramArtha se dekhA jAye to usakA zrathaM "apane Apa " yA "apane bhApa hI" hotA hai, anya nahIM, itanA hI yahA~ likhanA paryApta hai| asaddbhuta vyavahAranaya se yaha bhale hI kaho ki vastu kA pariNamana para sApekSa hotA hai / aSTasahasrI pR0 105 kA vacana mImAMsaka ko lakSya meM rakhakara likhA gayA hai, kyoMki mImAMsaka zabda ko sarvathA nitya mAnatA hai / vaha upAdAna - upAdeya rUpa se use pariNAmI nitya nahIM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnatA / phira bhI zabda jaba sunane meM AtA hai aura jaba sunane meM nahIM AtA * aise usake mata ko dhyAna meM rakhakara hI AcArya ne use upAlambha dete hue yaha kahA hai ki "yadi sahakArI kAraNa zabda nityatArUpa isa sAmarthya kA khaMDana nahIM karate to ve akiMcitkara kyoM nahIM ho jAte ?" isa prakAra samIkSaka para mata ke sarvathA ekAnta mata ke khaNDana meM likhe gaye aise vacanoM kA bhI svamata ke poSaraMga meM upayoga karatA hai isakA hameM Azcarya hai / athavA isameM zrAzcarya kI bAta hI kyA hai, kyoMki jisakI yukti hI kahIM kI IMTa kahIM kA roDA, bhAnamatI ne kunavA joDA" ko ho gaI hai, vaha Age cala kara aura kyA kyA nahIM likhegA, kauna kaha sakatA hai ? - Age samIkSaka ne sa0 pR0 61-62 meM anya jitanA kucha bhI likhA hai, vaha upacAranaya kA zrAzraya lekara hI likhA hai, kyoMki nizcayanaya se jo kucha kahA jAtA hai, upacAranaya yA asadbhUta vyavahAranaya bhI vahI kahatA hai / antara itanA hai ki prathama kA viSaya paramArthamUta hotA hai aura dUsare kA viSaya kalpanAjanya hotA hai / hama paramArtha se yaha jAnate haiM ki AkAza, AkAza meM rahatA hai aura dharmAdi anya dravya apane meM rahate haiM, phira bhI AkAza kI vyApakatA ko dekhakara yaha kahA jAtA hai ki AkAza AdhAra hai aura anya dravya Adheya haiM / yaha eka vikalpa hai, jo saMyoga sambandha kI sRSTi karatA hai / Agama meM isI AdhAra para AdhAra-Adheya, nimitta naimittika Adi sambandha svIkAra kara liye gaye haiM / tattvArthazlokavArtika kA " tadevaM vyavahAranayasamAzrayaNe kArya kAraNabhAvo dviSThaH sambandhaH / " ityAdi vacana ko bhI isI AdhAra para pratIta siddha aura pAramArthika mAna liyA gayA hai / yadi isa dviSTha sambandha ko sarvathA pAramArthika mAnA jAtA hai to bhI kisI bhI dravya ko apane guNa-paryAyapane se usakI rakSA svataMtratA kI rakSA hI nahIM ho sktii| isaliye do ko milAkara eka kahanA yA svataMtra sattAka do meM kalpanA ke AdhAra para eka samvandhaM sthApita karanA aura vAta hai aura vAhya dRSTi se eka kSetra meM rahate hue bhI ve apane-apane svataMtra vyaktitva ko banAye rakhate haiM, yaha jAnanA aura bAta hai / - isameM samIkSaka kisako paramArthabhUta mAnatA hai, isa kA vaha svayaM vicAra kre| Agama meM to "anyatra samavAyena vyapadizyeta sarvathA " || isa vacana dvArA do dravyoM meM pratyantAbhAva hI prarUpita kiyA gayA hai, ise samIkSaka bhI jAnatA hogA / sa0 pR0 63 meM samayasAra gAthA 107 kI samIkSaka ne vyAkhyA kA yaha tAtparya prastuta kiyA hai - "AtmA pudgala karmarUpa se utpanna nahIM hotA yA pudgala karmarUpa nahIM hotA, pudgala karmarUpa se nahIM baMdhatA, pudgala karmarUpa me nahIM pariNamatA aura pudgala karmarUpa se gRhIta nahIM hotA, kyoMki karmarUpa se utpatti, karmarUpa se racanA, karmarUpa se bandha, karmarUpa se pariNamana aura karmarUpa se graharaNa pudgala kA hI hotA hai, tathA zrAtmA kI ye sabhI avasthA zrAtmA ke sahayoga ke binA sambhava nahIM haiM / ataH zrAtmA kA pudgala ko karmarUpa se utpanna karanA yA bAMdhanA, pariNamAnA aura grahaNa karanA inameM sahAyaka hone rUpa se vyavahAranaya kA hI kathana nirNIta hotA / " ava hama dekheM ki ukta gAthA kA vAstavika artha kyA hai - "AtmA pudgala ko karmarUpa se utpanna karatA hai, zrAtmA pudgala karma ko karatA hai, AtmA pudgala karma ko bAMdhatA hai, AtmA pudgala karma ko pariNamAtA hai aura zrAtmA pudgala karma ko grahaNa
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ . karatA hai, yaha asadbhuta-vyavahAranaya kA vaktavya hai / tAtparya yaha hai ki asadbhUta vyavahAranaya se loka meM jo yaha bhASA bolI jAtI hai ki eka dravya ne dUsare dravya kA kArya kiyA, eka dravya ne dUsare dravya ko pariNamAyA, eka dravya ne dUsare dravya ke kArya ko utpanna kiyA, eka dravya ne dUsare dravya ko bAMdhA, Adi ve saba kathana paramArthabhUta nahIM haiM / . hamAre kathana kI upayogitA: "hamane jo khA0 ta0 ca0 pR0 38 meM "adhyAtma meM rAgAdi ko paudgalika batalAne kA kAraNa"isa zIrSaka ke antagarta jo AgamAnusAra pR038 se 41 taka tattva prastuta kiyA hai,vaha isIliye upayogI aura sArthaka hai, kyoMki hameM bhaya thA ki samIkSaka-isa viSaya meM apanA yaha mata doharA sakatA hai ki karmodaya kI sahAyatA se prAtmA rAMgAdirUpa pariNamatA hai, isaliye prA0 kundakunda deva ne rAgAdi ko paudgalika kahA hai.| aura usane apanA yaha mata sa0 pR0 64 meM ina zabdoM meM vyakta bhI kiyA hai - "lekina isa viSaya meM itanA matabheda hai ki jahA~ pUrvapakSa pudgala ko jIva kI unarUpa pariNati meM niyama se sahAyaka hone.rUpa se kAryakArI nahIM mAnatA tathA use akiMcitkara batalAtA hai|" samIkSaka ne "Ta" vibhAga ke antargata sa0 pR0 65. meM apanA yaha abhimata pragaTa kiyA hai ki - "isake viSaya meM merA kahanA hai ki rAgAnubhUti se pRthak zuddha AtmAnubhUti 11veM guNasthAna se pUrva kisI bhI jIva ko honA saMbhava nahIM hai, kyoMki 10 veM guNasthAna taka jIvoM ke prakRti aura pradeza baMdha ke alAvA sthiti aura anubhAga 'bandha bhI hotA hai / yaha bandha isa bAta ko batalAtA hai ki vahAM rAgAnubhUti-se pRthak zuddha prAtmAnubhUti kA honA saMbhava nahIM hai| isa prakAra pUrva pakSa eka ora to.apanA ukta abhiprAya vyakta karatA hai aura dUsarI ora vaha (ja) vibhAga ke antargata yaha bhI likhatA hai ki "pUrvapakSa ko uttara pakSa ke isa kathana se bhI virodha nahIM hai ki "pAramArthika -bhAva ko grahaNa karane vAle zuddha nizcayanaya ke viSayabhUta ciccamatkAra'jJAyaka svarUpa AtmA ke lakSya se utpanna huI AtmAnubhUti meM unakA bhAna nahIM hotA; isaliye ye rAgAdibhAva jIva ke nahIM - aisA samayasAra gAthA 50 se56 taka kI gAthAoM meM kahA gayA hai tathA isI tathya ko spaSTa karate hue ukta gAthAoM kI TIkA meM / 'A0 amRtacaMdra deva ne jo kucha likhA hai aura jise uttarapakSa ne apane kathana meM prabhAMgarUpa se ughRta kiyA hai, vaha bhI pUrvapakSa ko mAnya hai / " isa prakAra hama dekhate haiM ki pUrvapakSa ke paraspara virodhI pUrvokta do vaktavya haiN| unameM se prathama vaktavya meM to yaha svIkAra kiyA gayA hai ki AtmA meM java rAga kA sadbhAva nahIM rahatA tava11veM 'guNasthAna meM zuddha AtmAnubhUti hotI hai / aura dUsare vaktavya meM hamAre samAna yaha bhI svIkAra kara liyA hai ki jIva meM rAgAdi rUpa paryAya ke rahate hue bhI jJAyakasvabhAvAtmA ke avalambana se zuddha prAtmAnubhUti ke hone meM koI bAdhA nahIM paatii| isase sApha jAhira hotA hai ki samIkSaka abhI taka yaha 'nirNayanhI nahIM kara pAyA hai ki paranirapekSa mokSamArga kyA hai aura usakI prApti kaise hotI hai| sAtha hI vaha yaha bhI nizcaya nahIM kara pAyA hai ki cauthe guNasthAna meM mithyAtvAdi tIna aura anantAnuvaMdhI cAra, ina sAta ke upazama,kSaya, kSayopazama ke hone para jo samyagdarzana utpanna hotA hai, vaha svabhAva : paryAya hai-yA nhiiN| aura-yadi svabhAva -paryAya hai to upayoga meM kisakA pAlamvana lene para vaha .. -hotI hai| hamArI samajha se samIkSaka isI vimUcana meM par3A huA hai.aura isIliye vaha yaha nirNaya nahIM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 kara pAtA hai ki zuddha zrAtmAnubhUti paryAya meM rAga ke rahate hue bhI, cauthe meM hotI hai yA 7 veM meM hotI hai yA 11 ve meM hotI haiN| koI kahatA hai ki cauthe meM hotI hai, koI kahatA hai ki 7 veM meM hotI hai aura koI kahatA haiM ki 11 veM meM hotI hai / samIkSaka ko kama se kama itanA to socanA hI cAhiye ki jaba cauthe meM samyaktva ke virodha mithyAtva darzanamohanIya Adi karmo kA udaya nahIM rahA, sAtha hI mithyAdarzanAdi zrAtmA ke pariNAma nahIM rahe aura vaha jIva svabhAva kA avalambana bhI lie hue hai, aisI avasthA meM samyaktvarUpa svabhAva paryAya kI utpatti hone para bhI svabhAva ke avalambana se zuddhAtmAnubhUti nahIM hove, yaha kaise kahA jA sakatA hai ? samIkSaka ko isI kA vicAra karanAcAhiye / samIkSaka (Tha) vibhAga ke antargata hamAre saba kathana ko mAna karake bhI anta meM likhatA hai ki "kevala itanA spaSTa kara denA Avazyaka hai ki" jIva grApa virodhI hokara unheM karatA hugrA bhI pudgala ke karma ke sahayoga se hI unheM karatA hai, pudgala karma ke sahayoga ke vinA kadApi nahIM karatA. hai / '' isa sambandha meM hama yahA~ itanA hI pUchanA cAheMge ki pudgala karma ke sahayoga kA kyA artha hai ? (1) kyA vaha yaha artha karatA hai ki AtmA aura pudgala karma donoM milakara jIva meM rAgAdi bhAva ko utpanna karate haiM yA (2) kyA vaha yaha artha karatA hai ki jaba jIva rAgAdi ko utpanna karatA hai, taba pudgala karma kA udaya avazya rahatA hai ? (3) yA kyA vaha yaha artha karatA hai ki jIva rAgAdi ko utpanna karatA hai, taba eka kAlapratyAsattivaza jIva ne rAgAdirUpa pariNAma kiyA, isakA pudgala karmodaya sUcaka hotA hai, isaliye vaha nimitta kahA jAtA hai ? : pahalA artha to svIkAra nahIM kiyA jA sakatA; kyoMki jaba jIva apane rAgAdi bhAva ko utpanna karatA hai, taba pudgala karma zrapane udaya udIraNArUpa paryAya ko hI utpanna karatA hai / koI kisI kA sahAyaka nahIM hotA, kAraNa ki jahA~ ajJAna avasthA meM jIva ke rAgAdi kI utpanti meM karmodaya ko nimitta. kahA gayA hai, vahIM Asrava adhikAra ( samayasAra ) meM pudgala ke pariNAmarUpa mithyAtva avirati, kaSAya aura yoga ye cAroM jJAnAvaraNAdi pudgala karma ke prasava ke nimitta hone se vAstava meM grAsava haiM aura unake ( mithyAtvAdi pudgala pariNAmoM ke) karma-zrAtravaraNa ke nimittatva ke nimitta rAga-dvepa -moha haiM, jo ki prajJAnamaya Atma pariNAma haiM / isaliye ( mithyAtvAdi pudgala pariNAmoM ke) . zrAsravaraNa ke nimittatva ke nimittabhUta hone se rAga-dveSa hI prasava haiM aura ve ajJAnI ke hI hote haiM yaha bhI kahA gayA hai / (sa0 gA0 164 165 zrAtmakhyAti TIkA) isase vivakSAbheda se ubhayatA nimitta kI siddha hotI hai, yaha bAta samIkSaka ko acchI taraha se samajha lenA cAhiye / isaliye jahA~ para bhI prasadbhUta vyavahAranaya se kathana kiyA gayA ho, vahAM vaha kathana asat hote hue bhI prayojanavaza Agama meM svIkAra kara liyA gayA hai| use samajhanA cAhiye / gommaTasAra jIvakAMDa meM "janapada sammai ThavaraNeNAme rUve paMDucca vavahAre / " ityAdi rUpa se jo satya ke darsa bheda kiye gaye haiM, ve isI abhiprAya se hI kiye gaye haiM kiM yadi koI bAta asat bhI kahI jAtI hai to prayojana ke anusAra use satya mAna liyA jAtA hai'| zrasadbhuta vyavahAranaya isI artha meM caritArtha hai / isa sambandha meM aura vizeSa kyA' khulAsA kareM ? : E samIkSaka karyodaya ke sahayoga kA artha yadi dUsare aura tIsare vikalparUpa svIkAra karatA hai, baha hameM iSTa hai, kyoMki jIva jaba bhI svayaM rAgAdi vibhAva pariNatirUpa pariNamatA hai, taba kAla
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 pratyAsattivaza karmodaya meM nimitta vyavahAra hone ke sAtha usase sUcanA milatI hai ki isa samaya jIva ne pichalI paryAya se bhinna svayaM hI para kI apekSA kiye binA rAgAdi rUpa vibhAva pariNati kI / spaSTa hai ki eka dravya dUsare dravya ke kArya meM ina do vikalpoM ko chor3akara anya kisI bhI prakAra se sahAyaka nahIM ho sakatA / sa0 pR0 65 ke aMka (2) ke antargata khA0 ta0 ca0 pR0 38 meM hamane adhyAtma ko dhyAna meM rakhakara jo vaktavya diyA hai, usakI anupayogitA siddha karate hue (ka) vibhAga ke antargata samIkSaka kahatA hai ki " yadyapi rAgAdi jIva ke pariNAma haiM, arthAt jIva unakA upAdAna hone se una rUpa parigamatA hai, parantu unakA pradhAna upAdAna kAraNabhUta jIva na hokara jIva ko unarUpa pariNamita hone meM sahAyatA pradAna karane vAlA nimitta kAraNabhUta pudgalakarma kA udaya hai / isameM hetu yaha hai ki ye rAgAdibhAva upAdAna kAraNabhUta jIva meM tabhI taka utpanna hote haiM, jaba taka usameM karma kA udaya vidyamAna rahatA hai aura java usameM karma ke udaya kA usa karma ke upazama, kSaya yA kSayopazama ke AdhAra para abhAva ho jAtA hai, taba usameM una rAgAdibhAvoM kA abhAva bhI niyama se ho jAtA hai / " . yaha adhyAtma kI anupayogitA ko batalAne vAlA samIkSaka kA vaktavya hai / isameM karma ke upazama, kSaya aura kSayopazama ke sAtha jo rAgAdi bhAvoM ke abhAva kI samavyApti biThalAI gaI hai, so yahA~ dekhanA yaha hai ki jaba jIva apane upayoga dvArA svabhAva sanmukha hokara upayoga meM rAgAdi ke prabhAvarUpa se pariNamatA hai, taba usake nimitta se karmoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama hotA hai yA karmoM kA upazama, kSaya yA kSayopazama hone se jIva rAgAdi ke prabhAvarUpa se pariNamatA haiM - ye do vikalpa vicAraNIya haiM / prathama vikalpa to mokSamArga meM isaliye grAhya hai, kyoMki jaba jIva svayaM upayoga dvArA svabhAva sanmukha hokara samyagdarzanAdi pariNAma rUpa se parigata hotA, taba rAgAdi ke abhAva ke sAtha usake nimittabhUta karmoM kA svayaM upazama, kSaya yA kSayopazama ho jAtA hai, isaliye yaha kahanA to siddha hotA nahIM ki karmodaya kI sahAyatA ke binA jIva rAgAdirUpa nahIM parigama sakatA, kyoMki jaba jIva meM iSTAniSTa buddhipUrvaka yA usake binA svayaM hI rAgAdibhAva rUpa pariNamatA hai, taba hI karmodaya usameM svayaM nimitta ho jAtA hai / aba rahI dUsare vikalpa kI vAta so yaha kahanA to ThIka hai ki jaba karma kA upazama, kSaya yA kSayopazama hotA hai, taba rAgAdi kA svayaM prabhAva ho jAtA hai; parantu karma kA upazama, kSaya yA kSayopazama hotA kaise hai, isakI mImAMsA kI jAtI hai, taba svayaM hI mokSamArga AtmapuruSa ko mukhyatA mila jAtI hai, isaliye siddhAntarUpa meM yahI mAna lenA cAhiye ki yaha jIva svayaM hI paranirapekSa rAgAdibhAvarUpa se pariNamatA hai aura karmodaya usameM svayaM hI asadbhUta vyavahAranaya se nimittapane ko prApta ho jAte haiM / meM mukhyatA aura gauraNatA vivakSA meM hotI hai, vastu meM nahIM :- sa0 pR0 65 meM (kha) vibhAga ke antargata samIkSaka ne kahIM para nimittakAraNa kI mukhyatA kI aura kahIM para upAdAna kAraNa kI mukhyatA kI bAta likhI hai so vaha yaha bhUla jAtA hai, ki mukhyatA yA gauraNatA vivakSA meM karatI 'huA hai, vastu meM nahIM, kAraNa ki kArya-kAraNabhAva kI dRSTi se dekhane para pratyeka vastu svayaM hI apane kArya ko karatI hai aura vAhya padArtha, eka kAla pratyAsattivaza prasadbhUta vyavahAranaya se nimitta hotA hai / Age apane abhiprAya ko siddha karane ke liye 1, 2 ra 3 kramAMka ke antargata jo usane udAharaNa
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 prastuta kiye haiM, ve mAtra vivakSA ko sUcita karate haiM, unase anya koI prayojana phalita nahIM hotA, isaliye prayojanIya anupayogI jAnakara unake viSaya meM hama kucha nahIM likha rahe haiM / - kathana 25 kA samAdhAna:- * sa0pU0 67 meM samayasAra gAthA 68 ke mAdhyama se samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "samayasAra gAthA 68 kI TIkA meM yaha kahA gayA hai ki jisaprakAra jo se jo utpanna hotA hai, usI prakAra rAgAdi pudgala karmo se rAgAdi utpanna hote haiM, isIkAraNa nizcayanaya se rAgAdibhAva paudgalika haiM / " sAtha hI isakA spaSTIkaraNa karate hue samIkSaka kA kahanA hai ki yahA~ rAgAdibhAva kA kAraNabhUta pudgalakarma kA udaya nimitta kAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa hai, isaliye ve nizcayanaya se paudgalika haiM / " apane isa mata ke samarthana meM usane sa0 pR0 68 para likhA hai ki "isI prakAra jIva meM jo rAgAdi bhAva utpanna hote haiM, ve yadyapi jIva ke zuddha svabhAva kI vikRti mAtra hone se upAdAna kAraNabhUta jIva kI pariNatiyA~ haiM, parantu unheM jIva kI pariNati na volakara zrAgama meM yahI bolA gayA hai ki ve paudgalika haiN| aisA bolane kA kAraNa yaha hai ki jIva una parigatiyoM meM upAdAna kAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa nahIM hai aura pudgala karma una pariNatiyoM meM sahAyaka (nimitta ) kAraNa hote hue bhI pradhAna kAraNa hai| isa taraha jIva kI ve rAgAdibhAva rUpa pariNatiyAM nizcayanaya se to zrAgama meM paudgalika mAnI gayI haiM aura vyavahAranaya se ye jIva kI parigatiyA~ mAnI gayI haiM / " " : samayasAra gAthA 68 ke khulAsA ke rUpa meM yaha samIkSaka kA vaktavya hai, jo vastusthiti ko sparza nahIM karatA, kAraNa ki azuddha nizcayanaya se dekhA jAve to rAgAdi pariNatiyAM jIva ne hI paranirapekSa hokara apane meM svayaM utpanna kI haiM / pudgala karma kA udaya to usameM nimitta mAtra hai / pudgala karma kA udaya pradhAna kAraNa hai aura upAdAna kAraNarUpa jIva zrapradhAna kAraNa hai, isaliye unheM ( rAgAdi ko ) nizcayanaya se paudgalika kahA gayA ho aisA nahIM hai, kintu zuddhanizcayanaya trikAlI svabhAva ko hI svIkAra karatA hai aura isa vivakSA meM azuddha nizcayanaya vyavahAra koTi meM pariNamita ho jAtA hai / yataH zuddha nizcayanaya kI dRSTi meM rAgAdi pariNatiyAM trikAlI svabhAva se bhinna hone ke kAraNa para haiM, isaliye samayasAra gAthA 68 meM zuddhanizcayanaya kI apekSA unheM nitya acetana arthAt paudgalika kahA gayA hai / (sa0 gA0 68 tAtparyavRtti TIkA dekho ) yaha samayasAra gAthA 68 kI donoM saMskRta TIkAnoM ke AdhAra para likhI gaI tathyapUrNa vyAkhyA hai, ata: samIkSaka ne sa0 pR0 60 se 70 taka jo kucha likhA hai, vaha upekSanIya jAnakara usakI hama yahA~ para carcA karanA iSTa nahIM mAnate, kyoMki piSTapeSaraNa hone se usase koI phala niSpanna hone vAlA nahIM hai / sAtha hI yahA~ bhI samIkSaka ko yaha jAna lenA cAhiye ki kahIM nimitta pradhAna hotA ho aura kahIM upAdAna pradhAna hotA ho aisA nahIM hai, kyoMki pradhAnatA aura apradhAnatA vivakSA meM huA karatI hai vastu meM nahIM / kathana 26 kA samAdhAna: -- samayasAra gAthA 113 115 ke AdhAra se samIkSaka ne khA0 ta0 ca0 pR0 12 meM likhA hai ki jisa prakAra upayoga jIva se ananya hai, usa prakAra krodha jIva se ananya nahIM hai ? isake uttarasvarUpa jayapura khA0 ta0 carcA pR0 42 meM hamane yaha spaSTa kara diyA thA ki samayasAra gAthA 113 115 meM bhI ( gAthA 68 ke anusAra ) " vahI zrAzaya vyakta kiyA gayA hai" so
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 yaha kathana TIkA ke yogya to nahIM hai phira bhI samIkSaka ne use TIkA yogya banAyA hai, isakA meM prAzcarya hai| yaha to samIkSaka ko hI dekhanA hai ki managaDhanta kalpanA dvArA nimitta-naimittika bhAva aura kartRkarma bhAva ne nihita abhiprAya ko hRdayaMgama karane meM kaunaM pakSa avahelanA kara rahA hai ? vaha ki hama / kathana 27 kA samAdhAna:-akAlamaraNaM kAlamaraNa kA svarUpa nirdeza:- . . isake antargata sa0 pR0 72 para samIkSaka ne hamAre karmagraMtha pu 0 6 kI prastAvanA meM nirdiSTa' "kinta karma ke viSaya meM aisI bAta nahIM hai, isakA sambandha tabhI taka AtmA meM rahatA haiM. jaba taka usameM tadanukUla yogyatA pAI jAtI hai", isa kathana kA virodha karate hue likhA hai ki "yaha kathana preyapreraka bhAvarUpa kArya kAraNabhAva para vicAra karane kI apekSA asaMgata ho jAtA hai", so isa sambandha meM hamArA itanA hI kahanA hai ki na to eka dravya apane se bhinna dravya kA preraka hotA hai aura na vaha praya hI hotA hai / mAtra Agama meM isa prakAra kA kathanaM avazya hI iNTigocara hotA hai, jo isa prakAra ke vacana prayoga kI hI vizeSatA hai / yadi eka dravya ko dUsare dravya. kA paramArtha se preraka mAna liyA jAve to usakA artha hotA hai - eka dravya ne dUsare dravya kA kArya kiyaa| jo mAnanA "ya: pariNamati sa kartA" isa siddhAnta ke sarvathA viruddha hai, kyoMki jaise pratyeka dravya apane anvaye svabhAva kI apekSA nitya mAnA gayA hai, usI prakAra apane pariNamana svabhAva kI apekSA anitya hI mAnA gayA hai / yaha pratyeka dravya kA svataH siddha svarUpa hai, usameM kisI kA hastakSepa nahIM / samIkSaka kA anya saba kathana piNTa-peSaNa mAtra hone se aMvicAritaraMmya hai / / ___ Age sa0 pR0 75 meM hamAre dvArA svIkAra kiye gaye kAla aura akAla maraNa ko. samIkSaka, Agama 'sammata aura yukti sammata nahIM batalAte hue likhatA hai ki "jahA~ Ayu kI viSabhakSaNa Adi vAhya sAmagrI ke vala se uMdIraNA hokara samApti hotI hai. vaha kAla maraNa kahalAtA hai|" so usakA yaha kathana isalie saMgata nahIM hai, kyoMki janma aura maraNa jIva kA hotA hai| isaliye jIva kI yogyatA ke AdhAra para jahAM maraNa vivakSita hotA hai, vaha kaoNla maraNaM kahalAtA hai, kyoMki jIva ne svayaM aMpanI yogyatA ke AdhAra para apanI vartamAna paryAya ko badalaH kara apanI agalI paryAya ko grahaNa kiyaa| isaliye bhujyamAna Ayu karma kA udaya Adi bhI usake anukUla rahatA hai, kintu jahA~ Ayukarma ke apavartanapUrvaka jIva vartamAna paryAya ko badalakara agalI paryAya ko grahaNa karatA hai, vahA~ nimipane kI apekSA akAlamaraNa yA kadalIghAtamaraNa kahA jAtA hai| yaha pAgama vyavasthA hai| tatvArthattasUtra ke dUsare adhyAya ke antima sUtra meM aMkAla maraNa kI prAyukarma ke apavartana ke AdhAra para hI vyavasthA dRSTigocara hotI hai, vahA~ AtmA kI yogyatA ke AdhAra para akAlamaraNa kI vyavasthA dRSTigocara nahIM hotii| iseMse spaSTa jJAta hotA hai ki yadi AtmA kI mAtra yogyatA ke AdhAra para vicAra karate haiM to vaha kAlamaraNa hI hai aura usameM nimitta hone vAle karma kI apavartanIya yogyatA ke AdhAra para yadi vicAra karate haiM to vahI kAlamaraNa akAlamaraNa kahalAtA hai.| isa prakAra kAlamaraNa aura akAlamaraNa meM Agama ke anusAra vAstava meM bheda nahIM hai, yaha samIkSaka ko samajha lenA caahiye| . kathana 28 kA samAdhAna:- kAryapane kI apekSA.bAhya vastu. ko kAraNa kahanA asadbhUta vyavahAra hI hai --- isa sambandha meM sa0 pR0 77 meM samIkSaka likhatA hai ki "pUrva pakSa ke anusAra nimitta vyavahAra usI vastu meM hotA hai, jo upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 71 hotI hai, jaba ki uttarapakSa mAnatA hai ki - upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka na hote hue bhI bAhya vastu meM nimittavyavahAra hotA hai|" so samIkSaka ke isa vaktavya para "vizeSarUpa se java dhyAna dete haiM to yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki Agama meM vyavahAra pada kA artha grahaNa kiyA gayA hai, yaha samIkSaka ko jJAta hI nahIM jAna par3atA / yadi jJAta hai to vaha apane abhiprAya kI puSTi ke liye badala kara usakA dUsarA artha grahaNa kara rahA hai| .vastutaH yahAM vyavahAra pada se asadbhUta vyavahAra liyA gayA hai aura yaha kisI meM tabhI ghaTita hotA hai, jaba eka vastu ke guNadharma kA anya vastu meM Aropa kiyA gayA ho.| mAtra kAlapratyAsattivaza jo anya dravya, kArya dravya kA avinAbhAvI hotA hai, sUcakapane kI apekSA usameM nimitta vyavahAra kara liyA jAtA hai / aura sadbhUta vyavahAranaya kI apekSA vahI kArya Aropita karake vAhya nimitta kA bhI kaha diyA jAtA hai / vAhya nimitta vAstava meM dUsare ke kArya meM na sahAyatA karatA hai aura na vaha vastutaH usakA kAraNa hI hai| kAraNapane kA to mAtra usameM kAlapratyAsatti vaza vyavahAra hI kiyA jAtA hai / isa prakAra itane spaSTIkaraNa se samIkSaka ke prathama mUla "prazna kA jo hamane prathama, dvitIya, tRtIyaHdaura meM uttara diyA hai. vaha na kevala samIcIna hai; apitu pAgama sammata bhI hai| isaliye samIkSaka jo vAravAra:yaha; likhatA hai ki "yaha hamAre prazna kA uttara nahIM hai" :so usakA aisA vAravAra likhanA.kevala pAThakoM ke mana meM-dizAbhrama paidA karanA hI jAna * par3atA hai, anya koI usakA dUsarA prayojana nahIM jAna par3atA; kyoMki saMsArI prAtmA ke-vikArabhAva aura catargati paribhramaNa meM dravya karma kA udaya eka kAlapratyAsattivaza nimitta mAtra hai, yaha jo hamArA prAraMbhika uttara thA vaha Aja bhI akSuNNa banA huA hai.| usameM badala karane kI koI jarUrata nahIM hai| ___. Age sa..pR. 80 para-samIkSaka ne jo.yaha ..likhA hai ki "pUrvapakSa kA itanA kahanA avazya hai ki yadyapi puruSArtha hIna jIva hI hotA hai, lekina karmodaya kI sahAyatA milane para hotA hai| isI taraha yadyapi jIva hI utkRSTa purupArthI hotA hai, lekina karmodaya kI maMdatA kA saMyoga milane para hI hotA -hai" 1.so.isa viSaya meM hamArA itanA hI kahanA hai ki karmodaya kI tIvratA-maMdatA usakA (karma kA) apanA pariNAma hai aura jIva kA puruSArthahIna yA utkRSTa puruSArthI honA usakA apanA pariNAma hai| donoM dravya svataMtra haiM / ve apane pariNAma ke svayaM para nirapekSa hokara kartA haiM / avinAbhAva sambandhavaza asadbhUta vyavahAranaya se aisA kahA jAve, para samIkSaka kA ukta prakAra kA kathana karanA paramArya nahIM hai| karmodaya aura puruSArthaH Age -samIkSaka jo;yaha : mAnatA hai ki karmodaya kI tIvratA. meM hone vAlA . puruSArtha prAtmakalyANa kA kAraNa hai / so yahaHkathana bhI paramArtha ko sparza nahIM karatA / vyavahAra bhI aisA nahIM hai, kyoMki karyodaya kI maMdatA bhI banI rahe aura jIva AtmakalyANa ke mArga meM na lageM aura karmodaya kI tIvratA bhI banI rahe aura jIva Atma kalyANa ke mArga meM lagA rahe, kvacit kadAcita yaha sambhava hai / udAharaNArtha gajakumAra munirAja ke Upara ghora upasarga huyA aura unake asAtA vedanIya kI tIvra udaya udIraNA bhI.vanI rahI, phira bhI ve apane AtmakalyANa ke kArya se cyuta nahIM hue|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 kathana 2 kA samAdhAna:- isa kathana meM samIkSaka ne "preraka kAraNa ke vala se kisI dravya meM kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai, "yaha siddha karane kA prayatna kiyA hai| isake samarthana meM vaha ina tInoM ko detA hai 1. usakA kahanA ki pravacanasAra meM zrAzramRtacaMdra deva ne jo kAlanaya aura prakAlanaya tathA niyatanaya-aniyatanaya kA kathana kiyA hai, isase siddha hotA hai ki preraka kAraNa ke vala se kArya AgepIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai / 2. pratyakSa se bhI aisA dekhA jAtA hai ki preraka kAraNa milane para kArya Age-pIche kabhI bhI ho jAtA hai / 3. tathA kisI ne koI krama niyata bhI nahIM kiyA hai ki kauna kArya kisameM kava ho, ina tInoM ko vaha niyata samaya ko chor3akara usake Age-pIche hone meM kArya ke apane puSTa pramANa mAnatA hai / isa viSaya meM Agama kyA hai, isakA hama sarvaprathama ullekha kara denA cAhate haiM | tatvArtharAjavArtika a. 5 sUtra 12 kI vyAkhyA karate hue zrA. akalaMkadeva likhate haiM ki AkAza anya dravyoM kA AdhAra hai, yaha vyavahAranaya (prasadbhUta vyavahAranaya) kI apekSA kahA gayA hai| paramArtha se dekhA jAve to sabhI dravya zrAtmapratiSTha hI haiM / isaliye zrAkAza anya dravyoM kA zrAdhAra hai aura anya dravya zradheya haiM, yaha nahIM banatA / jaise vahAM kahA bhI hai paramArthatayAtmavRttitvAt // 5 // evaMbhUtanayAdezAt sarvadravyANi paramArthatayAtmapratiSThAtvAdA dhArAdheyAbhAva: / " paramArtha se sabhI dravya apane meM hI rahate haiM / 5 / evaM bhUtanaya ke Adeza se sava dravya paramArtha se AtmapratiSTha haiM, isaliye AdhAra- zrAdheya bhAva kA prabhAva hai / taba yaha prazna uThA hai ki yadi aisA hai to paraspara zradhAra-Adheya bhAva kA kathana prAyA hai / aisI avasthA meM sabhI dravya zrAtmapratiSTha haiM, yaha kahanA yogya pratIta nahIM hotaa| isake uttara svarUpa vahIM likhA hai / - anyonyAdhAratAvyAghAta iti cenna vyavahAratastatsiddhaH || 6 || syAnmataM yadi sarvANi dravyANi paramArthatayA svAtmapratiSThAni, nanu yaduktaM bAyorAkAzamadhikaraNaM, udakasya vAyuH pRthivyA udakaM, sarvajIvAnAM pRthivI, prajIvA jIvAdhArA: jIvAzcAjIvAdhArAH karmaNAmadhikaraNaM jIvAH jIvAnAM karmAraNa, dharmAdharma kAlA zrAkAzAdhikaraNA ityetasyAnyonyAdhAratAyA vyAghAta iti ? tanna, ki kAraNaM, vyavahArataH tatsiddha eH / sarvamidamuktaM zranyonyAdhAratvaM vyavahAranayavaktavyabalalAbhAdezAt siddhayati / vyAvahArikametat zrAkAze bAtAdInAbhavagAha ityAdhArakalpanAyAmanavasthAprasaMga iti / paramArthatastu zrAkAzavat vAtAdInyapi svAtmAdhiSThAnAni / anyonyAdhAratA kA vyAghAta hotA hai, aisA nahIM hai, kyoMki vyavahAranaya se usakI siddhi hotI hai || 6 || syAt koI kahe ki yadi saba dravya paramArtha se AtmapratiSTha haiM to jo yaha kahA gayA hai ki vAyu kA AkAza adhikaraNa hai, jala kA vAyu zradhikaraNa hai, pRthvI kA jala adhikaraNa hai, sarva *
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jIvoM kA pRthivI adhikaraNa hai, ajIva jIvoM ke AdhAra se rahate haiM aura jIvanajIvoM ke zrAdhAra se rahate haiM, karmoM kA adhikaraNa jIva hai, jIvoM kA adhikaraNa karma haiM, dharma-adharma aura kAla kA adhikaraNa zrAkAza hai, isa prakAra paraspara kI AdhAratA kA vyAghAta hotA hai, to aisA kahanA ThIka nahIM, kyoMkiM vyavahAranaya se arthAt prasadbhUta vyavahAranaya se usakI siddhi hotI hai / jo yaha saba paraspara kI prAdhAratA kahI gaI hai, vaha vyavahAranaya arthAt asaddbhuta vyavahAranaya ke kathana ke bala se siddha hotI hai / yaha vyAvahArika kathana hai ki grAkAza meM vAyu Adi kA avagAha hai, kyoMki zrAdhArAntara kI kalpanA karane para anavasthA kA prasaMga AtA hai / paramArtha se to zrAkAza ke samAna vAyu Adi bhI svapratiSTha hI haiM / yaha AdhAra zrAdheya ke bhAva ke viSaya meM zrAgama kA kathana hai / nimitta naimittika bhAva ke viSaya meM bhI isI prakAra se samajha lenA cAhiye, kyoMki zrAdhAra- zrAdheya bhAva nimitta - naimittika bhAva kA eka bheda hai | isase yaha siddha hotA hai ki paramArtha se pratyeka dravya nitya rahakara bhI pariNAma svabhAva vAlA hone ke kAraNa eka paryAya se dUsarI paryAya ko prApta hotA hai| isI ko prasadbhUta vyavahAranaya kI apekSA kiMsa ke nimitta se yaha huA, yaha vyavahAra kiyA jAtA hai / isIliye vyahAranaya vAhya nimitta eka paryAya se dUsarI paryAya kA sUcaka hone se usameM ukta prakAra kA vyavahAra kiyA jAtA hai | yaha vastusthiti hai / isI ko dhyAna meM rakhakara samayasAra meM yaha vacana upalabdha hotA hainAsti sarvopi saMbaMdhaH paradravyAtmatattvayoH / kartRkarmatva saMbaMdhAbhAve tatkartRtA kutaH ||200 // isa prakAra paradravya aura AtmA meM koI sambandha (AdhAra-Adheya bhAva, nimitta naimittikabhAva, vizeSaNa vizeSyabhAva Adi ) nahIM hai| taba phira unameM karttA - karma sambaMdha kaise ho sakatA hai ? jahA~ kartA-karma sambaMdha nahIM hai, vahAM AtmA ke paradravya kA kartRtva kaise ho sakatA hai ? 2' isaliye jo samIkSaka bAhya nimitta ko usake kArya meM vyavahAra se sahAyatA karane kI apekSA nimitta kAraNa mAnatA hai, usakA artha hotA hai ki vAstava meM sahAyatA to nahIM karatA / vaha sahAyatA karatA hai, yaha kathanamAtra hai, jo kAlapratyAsattivaza kiyA jAtA hai | : D isa prakAra isa kathana ko dhyAna meM rakhakara samIkSaka ne apane prayojana kI siddhi meM jo hetu diye haiM, ve nirarthaka jAna par3ate haiM, aisA yahA~ samajhanA cAhiye / ataH unake AdhAra se laga-alaga vicAra nahIM kara rahe haiM / itanA avazya hai ki jo pravacanasAra meM kAlanaya, akAlanaya tathA niyatiMnaya niyatinaya kA kathana dRSTigocara hotA hai, vahA~ para ina nayoM kA kisa apekSA se vivecana kiyA gayA hai, isakA spaSTIkaraNa yahA~ para hama avazya kara denA cAhate haiM / yathA - samayasAra gAthA 76 ko AdhAra banAkara usakI zrAtmakhyAti TIkA meM kArya ko tIna prakAra nirUpita kiyA gayA hai | prApyakArya, vikAryakArya aura nirvartya kArya / inameM se prApyakArya kA kathana niyata kAla kI vivakSA meM kiyA gayA hai, kyoMki paryAya yogyatA ke AdhAra para pratyeka dravya kI pratyeka paryAya niyata kAla meM hI hotI hai, kintu usI kA parasApekSa arthAt vAhya nimitta kI apekSA java kathana karate haiM to vahI paryAya kAlanaya se bhinna para ke nimitta se huI kahI jAtI hai / yahI kAraNa hai ki vahI prApyakArya para kI apekSA vikAryakArya kahalAtA hai / pravacanasAra meM ina donoM nayoM kA jo
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ svarUpa dRSTigocara hotA hai, to usase bhI isI artha kI puSTi hotI hai| grAma ko svabhAva dRSTi se yadi dekhA jAve to vaha uSNa kAla meM hI pakatA hai, kintu usI ko pakAne ke lie uSNa kAla ke sthAna para prayogakRta uSNatA kA bhI prayoga kara liyA jAtA hai / isa prakAra yaha siddha huA ki kAlanaya kI apekSA pratyeka kArya apane-apane niyata kAla meM hI hotA hai| phira bhI kRtrima uSNatA ke samAna bAhya nimitta kI apekSA usI ko (kAla ko gauNa kara) anya kAraNa se yaha kArya hunA:- yaha kahA jAtA hai| isI prakAra niyatinaya aura aniyatinaya kA svarUpa bhI samajha lenA cAhiye, kyoMki niyati: naya meM niyata svabhAva vivakSita rahatA hai aura pratiyatinaya meM parasApekSa svabhAva vivakSita rahatA hai| donoM sapratipakSa nayayugala haiM / ataH astinaya aura nAstinaya ke isa pratipakSanaya yugala ke samAna ye donoM nayayugala bhI eka hI kAla meM, eka hI vastu meM vivakSA bheda se lAgU par3ate haiM, yaha hama pahale hI zaMkA eka ke tRtIya daura meM pR. 45 meM spaSTa kara Aye haiM phira bhI samIkSaka aise spaSTa kathana ko svIkAra na kara apanI z2ida para ar3A huA rahakara apanI galata mAnyatA kI puSTi meM ina sapratipakSa naya yugaloM kA upayoga kara rahA hai, isakA hameM Azcarya hai| Age sa. pR. 88 Adi para samIkSaka ne jitanI bhI bAteM likhI haiM, ve saba kevala. graMtha. kA kalevara bar3hAne vAlI hI haiM ! mAtra unase jo karma ke bandha hone para vandhAvalI ke bAda utkarpaNa Adi kI carcA kI hai, to aisA lagatA hai ki samIkSaka isa vipaya meM hamAre kathana ko pUrI taraha se svIkAra karake bhI apanA yaha Agraha kAyama rakhanA cAhatA hai ki "preraka kAraNa kA kArya kisI bhI vastu meM vinA upAdAna zakti ke kArya ko niSpanna nahIM karatA hai, kevala upAdAna zakti viziSTa vastu meM hone vAlI kAryotpatti ke prati preraka kAraNa kA kArya usa vastu ko preraNA pradAna karatA hai aura udAsIna kAraNa kA kArya upAdAna zakti viziSTa vastu yadi kAryarUpa pariNata hone ke lie taiyAra hai to use kAryarUpa pariNata hone ke avasara para apanA sahayoga pradAna karatA hai, arthAt preraka kAraNa ke yoga se kArya prAge-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai aura udAsIna kAraNa yadyapi kArya Age-pIche to nahIM karA sakatA hai, parantu vaha kAryarUpa pariNata hone ke lie taiyAra upAdAna ko kAryarUpa.pariNati meM sahoga pradAna kiyA karatA hai / " (sa. pR.60) . prakRta viSaya meM yaha samIkSAqa kA vaktavya hai| ise par3hane se vicAra ke liye ye bAta sAmane AtI hai - (1) preraka kAraNa vastu meM upAdAna kI bhUmikA meM Aye vinA kArya ko niSpanna nahIM krtaa| (2) preraka kAraNa upAdAna zakti yukta viziSTa vastu meM kAryotpatti ke liye mAtra preraNA karatA hai| (3) isa kAraNa preraka kAraNa ke bala para kAyaM Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai| Age hama tInoM bAtoM ko dhyAna meM rakhakara krama se vicAra karate haiM - . 1. (ka) samIkSaka ke ukta kathana se yaha jAna par3atA hai ki upAdAna zakti ke vinA kevala preraka kAraNa kI utpatti nahIM hotii| ataeva prakRta meM upAdAna zakti kyA hai, yaha vicAraNIya ho jAtA hai.| vicAra ke liye hama yaha to mAna lete haiM ki vaha jo kucha bhI likhatA hai, use vaha Agama
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko pramANa mAnakara hI likhatA hogA, ata. hameM donoM pakSoM ke liye prAgama ke AdhAra se upAdAna ke svarUpa para vicAra karanA Avazyaka ho jAtA hai| tatra RjusUtranayAparaNAtAvadupAdeya kSaraNa evopAdAnasya pradhvaMsaH" .. .. (aSTa sa. pR.101) RjusUtranaya kI vivakSA meM to kArya ke kSaNa meM hI upAdAna kA pradhvaMsa hai| isase jJAta hotA hai ki avyavahita pUrvayiyukta dravya kA nAma hI upAdAna hai aura avyavahita uttaraparyAya yukta dravya kA nAma hI upAdeyaM hai / jaisA ki svAmI kArtikeyAnuprakSA meM bhI kahA hai - puMzvapariNAmajutte kAraNabhAveNaM vaTuMde danna / uttarapariNAmajudaM taM cciya kajja have riNayamA / / .. ukta gAthA kA artha isake pUrva likhA hI hai| isI tathyaM ko spaSTa karate hue asTasahasrIkArikA 58 kI TIkA meM yaha spaSTa rUpa se sUcita kiyA gayA hai ki upAdAna kA pUrvAkAra rUpa se kSaya hI kArya kA utpAda hai / isase bhI yahI siddha hotA hai ki upAdAna aura kArya meM eka samaya kA hI bheda hai|' ' / isa prakAra upAdAna kA lakSaNaM sunizcata ho jAne para yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki jaina zAsana meM preraka kAraNa nAma kA koI kAraNa hI nahIM hai| kathana meM kisI ko preraka kAraNa kahanA aura kisI ko udAsIna kAraNa kahanA anya bAta hai / aise kathana meM prayojana hI dUsarA rahatA hai / karmazAstra ke anusAra bhI upAdAna kA yahI lakSaNa phalita hotA hai / ., (kha) karmazAstra ke anusAra udayAvali meM Aye hue karma kA na to utkarpaNa hotA hai, na apakarSaNa hotA hai aura na saM. maraNa hI hotA hai.| itanA avazya hai ki agale samaya meM mAna, mAyA aura lobharUpa pariNAma na hokara yadi AtmA krodharUpaM pariNAma karane vAlA hai to usa mAna, mAyA aura lobha kaSAyarUpa karma ke paramANu svayaM hI stivuka saMkramaNa ke dvArA krodharUpa pariNama jAte haiM aura agale samayaM jaba prAtmA krodha kAMya rUpa pariNa matA hai, taba krodha kAyarUpa karma ke paramANu niyama se udayarUpa rahate haiM / sAtha hI usa samaya krodha kaSAya kI eka apavAda ko chor3akara niyama se udIraNA hotI hai / jitane bhI sapratipakSa karma haiM unakI nirantara yahI bhUmikA vanatI rahatI haiN| (ga) Ayu karma kI eka prakRti kA anya prakRti meM saMkramaNa nahIM hotA hai, isaliye jaba yaha jIva vartamAna prAya kA upabhoga karate hue parabhava sambaMdhI Ayu kA vibhAga meM bandha karatA hai, taba usa samaya se lekara zeSa bhujyamAnaM Ayu usaM vadhyamAna Ayu kA bhAvAdhAkAla bana jAtA haiN| isake bAda viSa kA yoga mileM, hathiyAra kA vAraM ho, yahAM taka ki zvAsocchavAsa kA nirodha hone kA bhI prasaMga zrI jove to bhI bhujyamAna Ayu ko jitanA kAla zeSa rahA, usakA kramase upabhoga kiye vinA usa jIva kA maraNa nahIM hotaa| yaha ekAnta niyameM haiM / pakhaMDAgama jIvaTThANa kI cUlikA meM isa niyama ko spaSTa karate hue bhagavAna puSpadaMta-bhUtavalI ne svataMtrarUpa se do sUtroM kI racanA kI hai| unameM se prathama-sUtra hai ___ AvAdhA // 24 // jI. cU. pR. 168 / / . . - 1. "upAdAnasya pUrvAkAraNa kSayaH kAryotpAda evaM"
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ - isakA artha hai pUrvokta AvAdhA kAla ke bhItara niSeka sthiti meM vAdhA nahIM hotii| isakA vizeSa khulAsA karate hue usakI dhavalA TIkA meM batalAyA hai - jathA raNAraNAvaraNAdisamayabaddhAraNaM baMdhAvalibadikkaMtANaM prokaDDaNa parapayaMDisaMkamehi bAdhA prAtthi tathA AUssa prokaDDara-parapayaDisaMkamAdIhi bAdhAbhAvaparUvaraNa; vidiyvaagmaabaadhaarinnddesaado| , jisa prakAra baMdhAvali ke bAda jJAnAvaraNAdi karmoM ke samaya pravaddhoM meM apakarpaNa aura paraprakRti saMkramaNa ke dvArA bAdhA hotI hai, usa prakAra Ayukarma ke AvAdhakAla ke pUrNa hone taka apakapaNa aura paraprakRti saMkramaNa Adi ke dvArA bAdhA ke abhAva kA kathana karane ke lie dUsarI vAra "AbAdhA" isa sUtra kI racanA kI hai| * isI artha sUcita karane ke liye 28 naM. kA sUtra pR. 171 meM AyA hai, usakA khulAsA karate hue bhI vahI bAta kahI gaI hai / jo sUtra 24 meM kaha pAye haiN| yaha to samIkSaka bhI jAnatA hai ki jo antaHkRta kevalI hote haiM, unake Upara ghora upasarga hone para bhI unakA akAla maraNa nahIM hone se unakI Ayu meM niSedhaka hAni dvArA sthiti nahIM ghtttii| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vAhya kAraNa milane para apakarSaNa dvArA unhIM karmoM kI niSeka hAni dvArA sthiti ghaTatI hai, bandhakAla meM jo karma nikAcita bandha, nighattibaMdha aura upazamakaraNarUpa bandha ko prApta nahIM hote| isaprakAra upAdAna aura karmazAstra ke ina niyamoM para dRSTipAta karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki loka meM aisA koI bhI sAmarthyavAna vAhya padArtha dRSTigocara nahIM hotA, jisake bala para ukta prakAra se upAdAna avasthA ko prApta huA dravya agale samaya meM kAryarUpa na pariNama kara Age-pIche kabhI kAryarUpa prinnme| mithyAjJAna ke bala se koI aisI kalpanA avazya kara sakatA hai| para aisI kalpanA kI kisI bhI pAgama se trikAla meM puSTi honA saMbhava nahIM hai| isaprakAra itane vivecana se yaha bhale prakAra spaSTa ho jAtA hai ki jise samIkSaka preraka kAraNa kahatA hai vaha vastu meM upAdAna zakti ke vinA kArya ko niSpanna nahIM krtaa| :.: . 2. samIkSaka kA dUsarA kahanA yaha hai ki preraka kAraNa upAdAna zakti yukta viziSTa vastu meM kAryotpatti ke liye mAtra preraNA karatA hai / so yahA~ dekhanA yaha hai ki jisa samaya upAdAna kAryarUpa pariNama rahA hai, usa samaya vaha (preraka kAraNa) preraNA karatA hai yA upAdAna zakti jaba kAryarUpa nahIM pariNama rahI hai, taba vaha preraka * kAraNa use (upAdAna-ko ) apanI preraNA dvArA kAryarUpa pariNamA detA hai / ye do prazna haiM, Age inake AdhAra se vicAra kiyA jAtA hai - . . . / (ka) jaba upAdAna kAryarUpa pariNama rahA hai, taba anya ke dvArA praraNA karane kA koI savAla hI nahIM utthtaa| upAdAna svayaM kAryarUpa pariNama rahA hai - isI bAta ko dhyAna meM rakhakara samayasAra gAthA 121-125 kI AtmakhyAti TIkA meM kahA gayA hai.- . " .. svayaM pariNamamAnastu na paraM pariNamayitAramapekSata, nahi vastuzaktayaH prmpekssnte|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 java upAdAna kartA hokara svayaM apane kAryarUpa.nahIM pariNama rahA hai, taba use anya pariNa mana karAne vAle kI apekSA nahIM hotI, kyoMki vastu kI zaktiyAM apane kArya meM anya kI apekSA nahIM krtiiN| (kha) aba dUsarI vAta, so java upAdAna kartA hokara svayaM nahIM pariNamatA to isakA artha hotA hai ki usameM usa samaya svayaM pariNamane kI zakti nahIM hai aura jo svayaM pariNamana kI zakti nahIM rakhatA, usako anya preraka kAraNa pariNamA bhI nahIM sktaa| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara samayasAra gAthA 121-125 meM bhI kahA hai - na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate / jisameM jo zakti svataH nahIM hotI hai, use anya koI kara nahIM sktaa| preraka kAraNa kArya kI utpatti ke liye preraNA karatA hai, yaha bhI jo samIkSaka kahatA hai vaha bhI ukta kathana para dRSTipAta karane se mithyA Thahara jAtA hai| (3) samIkSaka preraka kAraNa ke vala para kArya Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai, yaha kahatA hai to yaha kahanA bhI yuktiyukta pratIta nahIM hotA, kyoMki jaina zAsana meM jaba preraka nAma kA koI kAraNa hI nahIM hai, aisI avasthA meM usake vala para kArya ke Age-pIche hone kA savAla hI nahIM uThatA / kArya-kAraNa bhAva kI dRSTi se dekhane para bhI kAla ke jitane samaya haiM, utane hI kAla sahita pratyeka dravya ke kArya haiN| isaliye jisa kAla meM jisa kArya ke hone kA niyama hai, usa kAla meM vaha kArya svayaM hI niyama se hotA hai, yaha avasthA bana jAtI hai| vAhya kAraNa kA kathana kisa kAla meM kauna kArya huA, isakI sUcanA mAtra ke liye hI kiyA jAtA hai / RjusUtranaya se dekhA jAye to apaneapane kAla meM kArya svayaM hotA hai / usakI sattA parakI apekSA se nahIM hai| isake liye samIkSaka ko darzana prabhAvaka, Adya stutikAra svAmI samaMtabhadra dvArA racita AptamImAMsA kArikA 75 kI aSTasahasrI TIkA ke isa vacana para dRSTipAta kara lenA cAhiye - na hi kartR svarUpaM karmApekSaM karmasvarUpaM vA katrapekSam ubhayAsatvaprasaMgAt / kartA kA svarUpa karma sApekSa nahIM hai| usI prakAra karma kA svarUpa kartR sApekSa nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para donoM ke asatva kA prasaMga AtA hai| . . yaha vastu sthiti hai| ise dhyAna meM rakhakara RjusUtra naya se hama yaha bhI kaha sakate haiM ki kArya kA svarUpa upAdAna kAraNa sApekSa nahIM hai| isI prakAra upAdAna kAraNa kA svarUpa kAryasApekSa nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para donoM ke abhAva hone kA prasaMga AtA hai| para isakA yaha artha nahIM hai ki ina donoM kA vyavahAra paraspara sApekSa nahIM hotA, kyoMki ina donoM kI siddhi eka dUsare ke AdhAra se hotI hai| ava rahI vAhya nimitta kI vAta, so koI bhI vastu anya dravya ke kisI bhI kArya kA svarUpa se kAraNa nahIM huA karatA / mAtra kAlapratyAsatti vaza kAraNa na hone para bhI prayojana ko dhyAna meM rakhakara usameM kAraNapane kA vyavahAra kara liyA jAtA hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ khA. ta. ca. pa. 46 pravacanasAra ke pariziSTaM meM kahe gaye 47 nayoM ke prAdhAra para jo hamane vaktavya diyA thA use sa. pR. 84 meM samIkSaka yadyapi svIkAra to kara letA hai, parantu una 47 nayoM meM kAlanaya, akAlanaya aura niyatinaya, aniyatinaya ke AdhAra para jo vyAkhyA prastuta karatA hai, vaha isa svIkRti ke viruddha hone se svIkAra karane yogya nahIM mAnI jA sakatI; kyoMki jahAM una naya vacanoM se yaha phalita hotA hai ki kaoNlanaya kA jo viSayaM hai, vahI vivakSA bheda se akAla nayA kA viSaya hai, kintu samIkSaka ise svIkAra na kara apanI kalpita mAnyatA ko hI doharAtA jAtA hai, jisakI mAgama se trikAla meM puSTi nahIM hotii| loka meM aisA koI bhI kArya nahIM hai jo apane niyata kAlako chor3akara vAhya nimitta ke bala se Age-pIche kiyA jA sakatA hai| samIkSaka apane mata ke samarthana meM jo SaDguNi hAni-vRddhirUpaM paryAyoM kA niyata krama se honA svIkAra karake sva-para pratyaya paryAyoM ko vAhya nimitta ke vala se jo niyata-krama se aura aniyata krama se svIkAra karatA hai, so isa sambandha meM hamArA itanA hI saMketa karanA paryApta hai ki jisarUpa meM samIkSaka ne donoM prakAra kI paryAyoM ko svIkAra kiyA hai, vaha Agama kA abhiprAya nahIM hai / isakI carcA hama pahale vistAra se kara Aye haiM, isaliye yahA~ unakI vizeSa rUpa se carcA nahIM karanA haiN| (sa. pR. 24-85) isake bAda kA zeSa kathana punarukta hone se usakA vicAra karanA hameM iSTa pratItaM nahIM hotaa| usakI carcA kareM bhI to hama bhI punarukta doSa ke bhAgI hoNge| kathana 30 kA samAdhAna :- sa. pR. 91 meM samIkSaka sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAra naya ina donoM nayoM ke upacaritaM aura anupacarita bhedoM ko svIkAra karake likhatA hai ki ve "apane-apane DhaMga se vAstavika haiM, jinakA abhiprAya mAtra itanA hI hai ki inameM se koI bhI bheda AkAza -kusuma ke samAna kalpanAropita nahIM hai / pUrva meM uddhata A. vidyAnandi ke tatvArthazlokavArtika pR. 151 ke kathana meM ukta sabhI prakAra ke vyavahAra nayoM ko pAramArthika kahakara unakI kalpanAropitatA kA niSedha kiyA gayA hai / " yaha samIkSaka kA vaktavya hai / aba yahAM yaha dekhanA hai ki jo kArya ke bAhya nimitta haiM, unheM hama kisa rUpa meM nimitta mAnate haiM aura kisa rUpa meM unheM kalpanAropita mAnate haiN.| nimitta mAnane kA kAraNa eka kAlapratyAsatti hI hai / aisA niyama hai ki jisa samaya eka dravya vivakSita kArya karatA hai to usa samaya usake niyata bAhya nimitta eka yA aneka avazya hote haiM / isI vAtaM ko spaSTa karate hue usI tatvArthavArtika meM kahA hai - yato mRdaHsvayamantarghaTabhavanapariNAmAmukhe sati daNDa-cakrapauruSeyaprayatnAdi nimittamAtraM bhavati / miTTI ke.svayaM bhItara se ghaTa hone rUpa pariNAma ke sanmukha hone para daNDa, cakra aura puruSa sambandhI prayatna prAdi nimittamAtra hote haiM / isa-pramANa se una tathyoM para spaSTa prakAza par3atA hai - (1) miTTI para kI apekSA lie binA svayaM hI ghaTarUpa pariNamana ke sanmukha hotI hai| . (2) tabhI daNDauM cakra aura kumbhakAra kA vyApAra usameM nimitta vyavahAra ko prApta hotA hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) isase ina donoM kAla pratyAsatti kA.samarthana hAkara yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa ___ samaya kArya hai, usa samaya kI anya vAhya padArtha meM avinAbhAva sambandha vaza nimitta vyavahAra hai| isaprakAra ukta pramANa se do dravyoM meM kAryakaraNa bhAva kI vyavasthA kaise banatI hai - yaha spaSTa ho jAtA hai / tattvArtha zlokavArtika pR. 151 meM bhI isa tathya ko spaSTa kiyA gayA hai aura isI AdhAra para use do meM sthita kAryakAraNa bhAva ko paramArtha bhUta kahakara kalpanAropitapane kA niSedha kiyA gayA hai| aba hama bAhya nimitta ko kalpanAropita kisa AdhAra para mAnate haiM, ise sapramANa spaSTa kiyA jAtA hai / pAlApa paddhati meM nau prakAra ke upacAra kA kathana karate hue likhA hai ki - dravye dravyopacAraH, paryAyaH paryAyopacAraH, guNe guNopacAraH, dravye paryAyopacAraH, guraNo dravyopacAraH, guraNe paryAyopacAraH, paryAye dravyopacAraH, paryAye guraNopacAraH, iti navavidho'sadbhUtaM vyavahArasyArtho draSTavyaH / eka dravya meM anya dravya kA Aropa karanA yaha dravya meM davyopacAra hai, dravya meM guNa kA Aropa karanA yaha dravya meM guNopacAra hai; dravya meM paryAya kA Aropa karanA yaha dravya meM paryAyopacAra hai, guNa meM dravya kA Aropa karanA yaha guNa meM-dravyopacAra hai, guNa meM anya guNa kA Aropa karanA yaha guNa meM guNopacAra hai, paryAya meM dravya kA Aropa karanA yaha paryAya meM dravyopacAra hai, paryAya meM guraNa kA Aropa karanA yaha paryAya meM guNopacAra hai, paryAya meM anya paryAya kA Aropa karanA yaha paryAya meM paryAyopacAra hai / isa prakAra asadbhUta vyavahAranaya kA yaha nau prakAra kA viSaya hai| * aMba yahA~ para kAryakAraNa bhAva ko dhyAna meM rakhakara eka udAharaNa de rahe haiM - avyavahita pUrva-paryAyayukta miTTI ghaMTa-kA upAdAna (sadbhUtaH) nimitta hai, kintu isake sthAna meM java yaha kahA jAtA hai ki amuka kumbhakAra ko nimitta kara miTTI ghaTa vanI, tava yahAM para kumbhakAra miTTI kA vAstavika nimitta-to nahIM hai, phira bhI kAlapratyAsattivaza usameM (kumbhakAra meM.) upAdAna (vAstavika) nirmita ke sthAna para ghaTa kI nimittatA svIkAra kara lI hai| isa prakAra kumbhakAra meM nimittatA Aropita dharma hai| ataH usameM nimittatA asadbhUta hone para bhI kAlapratyAsattivaza use nimittarUpa meM svIkAra kara liyA gayA hai / isa prakAra kalpanAropita kA yahA~ para yahI artha liyA gayA hai / samIkSaka yadyapi -AkAza-kusuma ke samAna kalpanAropita nahIM hai yaha avazya kahatA hai para usase yaha patA nahIM, calatA ki prakRti meM usase kyA abhipreta hai? yadi vaha AkAza-kusuma ke samAna kalpanAropita kA artha sarvathA abhAva letA hai, so aisA to hamArA kahanA hai,nahIM / hamArA kahanA yaha to hai ki kumbhakAra miTTI ke kArya meM vAstavika kAraNa nahIM hai, Aropita kAraNa hai. isaliye vaha mAtra vikalpa kA viSaya hai, kyoMki. kAlapratyAsattivaza.kuMbhakAra ghaTakArya kA. vAstavika kAraNa to nahIM hai, kyoMki vaha ghaTarUpa to pariNamatA nahIM hai aura usane-miTTI ke.ghaTarUpa. kArya ke hone meM sahAyatA bhI nahIM kI hai, kyoMki miTTI svayaM hI usakI apekSA-kiye, vinA,ghaTarUpa pariNamatI hai, isaliye kumbhakAra ke ghaTa kArya kI nimittatA vikalpa se hI hai, paramArtha se nahIM / yahI jinAgama kA sAra hai aura yahI hamArA kahanA hai /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ da. samIkSaka donoM vyavahAranayoM ke upacarita aura anupacarita ke rUpa meM do-do bheda karake bhI unheM jo apane-apane DhaMga se vAstavika mAnanA cAhatA haiM, so hama yahAM yaha nahIM samajha pAye ki usake kathanAnusAra vaha apanA-apanA DhaMga kyA hai, jisase upacarita kathana ko bhI vAstavika mAnA jaave| yadi samIkSaka kRpA karake usa "apane-apane DhaMga ko" spaSTa kara detA to isase tattva nirNaya meM sahAyatA miltii| yaha to usake mata meM aisA kahanA huA ki vAstava meM yaha bAta to jhUTha hai, para apane DhaMga se vAstavika hai| tattva nirNaya kA yaha tarIkA to nahIM hai / apane mata kI rakSA karanA aura bAta hai aura tattva nirNaya karanA aura bAta hai| (sa0 pR. 11) Age samIkSaka likhatA hai ki "vyavahAranaya cAhe sadbhUta ho, asadbhUta ho, anupacarita ho yA upacarita ho- sabhI rUpoM meM apane-apane DhaMga se vAstavika hI hai arthAt koI bhI naya AkAzakusuma kI taraha kalpanAropita nahIM haiN| yahA~ paramArtha, vAstavika yA sadbhUta tInoM zabdoM se yahI prAzaya grahaNa karanA hai ki ukta cAroM prakAra ke vyavahAranayoM meM se koI bhI naya kalpanAropita nahIM hai|" yaha samIkSaka kA kahanA hai tathA vaha isakI puSTi meM tIna pramANa detA hai - ' (1) jisa naya kA jo viSaya hai, vaha anya naya kA viSaya nahIM ho sakatA / jaise nizcayanaya nitya ko viSaya karatA hai aura vyavahAranaya anitya ko viSaya karatA hai| yadi nizcayanaya kI apekSA se bhI dravya ko anitya kahA jAyegA to vyavahAranaya tathA nizcayanaya meM koI antara nahIM rhegaa|" (2) "yadi vyavahAranaya ke viSaya ko prAmANika nahIM mAnA jAyegA to vyavahAnaya mithyA ho jaaygaa|" (3) "eka dravya ke khaNDa yA do dravyoM kA sambandha vyavahAranaya kA viSaya hai| ataH do dravyoM kA sambandha hone ke kAraNa nimitta-naimittaka sambandha kA kathana vyavahAranaya se hI ho sakatA hai, nizcayanaya se nhiiN|" (sa0 pR0 92) ___aba yahAM yaha dekhanA hai ki samIkSaka ne jo apane kathana ke sambandha meM tIna pramANa upasthita kiye haiM, ve kahAM taka ThIka haiM ? .(1) pahalI bAta to yaha hai ki pratyeka dravya dravyAthikanaya se nitya hai aura paryAyAthikanaya se anitya hai, yaha vastusthita hai| inameM se dravya jaise sadasvarUpa hai, vaise paryAya bhI sadasvarUpa hai, koI kalpanAropita nahIM hai| phira bhI adhyAtma meM jo anityatA ko vyavahAranaya kA viSaya kahAM gayA hai, so usakA prayojana dUsarA hai / para isa para se jitane bhI vyavahAranaya haiM, una sabake viSayoM ko paramArthabhUta mAna liyA jAya to aisA bhI nahIM hai / jo sadubhUta vyavahAranaya hai, usakA viSaya dravya kA eka aMza hone se hai to sadbhUta hI, para usameM pUre dravya kA Aropa kara lenA yahI vyavahAra hai aura isIlie adhyAtma meM dravya kA eka aMza sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya mAnA gayA hai| parantu yaha sthiti asadbhUta vyavahAranaya kI nahIM hai| usakA viSaya paramArthabhUta na hokara bhI iSTArtha kI siddhi meM sAdhaka hone se prayojanavaza use samyakanaya mAna liyA gayA hai, niSprayojana nhiiN| isaliye samIkSaka ne jo asadbhUta vyavahAranaya ko samyaknaya ThaharAkara usake viSaya ko bhI paramArtha bhUta siddha karane kA prayatna kiyA hai, so use, usakA duHsAhasa hI kahanA cAhie / asat ko asat kahane
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAlA jJAna hI apramANa nahIM huA karatA / ataeva usakA yaha tarka niHsAra hI pratIta hotA hai ki yadi naya samyaka hai to usakA viSaya bhI paramArthabhUta hI honA cAhiye - yaha koI tarka nahIM hai| asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya kAlpanika honepara bhI, use prayojanavaza grahaNa karane vAlA jJAna pramANa ho sakatA hai| (2) kramAMka 1 meM hama jo uttara de Aye haiM, vahI yahAM para bhI lAgU hotA hai / (3) samIkSaka ne 'eka dravya ke khaNDa yA do dravyoM kA sambandha vyavahAranaya kA viSaya hai" yaha likhA hai| so yahAM use yaha saMzodhana kara lenA cAhiye ki eka dravya ke aMza ko pUrA dravya kahanA - yaha sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai aura kAlapratyAsattivaza eka dravya yA usakI paryAya ko anya dravya ke kArya kA nimitta kahanA, yaha asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai| yahA~ anya dravya yA usakI anya paryAya meM, anya dravya ke kArya kI vAstavika kAraNatA nahIM hai, phira bhI kAlapratyAsattivaza una donoM meM nimitta-naimittika vyavahAra kara liyA jAtA hai, isaliye asadbhUta vyavahAranaya kA vipaya mAnA gayA hai / sa0 pR0 63 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai "vivAda isa vAta kA hai ki jahAM uttarapakSa ne kisI eka dravya meM dUsare dravya kI kArya kI apekSA nimitta vyavahAra karane ke lie koI AdhAra mAnya nahIM kiyA hai, vahA~ pUrva pakSa kA (mamIkSaka kA) kahanA hai ki jahA~ kisI eka dravya meM dUsare dravya ke kArya kI apekSA nimitta vyavahAra hotA hai, vahAM vaha nimitta vyavahAra isa AdhAra para hotA hai ki vaha eka dravya dUsare dravya ke kArya kI utpattI meM sahAyaka hone se kAryakArI hotA hai, so samIkSaka kA yaha kahanA prakRta meM isaliye upayogI nahIM hai, kyoMki eka dravya ke kArya meM dUsarA dravya vAstava meM sahAyaka to nahIM hotA hai| use jo dUsare dravya ke kArya meM nimitta mAnA gayA hai, so vaha kAlapratyAsattivaza hI mAnA gayA hai, vAstavika kAraka hone kI apekSA se nhiiN| nimitta mAnane kA yahI prAdhAra hai| Age samIkSaka ne jitano kucha likhA hai vaha duharAnA mAtra hone se hamane usa para alaga-alaga vicAra nahIM kiyA / Age samIkSaka (sa0 pR0 64) yaha to svIkAra kara letA hai ki "kumbhakAra ghaTotpatti meM svarUpa se kAraNa yA kartA nahIM hai, va ghaTasvarUpa se kumbhakAra kA kArya nahIM hai|" tathApi usakA kahanA yaha avazya hai ki kumbhakAra meM ghaTotpatti ke prati sahAyaka hone rUpa se yogyatA kA sadbhAva hai aura ghaTa meM kumbhakAra ke sahAyakatva meM utpanna hone kI yogyatA kA sadbhAva hai, anyathA ghaTotpatti meM kuMbhakAra ko nimitta aura ghaTa ko naimittika kahanA asaMbhava ho jaavegaa| "so samIkSaka kA yaha kahanA bhI tathya kI kasauTI para kasane para yathArtha pratIta nahIM hotA, kyoMki na to paramArtha se eka vastu kA dharma dUsarI vastu meM hI rahatA hai aura na hI isa AdhAra para kuMbhakAra ko ghaTotpatti meM nimitta kahA hI gayA hai| kuMbhakAra ko ghaTotpatti kA jo nimitta kahA gayA hai vaha kAlapratyAsattivaza upacAra se hI kahA gayA hai, anya koI kAraNa nhiiN| Age samIkSaka ne isI bAta ko doharAkara jo apane mata kA samarthana karane kA upakrama kiyA hai vaha saba punarukta hone se avicAritaramya hI pratIta hotA hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 kathana 31 kA samAdhAna: - samIkSaka kA kahanA hai ki "hamArA pakSa yaha ghopaNA karatA hai ki anubhava, tarka aura pAgama sabhI pramANa se yaha siddha hotA hai ki yadyapi kArya kI nippatti upAdAna meM hI huA karatI hai arthAt upAdAna hI kAryarUpa pariNata hotA hai, phira bhI upAdAna kI ukta kAryarUpa pariNati meM nimitta kI apekSA varAvara vanI rahatI hai, arthAt upAdAna kI jo pariNati Agama meM sva-para pratyaya svIkAra kI gaI hai, vaha pariNati upAdAna kI apanI hokara bhI nimitta kI sahAyatA se hI hotI hai| apane Apa (nimitta kI sahAyatA kI apekSA kiye binA) nahIM hotii| cUMki AtmA ke rAgAdirUpa pariNamana aura caturgati bhramaNa ko. Agama meM usakA (AtmA kA) sva-para pratyaya pariNamana pratipAdita kiyA gayA hai, ataH vaha pariNamana prAtmA kA apanA pariNamana hokara bhI dravyakarmoM kI sahAyatA se hI huA karatA hai / (sa0 pR0 25) yadyapi samIkSaka ke isa vaktavya kA sayuktika uttara prathama zaMkA ke tIsare daura meM hI. de.Aye haiM / yaha hama vahA~ hI, vatalA pAye haiM ki jaise dravyasat aura guNasat vastu ke svarUpa haiM, vaise hI paryAyasat bhI vastu kA svarUpa hI hai| aura paryAya dUsare kI sahAyatA se utpanna ho, phira bhI vaha vastumaya ho, yaha nahIM ho sktaa| yadyapi paryAya ke hone meM kisase huI - yaha vyavahAra avazya kiyA jAtA hai, para ise (bAhya nimitta ko) pAgama meM asadbhUta (upacarita) hI. mAnA gayA hai| vaha hotI to apane kAla meM svayaM hI hai, kyoMki usake hone meM (utpatti meM) anya kI apekSA nahIM hotI / svayaM hI dravya apane pariNAma svabhAva ke kAraNa paryAya rUpa pariNama jAtA hai, isaliye paramArtha se vaha paranirapekSa hI hotI hai / jaisA ki samayasAra ke kalaza se jJAta hotA hai yadiha bhavati rAgadvaSadoSaprasUtiH / kataradapi pareSAM dUSaNaM nAsti tatra / . svayamayamaparAdhI tatra srptybodho| bhavatu viditamastaM yAtvabodho'smi bodhaH / / 220 // isase spaSTa jJAta hotA hai ki koI bhI dravya kisI anya dravya ke kArya meM paramArtha se. sahAyaka nahIM hotaa| mAtra asadbhUta vyavahAranaya se usameM sahAyakapane kA vyavahAra kiyA jAtA hai / so bhI aisA mAnane kA mUla kAraNa kAlapratyAsatti ko hI jAnanA caahiye| dUsarI bAta yaha hai ki apekSA vikalpa meM huA karatI hai, vastu meM nhiiN| ___ samIkSaka ne apane kathana meM jisa bhASA kA prayoga kiyA hai, usase aisA pratIta hotA hai ki . vaha dravya ko pariNAma svabhAva ke bala para svarUpa se kartA mAnanA hI nahIM cAhatA / anyathA vaha "yadyapi kArya kI niSpatti upAdAna meM hI huA karatI hai" isakI jaMgaha "yadyapi upAdAna' kAryarUpa pariNamatA hai.", isa bhASA kA prayoga avazya karatA, parantu vaha pada-pada para isa bhApA kA prayoga nahIM karanA cAhatA... isase mAlUma par3atA hai ki usake hRdaya meM koI gAMTha par3I huI hai, jisa kAraNa vaha buddhipUrvaka ukta bhASA kA prayoga nahIM krtaa| isase spaSTa jJAta hotA hai ki vaha asadbhUta vyavahAra ko paramArthapanA denA cAhatA hai, tabhI to vaha bAra-bAra asadbhUta vyavahAranaya ke kathana kA paramArtha
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 ke kathana ke rUpa meM samathana karate hue nahIM aghAtA aura grAzcarya isakA hai ki isameM vaha indriyapratyakSa ko paramArtha pratyakSa mAnakara usako saMgata ThaharAnA cAhatA hai / zrAge sa0 pR0 96 meM samIkSaka ne "svataH siddha" kA artha anAdi anaMta kiyA hai aura isa zrAdhAra para usane dravyasat aura guNasat ko svataH siddha svIkAra kara liyA hai, isakI hameM prasannatA - hai; kintu isI artha meM hamane paryAya ko svataH siddha nahIM likhA hai, kyoMki isakI siddhi sva aura para donoM prakAra se svIkAra kI gaI hai| hamane to kevala "upAdAna sva hai aura abheda vivakSA meM jo upAdAna hai vahI upAdeya hai / isaliye vaha apane se, apane meM apane dvArA cApa kartA hokara karmarUpa se utpanna huA itanA hI likhA hai, kintu samIkSaka ne ise svIkAra karake bhI hamane paryAya ko bhI svataH siddha mAnA hai, aisA hama para Aropa kara rahA hai, jabaki hamane apane kathana meM paryAya ko svataH siddha arthAta anAdi zrananta likhA hI nahIM hai / hamArA to yaha kahanA hai ki pratyeka dravya apane kArya ko apane svabhAva pariNAma ke kAraNa svayaM arthAt para kI apekSA kiye binA apane Apa utpanna karatA hai / usakA artha svataH siddha arthAta anAdi ananta nahIM hotA / ise samIkSaka ko bhalI bhAMti samajha lenA cAhiye / saar avazya hai ki yogyatA kI dRSTi se pratyeka kArya ko RjusUtranaya se svataH siddha mAnA bhI jAya to usameM bhI koI Apatti nahIM hai, kyoMki pratyeka kArya kI yogyatA dravyadRSTi se anAdi ananta hotI hai tathA paryAyadRSTi se sAdi-sAnta hotI hai aura isIliye zrAgama meM use svataH siddha bhI svIkAra kiyA gayA hai / upAdAna se kArya huA yaha sadbhUta vyavahAra hI hai / samIkSaka ne (sa0 pR0 17 meM ) vyavahAranaya se bAhya sAmagrI ko prayathArtha kAraNa to mAna liyA hai tathA isa vAta ko vaha pahale bhI (sa0 pR0 4 meM) svIkAra kara prAyA hai / phira bhI vaha use zrayathArthaM kAraNa mAnate hue bhI anya dravya ke kArya meM usakI sahAyatA ko bhUtArtha bhI mAnatA jAtA hai / isa prakAra usake kathana meM yaha jo visaMgati hai usakA parihAra brahmA bhI nahIM kara sakatA hai, hamArI kyA bisAta hai ? samAdhAna ke mArga para use svayaM calanA hogA, usameM hama vyavahAra se nimitta ho sakate haiM / Age (sa0 pR0 67 se) samIkSaka ne vyavahAranaya kI prasadbhUtatA ke viSaya meM donoM pakSoM ke dRSTikoNa meM jo bheda kI bAta likhI hai so vyavahAranaya yaha sAmAnyavacana hai, usakA eka bheda prasadbhuta vyavahAranaya bhI hai, vaha svayaM hI use yahIM svIkAra kara rahA hai / kramAMka (ga) antargata samIkSaka ne jo upAdAna kAraNabhUta vastu ko zuddha dravyAthika nizcayanaya kA vipaya likhA hai, so prAgama aisA nahIM hai, kyoMki kevala aisA mAnanA ekAnta ho jAyagA / vastuta: samartha upAdAna na kevala dravyarUpa hotA hai aura na kevala paryAyarUpa hotA hai, kintu ubhayarUpa hI hotA hai / dUsare zuddha nizcayanaya kA viSaya to anupacarita aura prabhedarUpa hotA hai, use upAdAna kahanA yukta nahIM hai / kramAMka (cha) vibhAga ke antargata samIkSaka ne prasadbhUta vyavahArataya ke upacarita aura anupacarita bhedoM kA jo khulAsA kiyA hai; vaha ThIka nahIM hai, kyoMki Agama ke anusAra eka kSetrAvagAha meM sthita jo karma aura nokarma hai, ve anupacarita asaddbhUta vyavahAranaya se jIva kI saMyogI avasthA hone
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 nimitta mAne gaye haiM / tathA bhinna kSetra meM sthita jo anya dravya haiM aura unakI paryAyeM haiM, ve jIva kI saMyogI paryAya meM upacarita zrasadbhUta vyavahAranaya se nimitta mAne gaye haiM / itanI vizeSatA hai ki bAhya padArthoM meM iSTAniSTa vuddhi hone para hI unameM nimittatA svIkAra kI gaI hai / anyathA unameM upacarita nimittatA bhI nahIM vanatI / yaha iSTAniSTa buddhi sarvatra anubhava meM prAtI hai ; nahIM Ave to bhI vaha rahatI avazya hai / Age (sa0 pR0 6e meM) samIkSaka ne "kumbhakAra ghaTa kA kartA hai" isa vacana ko lekara jo yaha likhA hai ki " pUrvapakSa (samIkSaka) kI mAnyatA ke anusAra vaha (asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya ) apane DhaMga se paramArtha, vAstavika aura satya siddha hotA hai," to hama yaha nahIM samajha pAye ki usake matAnusAra yaha " DhaMga" kyA hai, jisake zrAdhAra para vaha zrasadbhUta vyavahAranaya ke viSaya ko bhI paramArtha vAstavika aura satya siddha karanA hai / laukika dRSTi se kahe to bAta dUsarI hai, kyoMki laukika dRSTi se jo jisakA nahIM hotA, nimitta naimittika samvandhavaza vaha usakA kahA jAtA hai / Age hamane jo likhA ki "kuMbhakAra yadyapi ghaTa kA kartA nahIM hotA, tathApi usako gharTa kA kartA kahane se dRSTArtha arthAt nizcayArtha kA jJAna ho jAtA hai, to itane mAtra kathana se kuMbhakAra ghaTa kI utpatti meM paramArtha se sahAyaka siddha nahIM ho jAtA, kyoMki yadi kisI eka vastu se dUsarI vastu kI sUcanA milatI hai, to vaha sUcanA mAtra dene meM kAraNa huI / itane mAtra se use anya ke kArya kI kriyA karane meM paramArtha meM sahAyaka kaise mAnA jAya ? miTTI ne jo ghaTa kI utpattirUpa kriyA kI, vaha to kuMbhakAra kI sahAyatA ke vinA akele hI kI hai / zrAgama meM isa vipaya ko spaSTa karate hue sarvatra " svayaM" pada AyA hai; vaha isI artha meM zrAyA hai / samIkSaka hamAre isa kathana ko AkAza kusuma ke samAna likhe yA zraura jo usake mana meM Ave to likhatA rahe, taba bhI vastusthiti meM koI pharaka nahIM par3atA / www. kathana 32 kA samAdhAna :- samAkSaka ne tatvArthazlokavArtika pR. 151 ke " yadanantara " ityAdi... - vacana ke hamAre dvArA kiye gaye artha ko asaMgata batalAte hue likhA hai ki "sahakArI kAraNa ke sadbhAva meM bhI vAdhaka kAraNa ke upasthita ho jAne para athavA vivakSita vastu meM kArya kI upAdAna zakti kA abhAva rahane para kArya kI utpatti nahIM hotI hai / " tathA isake samarthana meM eka udAharaNa usane 13 veM guraNasthAna ke prathama samaya kA dekara likhA hai ki "13veM guNasthAna ke prathama samaya meM mokSamArga kI pUrNatA ho jAne para bhI bAghaka kAraNabhUta yoga aura praghAtiyA karmoM kA sadbhAva rahane ke kAraNa tathA kuMbhakAra ke ghaTAnukUla vyApArarUpa sahAyaka kAraNa ke sadbhAva meM bhI upAdAna zakti rahita vAlU mizrita miTTI ghaTotpatti nahIM hotI hai, ataH ukta vacana kA artha yaha karanA cAhie ki jisake anantara hI jo niyama se hotA hai, vaha usakA sahakArI kAraNa hai, aura dUsarA kArya hai / " to samIkSaka kA yaha kathana yuktiyukta nahIM hai, kyoMki tatvArthazlokavArtika ke ukta vacana meM "jisake anantara jo niyama se hotA hai - yaha kahA hai, jabaki 13veM guNasthAna ke prathama samaya meM mokSamArga kI pUrNatA nahIM hotI, isalie usakI pUrNatA na hone ke kAraNa hI vahAM bArahaveM guraNasthAna 1. yadanantaraM hi yadavazyaM bhavati tattasya sahakArikAraNamitarat kAryamiti /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke anantara samaya meM mokSa kI prApti nahIM hotii| vAhyAbhyantara kAraNoM kI samagratA ho aura kArya na ho, aisA nahIM hotaa| samIkSaka ne apanI buddhi se yaha mAna liyA hai ki 13veM guNasthAna ke prathama samaya meM mokSamArga kI pUrNatA hai, jaba ki 14veM guNasthAna ke antima samaya meM mokSamArga kI pUrNatA hotI hai / jaisA ki tatvArthazlokavAtika (mUla) pR. 71 meM bhI kahA hai . nizcayanayAzrayaNaM tu yadanantaraM mokSotpAdasdeva mukhyaM mokSasya kAraNamayogikevalicaramasamayatiratnatrayamiti / nizcayanaya kA prAzraya karane para. to jisake anantara mokSakArya kI utpatti hotI hai vahI . ayoga kevalI ke antima samaya meM rahane vAlA ratnatraya hI mokSa kA kAraNa hai| . samIkSaka 13 ve guNasthAna ke prathama samaya meM ratnatraya kI pUrNatA hone para bhI mokSa kI utpatti na hone kA kAraNa jo pratibaMdhaka kA sadbhAva mAnatA hai, so usakA aisA mAnanA yuktiyukta nahIM hai, kyoMki 13 veM guNasthAna ke prathama samaya ke bAda bhI aghAtikarmoM kA dhvaMsa karane rUpa se pUrNa samyakcAritra kA udaya hotA hai aura tabhI ratnatraya kI pUrNatA banatI hai aura tabhI vaha mokSa kArya ko utpanna karane meM samartha hotA hai, usake pahile nahIM / Agama meM yathAkhyAta cAritra ko jo pUrNa kahA gayA hai, so vaha kSAyikapane kI apekSA hI pUrNa kahA gayA hai / vastutaH usakI pUrNatA 14veM guNasthAna ke antima samaya meM hI hotI hai, isake pahale nhiiN| isalie "13 veM guNasthAna ke prathama samaya meM bAdhaka kAraNa ke hone se mokSamArga. kI pUrNatA hone para bhI mokSa kI prApti nahIM hotI haiM" yaha jo samIkSaka ne vidhAna kiyA hai, so usakA aisA likhanA Agama se samarthita nahIM hone ke kAraNa manISiyoM ke dvArA grAhya nahIM mAnA jA sakatA / (ta. zlo. vA. pR. 70 mUla) samIkSaka ne dhUla mizritaH miTTI ko khyAla meM rakhakara apane pakSa ke samarthana meM jo dUsarA udAharaNa diyA hai, vaha isaliye yuktiyukta nahIM hai, kyoMki vahAM para jaba upAdAna kA hI prabhAva hai, to aisI avasthA meM yaha likhanA ki "yahAM pratibaMdhaka kAraNa kA sadbhAva hone se kArya nahIM huA, yuktiyukta pratIta nahIM hotA / samIkSaka kA kahanA to yaha hai ki "vAhyAbhyantara sAmagrI ke rahane para bhI yadi pratibaMdhaka kAraNa kA sadbhAva ho to kArya nahIM hotA, parantu jo udAharaNa usane upasthita kiyA hai, usameM vaha bAhyAbhyaMtara sAmagrI kI samagratA dikhalAne meM asamartha rahA / ataH yaha udAharaNAbhAsa hai, ise apane mata ke samarthana meM udAharaNa mAnanA kisI bhI prakAra yogyA pratIta nahIM hotA / Age samIkSaka ne aSTasahasrI pRSTha 105 kA vacana! upasthita kara jo vAhya vastu meM kAryakAritA ke samarthana karane kA upakrama kiyA hai, vaha ucita pratIta nahIM hotA, kyoMki prA. vidyAnanda ne yaha upAlaMbha aise sampradAya ko diyA hai, jo zabda ko sarvathA nitya mAnakara bhI tAlu Adi ke 1. tadasAmarthyamakhaNDayadakiMcitkaraM kiM sahakArikAraNaM syAt ?
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimitta se zabda kI zrati to svIkAra karatA hai, phira bhI zabda meM vikRti nahIM maantaa| hameM duHkha hai ki vaha aise vacanoM ko bhI upasthita kara apane mata kA samarthana karanA cAhatA hai| khA. ta. carcA pR. 385 meM jo hamane prameyakamalamArtaNDa ke vacana ko uddhata karake nimitta kAraNatA kA samarthana kiyA hai so vaha asadbhUta vyavahAranaya kA vacana hai / aura asadbhata vyavahAranaya se kisI nimitta kAraNa ko kAryakArI kahane kA artha hotA hai ki vaha vAstava meM kAryakArI to nahIM hotA, mAtra asadbhUta vyavahAranaya se aisA kahA jAtA hai / (sa. pR. 105) kathana 34 ke sambandha meM khulAsA:-khA. ta. ca. pR. 53 meM samayasAra gAthA 105 kI prAtmakhyAti TIkA meM Aye hue "sa tUpacAra eva, na tu paramArthaH" // vAkya kA jo hamane artha kiyA vahI ThIka hai / paM. pra. jayacandajI chAvar3A ne bhI isa vAkya kA yahI artha kiyA hai / kSullaka sahajAnanda (manoharajI varNI) mahArAja ne bhI yahI artha kiyA hai| zrI pa pannAlAlajI sAhityAcArya ne bhI lagabhaga yahI artha kiyA hai / paM. pannAlAla ke zabdoM meM pharka hai, kintu prAzaya meM antara nahIM hai, kyoMki jahAM pUrvokta vidvAnoM ne vikalpa ko upacAra kahA hai, vahIM paM. pannAlAlajI ne ukta prakAra se kahane ko upacAra kahA hai / ataH samIkSaka ne "AtmA dvArA pudgala kA karmarUpa kiyA jAnA yaha upacAra hI hai" jo yaha likhA hai vaha ukta vAkya kA artha nahIM hai, kyoMki ukta vAkya ke pahile "parepAmasti vikalpaH" yaha vacana pAyA hai / ataeva ukta vAkya meM Aye hue "sa" pada se "vikalpa" isa pada kA hI anuvartana hotA hai / isIliye isa para se samIkSaka ko jo artha phalita karanA cAhiye thA, vaha phalita nahIM hotA, aisA yahAM samajhanA cAhiye / (sa. pR. 106-107) Age sa. pR. 107 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki-"upacarita kI sthiti bhinna-bhinna sthaloM meM bhinna-bhinna prakAra se nirmita hotI hai"aisA likhakara isakI siddha meM usane tIna hetu diye haiM, jinakA vivaraNa isa prakAra hai (1) usakA kahanA hai ki "nimittakAraNa ko kArya ke prati jo upacarita kAraNa kahA jAtA hai usameM hetu yaha hai ki nimitta kAraNa upAdAna kAraNa kI taraha kAryarUpa pariNata na hokara kAryotpatti meM sahAyaka mAtra humA karatA hai / " (2) "nimitta kAraNa ko kArya ke prati jo upacarita kahA jAtA hai, vaha pAlApa paddhati ke upacAra lakSaNa ke anusAra usameM mukhya kartRtva kA prabhAva aura vAstavika rUpa meM sahAyaka hone rUpa se nimitta kAraNatA kA sadbhAva hone se kahA jAtA hai|" (3) "pRthvI, agni, jala va vAyu, ina cAroM vastuoM ko upacarita vastu kahA jAtA hai, isakA kAraNa yaha hai ki ye cAroM vastue~ nAnA aNuoM ke piNDarUpa hone se sakhaNDa huA karatI haiM tathA sakhaNDa hokara bhI skaMgharUpa se akhaNDa hotI hai|" aba Age ina saba kA krama se vicAra karate haiN| yaha hama pahale hI batalA Aye haiM ki kArya ke prati vAhya vastu meM nimittatA kAlapratyAsattivaza hI svIkAra kI gaI hai aura isI AdhAra para usameM (bAhya vastu meM) . sahAyakapane kA
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ asadbhUta vyavahAra kiyA jAtA hai / kAryarUpa pariNati meM usakA sahAyakaM honA vAstavika nahIM hai| yaha kahanA mAtra asadbhUta vyavahAra hI hai ki isake nimitta se yaha huA / ataH samIkSaka kA kAryaspa pariNati meM nimitta ko vAstavika sahAyaka mAnanA mithyA hI hai, yayArya nahIM hai| prayojana ke anusAra nimitta kahanA aura bAta hai aura use vAstavika kahanA aura vAta hai| (2) samIkSaka ne upacarita kartA kA jo yaha artha kiyA hai ki "jahAM mukhya kartRtva kA abhAva ho aura vAstavika rUpa meM sahAyaka hone rUpa se nimitta kAraNa kA sadbhAva ho, vahAM upacAra se kartRtva kA prayoga kiyA jAtA hai / " so usakA aisA likhanA ucita nahIM hai, kyoMki kArya ho aura usakA mukhya kartA na ho aura mAtra nimitta se kArya ho jAya, aisA na kabhI huA aura na hogA hI / Agama ke anusAra jina kAryoM meM buddhipUrvaka nimittatA svIkAra kI jAtI hai, unhIM kAryoM meM nimittamAtra meM nimitta kartApane kA vyavahAra kiyA jAtA hai / udAharaNArtha samayasAra gAthA 100 ko AtmakhyAti TIkA meM ghaTakArya ke prati kumbhakAra ko jo nimitta kartA kahA gayA hai, vaha isI abhiprAya se hI kahA gayA hai| vahAM miTTI hai aura vartamAna meM vahI ghaTarUpa pariNamI bhI hai, vahAM mukhya kartA kA abhAva nahIM hai / . mAtra mukhya kartA kI avivakSA avazya hai aura isIlie kumbhakAra ke yoga aura upayoga meM upacarita nimittapane se kartA kA vyavahAra kiyA jAtA hai / pAlApa paddhati kA jo "mukhyAbhAve sati" ityAdi vacana hai, so usakA bhI Azaya prakRta meM yahI samajhanA cAhiye / bAhya nimitta kAryarUpa pariNati meM vAstava meM sahAyaka hotA hai, aisA na Agama kA abhiprAya hai aura na aisA abhiprAya phalita karanA caahie| ___ Age samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "jaise ghaTotpatti ke prati nimittakAraNabhUta kuMbhakAra ghaTa kA mukhya kartA-to nahIM hai, kyoMki kumbhakAra ghaTakhya pariNata nahIM hotA, phira bhI miTTI kI ghaTarUpa pariNati meM vaha vAstavika rUpa meM sahAyaka hotA hai / ataH use ghaTa kA upacarita kartA kahA jAtA hai|" so yadi AlApa paddhati ke ukta vacana kA yahI artha kiyA jAya to bhI vaha AgamAnukUla nahIM hai, kyoMki Agama ke anusAra kArya ke prati bAhya vastu meM kAlapratyAsattivaza hI nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai, vAstavika sahAyaka rUpa se nhiiN| kintu samIkSaka kumbhakAra ko kArya ke prati vAsta. vika rUpa se sahAyaka mAnatA hai, jisakA artha hotA hai ki kumbhakAra hI ghaTa kI utpatti kA dUsarA upAdAna kartA hai, kintu samIkSaka kA aisA kahanA hI Agama kI avajJA hai|| (3) pRthvI, jala, agni aura vAyu ye saMyogI kArya dravya hai, mAtra isIliye unako upacarita kahA gayA hai / zlepa sambandha se inakI jo utpatti huI hai, vaha "yadhikAdiguNAnAMtu" siddhAnta ke anusAra hI huI hai| isaliye inameM kAryakAraNa bhAva kA niyama bana jAtA hai / samIkSaka ne anya jitanA kucha bhI likhA hai, vaha saba prakRta meM upayogI nahIM hai / miTTI ke ghar3e ko ghI kA ghar3A kahanA bhI isI niyama ke antargata arthAt kAryakAraNa bhAva ke antargata hI kahA jAtA hai. / anna hI prANa hai yaha kahanA bhI isI niyama ko dhvanita karatA hai| kahIM nimittanaimittika bhAva ke kAraNa, kahIM AdhAra-prAdheya bhAva ke kAraNa, aura kahIM pigepaNavizeSya bhAva Adi ke kAraNa upacAra kI pravRtti hotI hai aisA yahAM samajhanA cAhiye /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 itanA avazya hai ki bAlaka ko siMha kahanA yaha 'mukhyAbhAve' kA isa apekSA se udAharaNa ho sakatA hai ki vahAM bAlaka ke samIpa siMha kA sadbhAva upalabdha nahIM hai| phira bhI yadi koI kahe ki siMha ke sarvathA abhAva meM bAlaka ko siMha kahA gayA hai, so bAta nahIM hai / siMha bhI hai aura bAlaka bhI hai / para donoM indriyagamya kSetra meM avasthita nahIM haiN| phira bhI vAlaka meM siMha kA upacAra kiyA gayA hai| isI prakAra anya jitane bhI udAharaNa yahAM samIkSaka ne diye haiM una savako vividha dRSTikoNoM se ghaTita kara lenA caahiye| yadi samIkSaka bAhya nimitta ko kArya ke hone meM vAstavika sahAyaka kahanA mAnanA-chor3a de aura pratyeka vastu svayaM hI apane pariNAma svabhAva ke kAraNa pariNamatI hai arthAt pariNamana karatI hai, yaha hRdaya se mAnale to isa sambandha kA sArA hI vivAda samApta ho jaave| parantu durbhAgya yaha hai ki samIkSaka vAhya nimitta ko vAstavika sahAyaka mAnakara pratyeka vastu ko sarvathA parAdhIna hI banA denA cAhatA hai, jaba ki pratyeka vastu ke kArya meM bAhya nimitta ko asadbhUta vyavahAranaya se hI svIkAra kiyA gayA hai| isakA artha yaha hai ki vAhya nimitta na to kisI anya vastu ke kArya kA nirmANa hI karatA hai aura na usake nirmANa meM paramArtha se sahAyaka hI hotA hai| pratyeka vastu ko jo "utpAdavyayadhrauvyAtmaka" svIkAra kiyA gayA hai, so vaha isI AdhAra para hI svIkAra kiyA gayA haiM, kyoMki jaise pratyeka vastu svarUpa se dhrauvya hai usI prakAra vaha svarUpa se utpAda aura vyayarUpa bhI hai| isako vizeSa rUpa se samajhane ke lie AptamImAMsA zloka 105 aura usakI TIkA aSTazatI aura aSTasahasrI kA adhyayana kara lenA jarUrI hai| vahAM spaSTa rUpa se kahA gayA hai ki pratyeka vastu svarUpa se svayaM hai| eka dUsare kI siddhi ke liye paraspara kI apekSA avazya lagatI hai, parantu cAhe kartA ho yA karma, ye svarUpa se svayaM huA karate haiN| apekSA kA kathana vyavahAra arthAta upacAra se kiyA jAtA hai aura svarUpa svayaM hI huprA karatA hai, yaha isakA tAtparya hai| kathana naM. 35 kA samAdhAna :-samIkSaka ne "jo pariNamana hotA hai arthAt jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai" yaha artha "yaH pariNamati" kA jagaha-jagaha kiyA hai| isa para hamane saMzodhana sujhAyA thA ki "yaH pariNamati" kA vAstavika artha hotA hai, "jo pariNamatA hai yA pariNamana karatA hai; kintu duHkha hai ki samIkSaka apane pakSa ke samarthana meM hI lIpApotI karake ukta vAstavika artha ko svIkAra nahIM kara rahA hai| vaha bhale hI ise sAmAnya azuddhi kahe, aura vAta kA bavaNDara batAye para yaha sAmAnya azuddhi nahIM hai| use to apanA iSTa prayojana arthAt bAhya nimitta ko vAstavika sahAyaka batAnA hai, isIliye buddhipUrvaka usake dvArA yaha artha kiyA gayA jAnanA cAhiye / isa samIkSA meM bhI isa pravRtti ko vaha nahIM chor3a rahA hai| isakA hameM kheda hai| kathana 36 kA samAdhAna :- hamane jo khA. ta. ca. pR. 54 meM bAhya nimitta ko asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya batalAyA hai, so usakA kAraNa yaha hai ki vAhya nimitta kAryadravya kA aMza to nahIM hI hotA, isalie to vaha kAryadravya meM asadbhUta hai, parantu kAlapratyAsattivaza use kAryadravya kA nimitta kahA jAtA hai, yaha vyavahAra hai arthAt upacAra hai| isaprakAra bAhya vastu kAryadravya kI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 89 asadbhUta vyavahAranaya se nimitta kahI jAtI hai| phira bhI samIkSaka yaha to mAnatA hai ki kAryadravya meM bAhya nimitta kA sadbhAva to nahIM pAyA jAtA, isalie kAryadravya kA vaha aMza to nahIM mAnA jA sakatA hai, parantu vaha vyavahAra kA artha sadbhuta vyavahAra karake use vAstavika sahAyaka kahatA hai, usakA yahI kahanA mithyA hai, kyoMki sadbhUta vyavahAra eka dravya meM guNaguNI Adi kI apekSA bheda vyavahAra karane para hI hotA hai / do dravyoM meM kisI apekSA sadbhUta vyavahAra kI kalpanA, yaha samIkSaka ke mastiSka kI hI upaja hai| . . kathana naM. 37 kA samAdhAna-samIkSaka ne khA. ta. ca. pR. 16 "jo pariNamita hotA hai arthAt jisameM yA jisakA pariNamana hotA hai, vaha kartA hai| kartA kA yaha lakSaNa. upAdAna upAdeya -bhAva ko lakSya meM rakhakara hI mAnA gayA hai" ityAdi likhakara hamAre kathana kA nirasana karate hue samIkSaka ne jo nimitta kAraNa ke lakSaNa ke samarthana meM uddharaNa upasthita kiye haiM, ve vastutaH nimitta kAraNa ke lakSaNa kI puSTi karane meM asamartha haiM, kyoMki tattvArtha zlokavArtika kA jo uddharaNa samIkSaka ne diyA hai, vaha vastuta: upAdAna ke lakSaNa kA hI samarthana karatA hai, kyoMki kAraNa-kArya bhAva meM kramabhAva kA niyama sarvatra upAdAna-upAdeya bhAva meM hI ghaTita hotA hai, nimitta-naimittikabhAva meM nahIM / nimitta-naimittikabhAva kI apekSA kAryakAla meM hI kAlapratyAsattivaza anya dravya meM nimittatA svIkAra kI gaI hai, donoM meM samayabheda nahIM hai| udAharaNArtha jisa samaya krodha kapAya karma kA udaya hotA hai, usI samaya jIva ke krodha kaSAyarUpa pariNAma hotA hai| isIprakAra jisa samaya jIva ke krodha kaSAyarUpa pariNAma hotA hai, usIsamaya jJAnAvaraNAdi karmoM kA pAsavapUrvaka bandha hotA hai| (1) yadi kahA jAya ki zlokavArtika pR. 151 meM sahakArI-kAraNa kA "yadanaMtara"ityAdi lakSaNa kyoM kiyA gayA hai ? so usakA samAdhAna yaha hai ki isase pUrva upAdAna-upAdeya bhAva kI lakSaNaparaka jyavasthA kI gaI hai| isake bAda yaha prazna kiyA gayA hai ki sahakArI kAraNa ke sAtha kArya kI yaha vyavasthA kaise banegI ? kyoMki unameM eka dravyapratyAsatti kA abhAva hai| isakA samAdhAna karate hue yaha kahA gayA hai ki una donoM meM kAlapratyAsaMtti pAyI jAtI hai, isalie unameM kAryakAraNabhAva vana jaavegaa| usake bAda "yadanaMtara" ityAdi vacana dvArA sahakArI kAraNa kA lakSaNa diyA gayA hai| so mukhya dRSTi se dekhane para yaha lakSaNa upAdAna-upAdeyabhAva meM hI ghaTita hotA hai, kyoMki sahakArI kAraNa kA artha upAdAna kAraNa bhI hotA hai| gauNarUpa se yahAM isa lakSaraNa dvArA nimittanaimittika bhAva kA parigraha kara liyA gayA hai| (2) samIkSaka ne dUsarA udAharaNa apTasahasrI pR 105 kA-"tadsAmarthyamakhaNDayad" ityAdi rUpa se diyA hai| so isa vipaya meM hama yaha aneka bAra likha pAye haiM ki bhaTTAkalaMkadeva ne yaha vacana aise mImAMsakoM ke lie kahA hai jo zabda ko sarvathA nitya mAnate haiN| unake mata meM zabda sarvathA nitya hone se (unake matAnusAra) usameM vikRti nahIM AtI, phira bhI tAlu Adi ko nimitta kara dhvani sunAI detI hai - yaha eka aisI bAta hai jo tarkasaMgata nahIM hai| isI bAta ko dhyAna meM 1. parIkSAmukha sUtra a. 3 sUH 14 (prameyaratnamAlA)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ rakhakara zrI bhaTTAkalaMkadeva ne mImAMsakoM ke Upara dopa kA udbhAvana karate hue yaha vacana kahA hai, kintu samIkSaka ise apane mata ke samarthana meM mAnakara pada-pada para ise uddhata va.ratA rahatA hai, isakA hameM kheda hai / janadarzana meM upAdAna na sarvathA nitya vastu svIkAra kI gaI hai aura na sarvathA anitya hI, kintu nityAnityAtmaka vastu hI upAdAna ke yogya mAnI gaI hai| yadi mImAMsaka bhI zabda ko kathaMcit nityAnityAtmaka mAnakara upAdAna kI koTi meM rakhatA to nizcita thA ki bhaTTAkalaMkadeva ko isa dopa ke udbhAvana karane kA prasaMga hI upasthita nahIM hotA; phira bhI samIkSaka apane mata ke samarthana meM isa vacana ko bAra-bAra uddhRta karatA rahatA hai, yaha prAzcarya kI bAta hai| (3) AcArya prabhAcandra ne prameyakamalamArtaNDa ke pR. 178 meM "yaccocyate" ityAdi vacana dvArA jo vAhya nimitta kA ullekha kiyA hai, so vaha asadbhUta vyavahAranaya se hI kiyA hai aura asadbhUtavyavahAranaya se prayojanavaza aisA kahanA Apatti yogya nahIM mAnA gayA hai (dekho kathana naM. 36 kA spaSTIkaraNa) (4) A. vidyAnanda ne tatvArtha zlokavAtika pR. 151 meM jo "vyavahAranayasamAzrayaNe" ityAdi vacana kahA hai, so vaha naigamanaya kI apekSA se vyavahArasatya ko dhyAna meM rakhakara hI kahA hai| saMgrahanaya aura RjusUtranaya kI apekSA dekhane para to kalpanA ko chor3akara kisI kA kisI ke sAtha sambandha vana hI nahIM sakatA, isaliye nimitta-naimittika-bhAva ko kalpanA kA viSaya hI jAnanA cAhiye / yaha bAta yahA~ spaSTarUpa se khola dI gaI hai| isa prakAra ukta cAroM kathanoM ke AdhAra para yaha nizcita hotA hai ki pAgama meM upAdAna aura upAdeya bhAva ke lakSaNa avazya hI dRSTigocara hote haiM, parantu nimitta-naimittika bhAva ke lakSaNa kahIM bhI nahIM diye gaye haiM, yaha jo hamArA likhanA hai, vaha yathArtha hai| mAna bAhya nimitta kA kathana iSTArtha kI siddhi meM sAdhaka avazya hotA hai, isIlie prayojanavaza use pAgama meM svIkAra kara liyA gayA hai / yadi samIkSaka nimitta kathana kA itanA hI artha karatA hai aura ise hI vaha nimitta kI kAryakAritA svIkAratA hai, to aisA svIkAra karane meM hameM koI Apatti nahIM hai / ___ aura yadi vaha (samIkSaka) upAdAna apanA kArya karane meM paMgu hai, isaliye upAdAna aura vAhya nimitta donoM milakara kArya karanerUpa pariNAmalakSaNa aura kriyAlakSaNa vyApAra karate haiM to yaha Agama viruddha hone se koI bhI AhatamanISI ise svIkAra karane meM asamartha hai / (sa. pR. 112) Age samIkSaka ne jala kA udAharaNa dekara apane mata ke samarthana kA jo prayatna kiyA hai aura sAtha hI usako dhyAna meM rakhakara jo nizcaya-vyavahAra se use ghaTita karane kA prayatna kiyA hai, vaha saba prayatna AgamavAhya hone se svIkAra karane yogya nahIM hai / (sa.pR. 112) upAdAna kartRtva isaliye paramAryabhUta hai, kyoMki vaha svayaM paranirapekSa hokara kAryarUpa pariNamatA hai aura nimitta kartRtva isaliye aparamArthabhUta hai, kyoMki vaha vivakSita kArya kA vAstavika 1. saMgrahaRjusUtranayAzrayaNe tu na kasyacitkAzcatsaMbaMdho'nyatra kalpanAmAtrAt /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 karttA na hokara usameM kartApane kA prayojanavaza zrAropa kiyA jAtA hai / yaha paramArtha ko na jAnanevAle ajJAniyoM kA lokavyavahAra hI hai / yadyapi jJAnIjana bhI prayojanavaza aisA vyavahAra karate haiM aura zrAgama meM bhI ise svIkAra kiyA gayA hai, para jJAnIjana use upacAra kathana jAnakara hI svIkAra karate haiM aura zrAgama meM iSTArtha ke samarthana meM sAdhaka jAnakara prayojanavaza yatra-tatra isakA ullekha bhI kiyA gayA hai / dekho samayasAra gAthA 84 se 86 zraura unakI zrAtmasyAti TIkA ( sa. pU. 113) : . Age samIkSaka ne khA. ta. ca. pR 54 meM hamAre dvArA kartA kA jo sapramANa lakSaraNa diyA hai, so hamane vaha isa abhiprAya se diyA thA ki jaba eka vastu ke do kartA hote hI nahIM, aisI avasthA meM use kartA kA sAmAnya lakSaraNa bhI jAnanA cAhie aura vizeSarUpa se bhI kartA kA lakSaraNa jAnanA cAhie / samIkSaka bhI ise samajhatA hai, phira bhI vaha nimitta kartA ko prayathArtha kartA mAnakara bhI use kAryarUpa pariNati meM yathArtha sahAyaka rUpa meM mAnane kI apanI mAnyatA ko nahIM chor3anA cAhatA / mAnanA hI nahIM cAhatA ki jo prayathArtha kartA hogA vaha paramArtha se kArya meM kucha bhI sahAyatA nahIM karegA, zranyathA use prayathArtha kartA kahanA upayukta nahIM hogA / hama yahAM itanA avazya khulAsA kara denA cAhate haiM ki samIkSaka bhale hI nimitta kartA ko ayathArtha kartA likhatA rahe, parantu hama aisA kabhI bhI nahIM likheMge, kyoMki prayojanavaza java bAhya vastu meM nimitta kartA kA vyavahAra karate haiM to use upacarita kartA kahanA hI yogya ThaharatA hai, ayathArtha kartA kahanA yogya nahIM ThaharatA, kyoMki yathArtha vacana meM aura upacarita vacana meM yahI antara hai ki upacarita vacana ko prasadbhUta vyavahAranaya se kathaMcit satya mAna liyA jAtA hai, jaba ki prayathArtha vacana loka meM sarvathA zrayathArtha ho mAnA jAtA hai / ( sa pR. 153-154 ) zrAge samIkSaka ne anya jitanA kucha likhA hai usakA ukta kathana se hI samAdhAna ho jAtA hai, isalie usa viSaya meM vizeSa UhApoha karanA prayojanIya na jAnakara hama isa kathana se virAma lete haiM / kathana naM. 38 kA samAdhAna - prameyaratnamAlA samuddeza 3 sUtra 53 ke vacana ko lekara samIkSaka ne jo nimitta kAraNoM ko apane DhaMga se vAstavika sahAyaka likhA hai, so vaha DhaMga kyA hai yaha vaha nahIM likhanA cAhatA / zrAgama meM kahIM bhI "apanA DhaMga " yaha vacana dRSTigocara nahIM hotA / Agama se itanA avazya jJAta hotA hai ki vAhya vyAptivaza vAhya nimitta meM vivakSita kArya ke prati nimittatA svIkAra kI jAtI hai, paramArtha se vaha nimitta nahIM hotA / yaha bhI usameM grAgama se jAta hotA hai ki upacAra kathana kA artha hai prayojanavaza kiyA gayA kthn| jo kathana asat hokara ke bhI prayojanavaza grasadbhUta vyavahAranaya se kathaMcit satya mAna liyA jAtA hai, usake liye prayoga kiyA jAtA hai / ( sa. pU. 155 ) hamane khA. ta. ca. pRSTha 55 meM jo yaha likhA hai ki "yaha to aparapakSa bhI svIkAra karegA ki eka dravya meM eka kAla meM eka hI upAdAna - kAraNa dharma hotA hai aura usa dharma ke anusAra vaha apanA kArya bhI karatA hai / jaise kuMbhakAra java apanI kriyA aura vikalpa karane rUpa kAraNa dharma banatA hai, taba vaha apanI kriyA aura vikalpa karatA hai, miTTI meM ghaTa nippatti rUpa kriyA nahIM karatA /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ aisI avasthA meM kubhakAra ko ghaTa kA kartA upacAra se hI to kahA jaaygaa|" samIkSaka ne ise mAnya karate hue bhI likhA hai ki "pUrvapakSa ko isameM koI vivAda nahIM hai, vaha bhI aisA hI mAnatA hai ityAdi / " anta meM samIkSaka isa pUre kathana ko dhyAna meM rakha karake likhatA hai ki "yahAM para itanA dhyAna aura rakhanA cAhiye ki kubhakAra kI usa kriyA ke sAtha ghaTa kArya kA jo anvaya-vyatireka vanatA hai, vaha isa AdhAra para banatA hai ki kuMbhakAra kI vaha kriyA ghaTakArya ke prati sahAyaka hotI dekhI jAtI hai / " so isa sambandha meM aisA samajhanA cAhie ki kuMbhakAra kI vaha kriyA ghaTakArya ke prati sahAyaka hotI hai, yaha kathana upacAra mAtra hai, paramArtha nahIM / prAge isa sambandha meM samIkSaka ne jo kucha likhA hai; vaha piSTapepaNa mAtra hai, ataH use punaH doharAnA upayogI nahIM hai| kathana naM. 36 kA samAdhAna :-dhavalA pu. 13 pR. 346 ke vacana kA hamane jo artha kiyA hai, use samIkSaka svIkAra karake bhI jo yaha likhatA hai ki "jisa prakAra svapratyaya kArya svapratyaya rUpa meM vAstavika hai, usI prakAra svapratyaya kArya bhI sva-para pratyaya rUpa meM vAstavika hI hai, kalpanika nhiiN|" so yaha ThIka hI hai ki jo sva-para pratyaya kArya rAgAdirUpa hote haiM, ve vAstavika hI hote haiN| itanA avazya hai ki unameM jo parapratyayapane se honA mAnA gayA hai, vaha upacarita hone para bhI prayojanavaza hI svIkAra kiyA gayA hai / sarvatra upacAra kA artha hai ki jo vastu jaisI na ho, usako prayojanavaza vaisI kahanA yA mAnanA / kathana naM. 40 kA samAdhAna :-khA. ta. ca. pR. 20 ke sambandha meM "mukhyAbhAve" ityAdi vacana ko lekara hamane jo Azaya vyakta kiyA thA, use samIkSaka ne svIkAra karake bhI hameM jo yaha salAha dI hai ki "vAla kI khAla na nikAle, vaktA ke abhiprAya ko samajhe" so isake lie hama samIkSaka ke hRdaya se isaliye AbhArI haiM ki usane hamAre dvArA diye gaye uttara ko svIkAra kara liyA hai| khA. ta. ca. pR. 56 meM jo hamAre "prakRta meM kAryakAraNa bhAva kA vicAra prastuta hai" ityAdi kathana ko svIkAra karake bhI samIkSaka ne hamako lakSya pharake jo yaha likhA hai ki uttarapakSa kA yaha kathana baccoM jaisA hai aura pise ko pIsatA hai, kyoMki usameM hameM vivAda nahIM hai| yaha saba to hama svIkAra karate hI haiM" so usakA aisA likhanA hameM isaliye baccoM jaisA khela lagA, kyoMki samIkSaka nimitta kathana ko hamAre kathana ke anusAra mAnakara bhI use "vAstavika" kahane kI haTha ko nahIM chor3anA caahtaa| yadi vaha vAstavika ke sthAna meM use upacarita likhanA svIkAra kara le to pUrA vivAda hI samApta ho jAya / (sa. pR. 117) __ Age vahIM para hamane jo yaha likhA hai ki "pratyeka samaya meM nizcaya paTkAraka rUpa se pariNata huA pratyeka dravya svayaM apanA kArya karane meM samartha hai|" so ise asvIkAra karate hue samIkSaka likhatA hai ki "so yaha ThIka nahIM hai, kyoMki yaha kathana dravya ke pratisamaya hone vAle svapratyayarUpa kArya ke viSaya meM hI lAgU hotA hai, sva-para pratyaya kArya ke vipaya meM nahIM - ityAdi / " so isa sambandha meM aisA samajhanA cAhiye ki Agama ke anusAra cAhe svapratyaya kArya ho yA sva-para pratyaya kArya ho, pratyeka dravya apanA kArya svayaM para nirapekSa hokara hI karatA hai, aisA hI Agama hai / janadarzana ke
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ T3 anusAra paramArtha se koI bhI pararUpa nimitta nahIM hotA, vAhyavastu meM prayojanavaza upacAra se nimitta vyavahAra avazya kiyA jAtA hai / ( sa. pU. 117 ) Age samIkSaka ne tasvArthazlokavArtika pR. 410 ke uddharaNa ko khyAla 'rakhakara jo yaha likhA hai ki " vyavahAranaya bhI vyavahArakathana meM usI prakAra vAstavika siddha hotA hai, jisa prakAra nizcayanaya nizcaya ke kathana meM vAstavika hai / " so isa sambandha meM use yaha samajha lenA cAhiye ki nizcayanaya vastu ke svarUpa ko kahatA hai, jabaki vyavahAranaya vastu meM zrAropita dharma kA kathana karatA hai arthAta vastu meM anya ke dharma kA jo Aropa kiyA gayA hai, aisA kahanA yathArtha hai, itanA hI prasadbhUta vyavahAranaya svIkAra karatA hai / aura yahI kAraNa hai ki nizcayanaya pratipedhaka mAnA gayA hai aura vyavahAranaya usake dvArA pratiSedhya mAnA gayA hai / ataeva golamAla ke zabdoM dvArA vyavahAra ko nUtArtha ( vAstavika ) siddha karane kA prayatna karanA upayogI nahIM kahA jA sakatA / Age samIkSaka ne A. amRtacaMdradeva ke "jai jiraNamayaM pavajjaha" ityAdi vacana ko uddhata kara jo apane mata ke samarthana kA prayatna kiyA hai, so use yaha samajha lenA cAhiye ki sadbhUta vyavahAra bhI vyavahAra kahalAtA hai aura yahAM mukhyatayA usI se prayojana hai / hamane jahAM bhI vyavahAra ko parAzrita vikalpa kahA hai, vahAM mukhyatayA prasadbhUta vyavahAranaya se hI prayojana rahA hai / zrAzA hai samIkSaka isa tathya ko hRdayaMgama karegA / ( sa. pU. 117-118 ) Age khA. ta. ca. pR. 57 meM Aye hue ta zlo. vA. pR. 410 ke "vyavahAranayAdeva" ityAdi vacana ko uddhRta kara samIkSaka ne yaha likhA hai ki " parantu prazna phira bhI zrasamAhita rahatA hai" ityAdi so use yaha dhyAna meM le lenA cAhie ki jaise eka puruSa se dUsare puruSa ko bhinna samajhane meM veta nimitta ho jAtA hai, aura usI AdhAra para hama vetavAle vyakti ko daMDI kahate haiM / usI prakAra nimitta bhI vizeSaraNa hokara eka paryAya se dUsarI paryAya meM vaha bheda kA sUcaka hotA hai / tattvArtha zloka. vArtika ke ukta vacana se yahI tathya phalita kiyA gayA hai| ukta vacana kA anya koI prayojana nahIM hai / ( sa pa . 118 . ) Age isI pRSTha meM jo samIkSaka ne sva para pratyaya kArya kI carcA kI hai, to sva-para pratyaya kArya do prakAra ke hote haiM - eka prAyogika aura dUsarA vaikhasika / jo prAyogika kArya hote haiM, ve buddhipUrvaka hote haiM aura jo vaikhasika kArya hote haiM, ve puruSa ke prayatna ke binA hI hote haiM / ina donoM prakAra ke kAryoM meM vAhya nimitta kA sthAna samAna hI rahatA hai| svarUpa se koI bhI nimitta preraka nahIM hotA, isa sambandha meM samIkSaka ne yatra-tatra jo kucha bhI TIkA TippaNI kI hai, vaha Agama viruddha hone se grAhya nahIM mAnI jA sakatI / samIkSaka ne hamAre aneka vaktavyoM kA vicAra karate hue anta meM jo bAhya nimitta ko anya ke kArya meM sahAyaka siddha karane kA prayatna kiyA hai to yahAM bhI vahI prazna upasthi hotA hai ki vAhya nimitta anya ke kArya meM svarUpa se sahAyaka hotA hai yA usameM sahAyakapane kA upacAra kiyA jAtA hai / svarUpa se yadi sahAyaka mAnA jAtA hai to kAryadravya se use abhinna mAnanA par3egA, aura aisI avasthA meM do dravyoM meM ekatA mAnanI par3egI / aura yadi usameM sahAyakapane kA upacAra kiyA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAtA hai, aisA mAnA jAtA hai to usakA artha yaha huA ki vaha anya ke kArya meM sahAyaka to nahIM hotA, mAtra kAlapratyAsattivaza use sahAyaka kahA jAtA hai / Age samIkSaka ne yaha likhA hai ki "parantu isa upacAra ko vaha parAzrita ke AdhAra para upacAra mAnatA hai va isake AdhAra se usI nimitta meM anya vastu ke kartRtva kA upacAra vaha pAlAya paddhati ke pUrvokta vacana ke AdhAra para svIkAra karatA hai" so apane isa vacana kA upasaMhAra karate hue jo samIkSaka ne yaha likhA hai ki "jahA~ uttarapakSa ina donoM hI upacAroM ko kalpanAropita mAtra mAnatA hai, vahAM pUrva pakSa inheM kalpanAropita nahIM mAnatA, ityAdi "so isa saMbaMdha meM hama jo isake pahale uttara de Aye haiM, vaha yahAM bhI lAgU hotA hai| Age samIkSaka ne pAlApa paddhati ke "musyAbhAve sati" ityAdi vacana ko dhyAna meM rakhakara jo TIkA kI hai, vaha yukta nahIM hai, kyoMki upacAra kI pravRtti donoM arthoM meM hotI hai| kahIM hamAre dvArA sujhAe gae artha meM hotI hai aura kahIM samIkSaka ne jo apanA Azaya vyakta kiyA hai, usa artha meM bhI hotI hai| ghI kA ghar3A kahanA, yaha hai to miTTI Adi kA ghar3A, mAtra ghI ke nimitta se use ghI kA ghar3A kahA gayA hai| isalie mukhya jo miTTI prAdi haiM usakA ghar3A na kahakara, use ghI ke nimitta se ghI kA ghar3A kahanA, yahAM mukhya miTTI ko gauNa kiyA gayA hai| yadi prakRta meM aisA artha liyA jAve to isameM kyA Apatti hai ? koI Apatti nahIM hai| yahAM isI parA meM Age jitanI bAteM samIkSaka ne likhI hai, ve saba ukta kathana meM samAhita ho jAtI hai| isalie una savakI alaga-alaga carcA karanA upayukta nahIM hai| kaMthana naM. 41 kA samAdhAna :-khA. ta. ca pRSTha 21 meM samIkSaka ne jo upAdAna aura nimitta donoM zabdoM ke artha ko spaSTa kiyA thA aura usa para hamane Apatti kI thI, use (Apatti ko) svIkAra karate hue samIkSaka ne yaha to svIkAra kara liyA hai ki upAdAna kArya kA kartA hotA hai aura vahI usakA mukhya kartA hotA hai| sAtha hI vaha yaha bhI likhatA hai ki vAhya nimitta upAdAna kI kAryapariNati meM sahayoga pradAna karatA hai / to yaha sahayoga kyA vastu hai, yahI mukhya vivAda kA prazna hai / kyA vaha bhinna rahakara upAdAna ke kArya meM sahayoga karatA hai yA upAdAna se ekarasa hokara usake kArya meM sahayoga karatA hai aura jaba apanA kArya karatA hai taba vAhya nimitta apanA kArya chor3akara upAdAna ke kArya meM sahayoga bhI karatA jAtA hai ? yaha eka aisA prazna hai, jisakA artha spaSTa hone para hI vAstava meM sahayoga kA kyA svarUpa hai, ise samajhA jA sakatA hai| kintu samIkSaka ina praznoM kA samAdhAna na karate hue bhI apanI raTa lagAye jAtA hai, isakA hameM kyA, sabhI ko Azcarya hogaa| abhItaka Agama ke abhyAsa se hamane yahI samajhA hai ki upAdAna ke kArya aura vAhya nimitta - ina donoM meM kAlapratyAsattivaza bAhya vyApti pAyI jAtI hai, isalie yaha asadbhUta vyavahAra ho jAtA hai ki isake nimitta se yaha kArya huA, yaha upacarita hone se abhUtArtha hai / isa viSaya ko hama pahale aura bhI kaI bAra spaSTa kara Ae haiN| (sa. pR. 112)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 kathana naM 42 kA samAdhAna :- khA ta. ca. pU. 60 meM hamAre dvArA samayasAra kalaza 63 ke AdhAra se likhe gaye vizeSa spaSTIkaraNa ko dhyAna meM rakhakara samIkSaka ne jo yaha likhA ki "vAhya padArtha kI upacAra hetutA ko vAstavika kyoM mAnatA hai, isakA Agama pramANa ke zrAdhAra para usane apane vaktavyoM meM bAravAra spaSTIkaraNa kiyA hai aura isa samIkSA meM bhI usakA vAravAra spaSTIkaraNa kiyA gayA hai, usakI uttarapakSa jAnabUjhakara upekSA kara rahA hai|" so usakA aisA likhanA isalie asaMgata hai, kyoMki abhItaka isa viSaya ke samarthana meM usane jitane bhI pramAraNa diye haiM, unako jo bhI artha vaha phalita karanA cAhatA hai; vaha phalita nahIM hotA / pratyuta una pramANoM se Agama ke anusAra hamAre kathana kI hI puSTi hotI hai / isakA spaSTIkaraNa hama bArabAra kara ye haiM / isI silasile meM samIkSaka ne nimitta kartA aura bAhya nimitta mAnane meM kyA prayojana hai / yaha jAnane kI jijJAsA karate hue apane matAnusAra usakA spaSTIkaraNa kiyA hai / so yadyapi hama vAhya nimitta aura nimittakarttA mAnane meM kyA prayojana hai, ise aneka vAra spaSTa kara grAye haiM; kira bhI samIkSaka ke ciDa ko dUra karane ke abhiprAya se hamAre dvArA yahA~ punaH spaSTa kiyA jAtA hai ki upAdAna kI kAryapariNati meM jo upacAra hetu ko jisa prayojana se svIkAra kiyA gayA hai, vaha iSTArtha kI siddhi meM sAdhaka hotA hI hai| sAtha hI bAhya nimitta ko jo nimittakarttA kahA jAtA hai, vaha ajJAniyoM ke vyavahAra ko sUcita karane ke abhiprAya se hI kahA jAtA hai / kathana naM. 43 kA samAdhAna :- samIkSaka kA kahanA hai ki - "nimitta upAdAna kA sahAyaka hone rUpa se kAryakArI hotA hai / nimitta kA kArya vahAM para kevala hAjirI denA mAtra nahIM hai / " isI prasaMga ko lekara sa. pU. 125 meM vaha likhatA hai ki " phalataH uttarapakSa kI mAnyatA meM vAhya sAmagrI upAdAna kI kAryotpatti meM sarvathA akiMcitkara rahatI hai aura usameM nimitta-vyavahAra AkAza kusuma kI taraha kalpanAropita mAtra siddha hotA hai / " so isa sambandha meM prAgama ke anusAra hamArA kahanA yaha hai ki jise hama upAdAna kI kAryotpatti meM nimitta kahate haiM, vaha svayaM upAdAna hokara usa samaya apanA kArya karatA hai / akiMcitkara hokara phAlatU nahIM baiThA rahatA hai / dravya kA yaha svabhAva hI nahIM ki vaha apanA kArya to kare nahIM aura anya ke kArya meM sahAyatA karane lage / anya ke kArya meM sahAyatA karatA hai, yaha vastutaH mAnanA ajJAnI kA vikalpa hai, jo upacarita hone se Agama meM asadbhUtArthaM hI mAnA gayA hai bhUtArtha kI siddhi kA sAdhaka hone se use prayojanIya zravazya / kahA gayA hai / Age samIkSaka likhatA hai " vyavahAra ( upacAranaya) se bAhya sAmagrI upAdAna ke kArya kA anuraMjana karatI hai, upakAra karatI hai aura usameM sahAyaka hotI hai / " so samIkSaka kA yaha sava mAnanA kalpanAjanya kathana mAtra hai, kyoMki yadyapi prasadbhUta vyavahAra aisA mAnA yA kahA avazya jAtA hai para grAgama meM upAdAna ke kAryakAla meM hI vAhya nimitta ko svIkAra kiyA gayA hai, isaliye vAstava meM mAtra usase yaha sUcanA to gravazya milatI hai ki isa samaya upAdAna ne kyA kArya kiyA,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ para vaha usameM paramArtha se sahAyaka nahIM ho sakatA, usakA anuraMjana nahIM kara sakatA aura usakA upakAra nahIM kara sakatA, itanA spaSTa hai| aura yaha pAgama se hI spaSTa hai ki jo jisakA svacatuSTaya nahIM hotA, vaha usase sarvathA bhinna hI rahakara svayaM apanA kArya karatA hai, kyoMki pratyeka dravya eka kAla meM eka hI kriyA kara sakatA hai / AzA hai samIkSaka isa tathya ko svIkAra kara ekAnta se svIkAra kI gaI apanI mAnyatA ko kalpanAjanya hI mAna legaa| isI meM janazAsana ke hArda kI rakSA hai, anyathA janadarzana meM bhI IzvaravAda kA praveza anivArya rUpa se svIkAra karanA pdd'egaa| sa. pR. 125) kathana naM. 44 kA samAdhAna :-khA. ta. ca pR. 61 ke AdhAra para hamane jo nimitta ke do bheda likhe the unake vipaya meM samIkSaka TippaNI karate hue likhatA hai ki "preraka aura udAsIna nimittoM ke jo pRthaka-pRthak lakSaNa uttarapakSa ne diye haiM, unase donoM nimittoM meM prayoga bheda siddha honepara bhI unakA kAryabheda siddha nahIM hotA; jaba ki inameM prayogabheda aura kAryabheda donoM haiN| paMcAstikAya ke kathana se bhI aisA hI nirNIta hotA hai|" so isa sambandha meM hamArA kahanA itanA hI hai ki samartha upAdAna kA lakSaNa prAgama meM spaSTa rUpa se diyA gayA hai| isake ati samartha upAdAna kA lakSaNa Agama meM pAyA nahIM jaataa| ekAnta kA Azraya kara dravyAthikanaya se samIkSaka ne jo upAdAna kA lakSaNa likhA hai, vaha samartha paramArthabhUta upAdAna kA lakSaNa nahIM hai aura usa AdhAra se pAgama meM upAdAna ke kArya kA vicAra bhI nahIM kiyA gayA hai| hama isI zaMkAsamAdhAna meM prAptamImAMsA kI kArikA 10 aura 58 tathA unakI TIkA aNTasahasrI ke AdhAra se upAdAna-upAdeya bhAva kA sAMgopAMga vicAra kara Aye haiN| ta zlo. vA. pR. 151 ke Age likhe jAne vAle vacana se bhI yahI siddha hotA hai ki pratyeka samaya meM avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya upAdAna hotA hai aura avyavahita uttaraparyAya yukta dravya karma hotA hai / ta zlo. vA. kA vacana isaprakAra hai - "kramabhuvoH paryAyayorekadravyapratyAsatterupAdAnopAdeyatvasya vacanAt / " artha :-krama se honevAle do paryAyoM meM eka dravya pratyAsatti hone se upAdAna-upAdeyapane kA vacana pAyA jAtA hai| isaprakAra upAdAna aura upAdeya ke vAstavika lakSaNoM para dRSTipAta karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki samIkSaka ne apane matAnusAra preraka nimitta kA jo lakSaNa diyA hai, vaha sarvathA Agamaviruddha hone se mAnya nahIM ho sktaa| dUsarI bAta yaha hai ki paryAya-nirapekSa kevala dravya ko upAdAna mAnA jAtA hai - to ekAnta mAnyatA janya doSa muha nAye sAmane khar3A ho jAtA hai| ataH Agama ke anusAra upAdAna kA jo sunizcita lakSaNa hai, use hI svIkAra kara lenA caahiye| paMcAstikAya ke kathanAnusAra bhI donoM prakAra ke nimittoM meM mAtra prayogabheda hI siddha hotA hai, kAryabheda siddha honA asaMbhava hai| java samIkSaka hI mAnatA hai ki "upAdAna kartA hI mukhya kartA hotA hai aura vahI svayaM kAryarUpa pariNamatA hai" aisI avasthA meM upAdAna ke kArya meM nimitta ko
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryabheda kI apekSA preraka mAnakara upAdAna ke kArya ko nimitta ke bala para Age-pIche hote hue likhanA, yaha aisI khoTI mAnyatA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki upAdAna ko pariNamAnA yaha nimitta kA kArya hai / upAdAna to apane kArya ko karane meM prAkAzaphUla ke samana akicitkara hI hai / parantu vastusthiti yaha nahIM hai| sabhI kArya ho rahe haiM aura apane-apane samaya meM ho rahe haiN| koI kisI ke kArya meM hastakSepa nahIM karatA, phira bhI ve kramAnupAtI hone ke kAraNa, jisake kArya ke sAtha tadbhinna anyaM dravya ke kArya kI bAhya vyApti vana jAtI hai, vaha usa kArya kA nimitta kahA jAtA hai| ava yadi pariNAma lakSaNa yA parispaMda lakSaNa kriyA dvArA jo nimitta hotA hai, vaha udAsIna nimitta kahalAtA hai aura buddhipUrvaka parispaMda lakSaNa kriyA dvArA jo nimitta hotA hai, usameM nimittakartA, hetukartA Adi zabdoM kA vyavahAra kiyA jAne lagatA hai (dekho samayasAra gAthA 100) itanA avazya hai ki nimittapane kI apekSA koI bhI nimitta ho, vaha upAdAna ke kAryotpatti ke prati udAsIna hI hotA hai / (sa. pR. 126-127) samIkSaka ne apane matAnusAra preraka nimitta kI kalpanA avazya kI hai aura usakI puSTi meM vaha Agama kI duhAI bhI detA hai, jisake AdhAra para yaha siddha kiyA jA sake ki preraka nimitta ke valapara anya dravya meM Age-pIche kabhI bhI kArya karA sakatA hai| kintu prAgama meM antaHkRtakevaliyoM ke udAharaNa Ate haiM / pratyeka tIrthakara ke kAla meM aise anta kRtakevalI dasa-dasa hote haiM / mokSa jAne ke pahile ghora upasarga hone para bhI ve apanI anapavayaM Ayu ke anta meM hI mokSa jAte haiM / aisA nahIM hotA ki ve Ayukarma ko cheda karake mokSa jAne ke kAla ke pUrva hI mokSa cale jAyeM / aba rahe zeSa jIva, so unake bhI parabhava sambandhI Ayubandha ke bAda bhujyamAna Ayu kA cheda nahIM hotA, aisA jinAgama se spaSTa jJAta hotA hai| isaliye Agama se aisA siddha karanA azakya hai ki preraka kAraNa ke vala se dravyAthikanaya kI apekSA ekAnta se svIkAra kiye gaye upAdAnarUpa dravya meM kisI bhI kArya kA Age-pIche honA saMbhava hai| ajJAnI aisA vikalpaM avazya kara sakatA hai ki jo kArya do dina meM honA thA, use eka dina meM kara liyaa| usase yadi pUchA jAya ki yaha kAma do dina meM honA thA, yaha tumane kaise jAnA ? to vaha isakA kyA uttara degA, kyoMki usake pAsa isa bAta kA koI uttara nahIM hai, isaliye ajJAnavaza vole gaye vacanoM ke prayoga bheda se nimitta ko do prakAra kA kahanA to vana - - 1. parabhavigrAuebaddha pacchA bhujamAraNAuassa kadalIghAdo patthi jahA sarUveNa ceva vededitri jANAvaraNaTaThaM kameNa kAlagadotti uktaM / paraM bhaviyAusaMbaMdhiya maMjamANAue dhAdijjago ko doto timoNa, riNajjiNNa maMjamANAuassa apattavarabhavibhAussa udayassa caugahabAhirassa jIvassa abhAvapasaMgAdo / gha. pu. 10 pR. 227 ... jaghA pANAvaraNAdisamayapavaddhANa baMdhAvaliya vadikkatAraNaM prokahuhuNa parapayADisaMka bhedibAdhA atthi, tathApAuassa okaduNa-parapayaDisaMkamAdIhi vAdhAbhavaparUvaraNavidiyavAra mAvAdhANikesAdau / sa. jI. cU pR. 168
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 jAtA hai| kAryabheda se unako do prakAra kA mAnanA yA phahanA nahIM banatA, aisA gahanA mithyA Age usane isa sambandha meM jo kucha bhI likhA hai, vaha saba usako apane ghara kI mAnyatA hI hai| kathana naM.45 kA samAdhAna :-isa kathana meM bhI samIkSaka ne hamAre kathana kA pAlocana karate hue anta meM jo yaha likhA hai ki "parantu nimittabhUta vAhA sAmagrI ko lakSyakara - bAlaMbana kara arthAt sahayoga se karatA hai to aisA svIkAra karane meM bhI pUrvapakSa ko koI prApatti nahIM hai, lekina vAstava meM bAta yaha hai ki uttarapakSa apane ukta mAthana me AdhAra para upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM nimitta kAraNabhUta vAhya sAmagrI ko sarvathA avicitakAra mAna lenA cAhatA hai, isaliye hI pUrvapakSa ko usake ukta kathana meM Apatti hai / " so isa sambandha meM pAgama po anusAra hamArA kahanA yaha hai ki "sAmagrI kA lakSya kara -pAlaMbana kara" aisA kahanA yA lisanA mAga asadbhuta vyavahAranaya kA viNya hai, kyoMki acetana padArthoM meM aisA kahanA banatA hI nahIM, cetana padArthoM meM bunipUrvaka jo kAma hote hai unameM hI yaha kahanA bananA hai / aisA hone para bhI samIkSA nimitta ke sahayoga ko bhUtArtha mAnane para tulA huA hai| vaha apane kathana dvArA isakI puSTi meM pAgama pA viparyAya bhI pAra rahA hai| itanA hI nahIM, preraka kAraNa kA apane manonukUla ayaM karake yaha bhI liAne se nahIM patA ki preraka kAraNa ke balapara anya dravya kA kArya prAge-pIche bhI humA karatA hai| yaha to usakI emA mahAbhUla hai hI, isake Age vaha aura bhI aisI mahAbhUleM karane se nahIM cUkatA, jinake prAdhAra para yaha apane manonukUla upAdAna kA lakSaNa likhakara pUre prAgama ko hI maTiyAmeTa kara denA cAhatA hai|| vaha yadi yaha mAnatA hai ki nizcaya kA ekAnta kara rahe haiM to usakA kAma itanA hI thA ki vaha hamAre usa nizcaya kathana ko svIkAra karake usakA sadbhuta aura asadbhUta vyavahAra kyA hotA hai aura vaha loka meM aura pAgama meM kyoM prayojanIya mAnA gayA hai, isa para vizada prakAza DAlatA; parantu vaha aisA karane meM sarvathA asamartha rhaa| na to vaha niznaya kA hI samarthana kara sakA aura na sadbhuta aura asadbhUta vyavahAra ko hI spaSTa kara skaa| nizcayanaya ke svIkAra karane ke sAtha donoM vyavahAroM ke kathana meM saMgati kase baiThatI hai, yahI usake lisane kA mukhya prayojana thaa| yathAsaMbhava hamane isakA khyAla rakhA hai| samIkSaka kisa vahAva meM vaha gayA, yaha hama abhItaka nahIM jAna skeN| (sa. pR. 125-26) ___ samIkSaka kA kahanA hai ki "yadi nimittabhUta vAhya sAmagrI ko aisI hAlata meM bhI upAdAna ke kAryarUpa pariNati meM sarvathA akiMcitkAra mAnA jAtA hai, to usa nimittabhUta vAhya sAmagrI ke abhAva meM upAdAna kA kAryarUpa pariNata hone kA prasaMga upasthita ho jAyagA, jA uttarapakSa ko bhI mAnya nahIM hai / " so isa sambandha meM pAgama ke anusAra samIkSaka ko yaha jAna lenA cAhiye ki kAlapratyAsatti ke AdhAra para nimitta meM anya dravya ke kArya kI asadbhUta vyavahAra se nimittatA svIkAra kI gaI hai| anya dravya ke kArya meM vaha bhUtArtha se sahAyaka hotA hai, isa AdhAra para nimittatA nahIM svIkAra kI gaI hai aura kAlapratyAsatti ke AdhAra para hI una donoM ke eka kAla meM hone kA niyama
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ svIkAra kiyA gayA hai, isaliye "nimittabhUta bAhya sAmagrI ke abhAva meM bhI upAdAna kA kAryarUpa pariNata hone kA prasaMga upasthita ho jAyagA" yaha savAla hI nahIM utthtaa| usake isa savAla ko dekhakara aisA lagatA hai ki vaha ina donoM meM pAgamasammata kAlapratyAsatti ko svIkAra hI nahIM karanA cAhatA, anyathA vaha aisA savAla hI nahIM upasthita karatA / (sa. pR. 130) pratyeka kArya meM jo vaiziSThya AtA hai, vaha dravya kI apanI dravya-paryAya kI yogyatA ke valapara hI AtA hai / java preraka kAraNa nAma kA koI nimitta hI nahIM hai, taba usa AdhAra para - usake valapara anya dravya ke kArya meM vaiziSThya kI kathA karanA AgamAnukUla nahIM kahI jA sakatI hai / isakA vizeSa khulAsA hama pahile kara hI Aye haiM / kathana naM. 46 kA samAdhAna :-Age samIkSaka punaHpreraka nimitta kI vakAlAta karate hue likhatA hai ki "maiM isI praznottara kI dvitIya daura kI samIkSA meM isa sambandha meM vistAra se yaha spaSTa kara AyA hU~ ki preraka nimitta ke bala se upAdAna zakti viziSTa kisI bhI dravya ke kArya ko Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai|" so isa sambandha meM hameM itanA hI kahanA hai ki usane jisa rUpa meM upAdAna ko svIkAra kara rakhA hai, usakA ubhayanaya ke pratipAdaka Agama se samarthana nahIM hotA, kyoMki kArya kAraNa ke prasaMga meM kevala paryAyanirapekSa dravyazakti viziSTa dravya svayaM apanA kArya karane meM asamartha hai, kyoMki pratisamaya paryAyazakti viziSTa dravya hI pratisamaya apane kArya kA upAdAna hotA hai - aisA vuddhigamya Agama vacana hai / ataH loka meM aisA koI bhI nimitta kAraNa nahIM hai, jo apane se bhinna dravya ke kArya ko Age-pIche utpanna kara de| kathana naM.47 kA samAdhAna :-samIkSaka "karma kI nAnArUpatA bhAvasaMsAra ke upAdAna kI nAnArUpatA ko tathA bhUmi kI viparItatA vIja kI vaisI upAdAnatA ko hI mUcita karatI hai" so yaha jo hamArA kahanA hai, use svIkAra karake bhI punaH vaha likhatA hai ki "parantu vicAraNIya yaha hai ki aisI sUcanA tabhI prApta ho sakatI hai| java ki karma ko bhAvasaMsAra kI utpatti meM aura nami kI viparItatA ko vIja kI viparIta pariNati meM sahAyaka honerUpa nimitta mAna liyA jaave|" so yahAM aisA samajhanA cAhiye ki buddhi ke kSetra meM hI yaha vikalpa hotA hai, kintu pratyeka vastu kA pariNamana svayaM hotA hai / donoM kA sahaja yoga hotA hai aisA svIkAra karanA hI kAryakArI hai| loka meM ananta padArtha haiM aura unake ananta prakAra ke kArya ho rahe haiN| aura unake liye anaMta prakAra ke yoga bhI milate rahate haiN| ina kAryoM meM kauna kisako sUcanA detA hai| yaha bAta to zAstrIya mImAMsA ke samaya hI kahI jAtI hai| vastutaH sabhI ke apane-apane pariNamana svataMtra haiM, koI kisI ke prAdhIna nahIM haiN| yoga bhI svayaM vanate rahate haiM, unheM koI banAtA nhiiN| phira bhI anya ke sahayoga se kArya huA, aisA kahanA yA mAnanA asadbhUta vyavahAra hI hai| use bhUtArtha kahanA yahI bhUla hai| kathana naM.48 kA samAdhAna :-khA. ta. ca. pR. 62 meM jo carcA pAyI hai, usake sambandha meM samIkSaka kA sa. pR. 133 meM kahanA hai ki "jaba upAdAna ko apanI vivalita kAryatpa pariNati
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 ke anukUla nimitta kA yoga milatA hai, taba hI upAdAna kI vaha vivakSita kAryarUpa pariNati hotI hai aura na milane para nahIM hotii| isa taraha isa vyavasthA ke anusAra nimitta upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone rUpa se kAryakArI siddha hotA hai|" yaha samIkSaka ke pUre vaktavya kA sAra hai, kintu yahA~ isa vaktavya meM samIkSaka ne kAlapratyAsatti aura samartha upAdAna ko bhulAkara hI apanI ukta mAnyatA banAyI hai / vaha yaha bhUla jAtA hai ki upAdAna ke kArya aura vAhya nimitta - ina donoM meM Agama ne kAlapratyAsatti svIkAra kI hai| usake AdhAra para nizcaya se yaha vyApti banatI hai ki pratyeka samaya meM jaisA-jaisA upAdAna apane vivakSita kArya ke sanmukha hotA hai, pratyeka samaya meM vaisAvaisA usake anukUla bAhya nimitta kA yoga banatA hI hai / isI ko asadbhUta vyavahAranaya se aisA bhI kaha sakate haiM ki pratyeka samaya meM asadbhUta vyavahAranaya se jaisA-jaisA anukUla vAhya nimitta kA yoga milatA hai, vaisA-vaisA upAdAna apane vivakSita kArya ko karatA hai| kAryakAraNabhAva meM yaha nizcayavyavahAra kI yuti hai samIkSaka isI yuti kA niSedha karake apanI mAnyatA kI puSTi kara rahA hai| vaha yahAM yaha bhUla jAtA hai ki isase sarvajJa praNIta Agama kA ghora apalApa ho rahA hai / para use to yaha dhuna lagI hai ki yadi Agama kA ghora apalApa hotA hai to homo, hameM to aniyatavAda kI puSTi karanI hai| Age samIkSaka ne likhA hai ki "yadi nimitta ko vAstavika kAraNa na mAnakara kevala kalpanAropita kAraNa mAnA jAve to jIva kI mokSa kI vyavasthA bhaMga ho jAyagI, kyoMki saMsAra aura mokSa kI vyavasthA vyavahArarUpa hone se uttarapakSa kI dRSTi meM avAstavika hI siddha hotI hai / yadi kahA jAya ki saMsAra aura mokSarUpa pariNamana jIva ke hI pariNamana haiM, isaliye vAstavika hai to bhI zuddha nizcayanaya kI apekSA se vyavahAranaya se hI usake vyavahRta hote haiM, kyoMki zuddha nizcayanaya se anAdi, anidhana, svAzrita, aura akhaNDa zuddha (para saMyoga rahita) .pAriNAmika bhAvarUpa tattva hI vAstavika hai ataH jIva kI saMsAra aura mokSarUpa pariNatiyA~ vyavahAranaya se siddha hotI haiN| isataraha ve vyavahArarUpa hone para bhI, kalpanAropita hokara avAstavika nahI haiM / ataH nimitta kAraNatA vyavahArarUpa hote hue bhI upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke rUpa meM vAstavika mAnanA hI yuktisaMgata hai, kalpanAropita mAnanA yuktisaMgata nahIM hai Adi / ". yaha prakRta meM samIkSaka kA vaktavya hai| vaha samayasAra kA svAdhyAya karane ke bAda usakA kisa rUpa meM artha grahaNa karatA hai aura sAmane baiThe jijJAsu vandhunoM ko usakA Azaya kisarUpa meM samajhAtA hai, ukta kathana se usakA patA laga jAtA hai| na to saMsAra paryAya hI jIva se sarvathA . bhinna hai aura na mokSa paryAya hI jIva se sarvathA bhinna hai| jIva hI svayaM saMsAra rUpa hotA hai aura jIva hI svayaM mokSarUpa hotA hai / samayasAra meM jIva ko jo svataH siddha anAdi ananta vizadajyoti aura udyotarUpa eka jJAyaka kahA gayA hai, vaha kevala dravyAthikanaya se dhyAna ke vipayabhUta dhyeya ko sAmane rakhane ke abhiprAya se yA parabhAva se bhinna mUla prAtmA ko lakSya meM lene ke abhiprAya se hI kahA gayA hai aura vahA~ jo jIvAdi paryAyarUpa nau padArthoM ko gauNa karAyA gayA hai, vaha kevala vartamAna paryAya meM Asakti chur3Ane ke abhiprAya se hI karAyA gayA hai / yaha vastusthiti hai / samIkSaka 'isakA viparyAsa karake hI apane abhiprAya ko puSTa karanA cAhatA hai, yaha durbhAgya kA viSaya hai / mAlUma par3atA hai ki zuddha nizcayanaya kise kahate haiM, ise usane khyAla meM liyA hI nahIM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mana muThA " hai| aura isItaraha vyavahAranaya ke jo bheda Agama meM upalabdha hote haiM, unake vipaya meM bhI apanI managaDhaMta kalpanA karake unase apane mata kI puSTi karanA cAhatA hai / / usane jo zuddha nizcayanaya se "anAdi, anidhana, svAzrita akhaNDa zuddha pAriNAmika bhAvarUpa tattva hI vAstavika hai" likhA hai, so usakA aura saba likhanA to ThIka hai, para eka to use "svAdhita" likhanA prayojana vizepa se hai, kyoMki jo paryAya svAzrita hotI hai, usakA abheda karake vastu ko hI zuddha nizcayanaya se svIkAra kiyA jAtA hai| ataH nizcayanaya kevala pAriNAmika bhAva ko zabdoM meM vyakta kiyA jAya to vaha svataH siddha, anAdi-ananta, akhaNDa aura ekarUpa hI kahA jAyagA, yaha Agama paraMparA hai / samayasAra meM jitanA bhI kathana hai vaha saba nayadRSTi se hI kiyA gayA hai, kyoki pramANa jJAyaka hotA hai aura naya, vivakSita dRSTi se jJAna karAne ke sAtha kathaMcit prApaka bhI hotA hai / ataH vAhya nimitta ke sambandha meM isa AdhAra para bhUtArthatA kA kathana karanA apane pairoM para kulhAr3I mArale ke samAna hI pratIta hotA haiN| hama vAravAra likha Aye haiM ki upAdAna kI kAryotpatti meM jo bAhyavastu kI nimittatA svIkAra kI gaI hai, vaha yaha kArya kisakA kAma hai - isakI siddhi kA nimitta hone se kAlapratyAsattivaza hI svIkAra kI gaI hai| usameM nimittatA svIkAra karane kA aura koI dUsarA kAraNa nahIM hai| samIkSaka upAdAna kI kAryotpatti meM nimitta kA bhale hI volavAlA mAnatA rahe, parantu pAgama meM use kAlapratyAsattivaza hI svIkAra kiyA gayA hai| vaise kArya meM usakA volavAlA to hai, para yaha kArya kisa upAdAna kA hai, isakI prasiddhi karane meM hI bolavAlA hai / (sa. pR. 133) __yahA~ samIkSaka ne svakalpita upAdAna kA lakSaNa dene ke sAtha Agama sammata upAdAna kA lakSaNa likhakara apane pakSa ke samarthana meM likhA hai ki "parantu usakA (hamArA) yaha kahanA isaliye nirarthaka hai ki pUrva meM prameyakamalamArtaNDa Adi Agama pramANoM ke AdhAra para yaha siddha kiyA jA cukA hai ki "upAdAna kI vaha kAryAvyavahita pUrva paryAya nimitta kA sahayoga milane para hI hotI hai, usake abhAva meM nahIM / isataraha kAryotpatti meM kAryAvyavahita pUrva paryAya kA bolabAlA siddha na hokara nimitta kA hI volabAlA spaSTa siddha hotA hai|" so isa sambandha meM pahile to hama usa pramANa ko de denA cAhate haiM jisa dvArA samIkSaka apane mana kA samarthana kara rahA hai / vaha pramANa isaprakAra hai - paryAyazaktisamanvitA hi dravyazaktiH kAryakAriNI, viziSTaparyAyapariNatasyaiva kAryakAritvapratIteH / tatpapariNatizcasahakArikAraNApekSayaiva iti, paryAyazaktestadeva bhAvAnna sarvadA kAryotpattiprasaMgaH sahakArikAraNApekSAvaiyarthyaca / paryAya zakti se samanvita hI dravyazakti kAryakAriNI hotI hai, kyoMki viziSTa paryAya se pariNata hI dravya meM kAryakArIpane ko pratIti hotI hai aura paryAyazakti samanvita dravyazakti kI kAryarUpa pariNati sahakArI kAraNaM sApekSa hI hotI hai, kyoMki paryAyazakti usIsamaya hotI hai, isaliye sarvathA kAryotpatti kA prasaMga nahIM AtA aura na hI sahakArI kAraNa kI apekSA kI vyayaMtA siddha hotI hai|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 yaha prameyakamala mArtaNDa ke ukta uddharaNa kA artha hai / samIkSaka ne apane iSTa prayojana ko siddha karane ke abhiprAya se eka to " tatpariNatizca" kA artha pUrA nahIM diyA hai / dUsare "paryAyazaktestadaiva " se lekara zepa vAkya ke ayaM ke karane meM bhI golamAla kara diyA hai, kyoMki usameM "tadaiva " pada ko chor3akara apane abhiprAyanusAra kisI taraha artha viThAne kI ceSTA kI gaI hai, yaha sabhI tatvajJa jAnate haiM ki cAhe moharUpa kArya ho aura cAhe saMsArarUpa kArya ho, kAryakAraNabhAva meM nizcayavyavahAra kI yuti niyama se hotI hai / pratyeka dravya kA pratyeka samaya meM kArya hotA hai aura pratyeka samaya meM usake anurUpa nizcaya sAdhana ke sAtha vyavahAra sAdhana kA yoga bhI banatA rahatA hai / zrAgama meM jo niyata upAdAna kA sunizcita lakSaraNa diyA gayA hai, vaha isI abhiprAya se hI diyA gayA hai / yadi aisA na mAnA jAya to jina dopoM kI hama kalpanA nahIM kara sakate, ve dopa upasthita ho jAte haiM / yathA - (1) caudahaveM guNasthAna ke antima samaya meM ratnatraya kI pUrNatA hone para bhI anantarasamaya meM cAra graghAtiyA karmoM kI kSayarUpa avasthA na hone se jIva kA mokSamArga nahIM honA cAhie / (2) bhaTTAkalaMkadeva ne tatvArthavArtika 0 1 sUtra 20 meM jo yaha likhA hai ki - " miTTI ke svayaM bhItara se ghaTabhavana rUpa pariNAma ke sanmukha hone para daNDa, cakra aura puruSaprayatna nimittamAtra hote haiM, to unakA aisA niyama karanA nahIM bana sakatA, kyoMki samIkSaka ke matAnusAra ukta upAdAna rahe, parantu bAhya sAmagrI na ho to ghaTakArya nahIM honA cAhiye / para aisA nahIM hotA, kyoMki pratyeka vastu upAdAna bhAva ko prApta hotI rahatI hai aura pratyeka samaya meM kAlapratyAsattivaza usa samaya ke upAdAna ke anusAra honevAle kArya ke anukUla dravyaparyAyarUpa bAhya sAmagrI kA yoga bhI milatA rahatA hai / prameyakamalamArtaNDa ke ukta vacana kA bhI yahI grAzaya hai / usameM yahI to kahA gayA hai ki upAdAna se kArya hote samaya sahakArI kAraNa kI apekSA rahatI hai, kyoMki paryAyazakti usI samaya hotI hai, isaliye sarvadA kArya hone kA prasaMga nahIM AtA hai | yahA~ jo sahakArI kAraraNa kI vyayaMtA kA niSedha kiyA gayA hai, so usase yaha sahaja hI sUcita ho jAtA hai ki upAdAna kI vyarthatA svIkAra nahIM kI gaI hai, vaise hI sahakArI kAraNa kI vyarthatA bhI nahIM mAnanI cAhiye / jahA~ upAdAna nizcaya se sArthaka hai, vahIM sahakArI kAraNa asadbhUta vyavahAranaya se sAdhaka haiM / samIkSaka jo sahakArI kAraNa kI sahAyatA ko bhUtArtha rUpa se yathArtha mAnatA hai, usI kA Agama meM niSedha kiyA gayA hai, asadbhUta vyavahAranaya se use sahAyaka kahane meM bAghA nahIM zrAtI, kyoMki paramArtha nahIM hote hue bhI aisA vyavahAra loka meM kiyA hI jAtA hai ki usase yaha kArya huA, jaba ki hotA hai to svayaM apane upAdAna se hI hotA hai / isaprakAra prameyakamala mArtaNDa ke ukta vacana para vicAra karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki vivakSita upAdAna meM vivakSita kAryarUpa pariNata hone kI yogyatA jAtI hai, sarvathA nahIM pAyI jAtI / hA~ yadi ukta mAtra dravyazakti ko samIkSaka kA sa. pR 133 meM yaha kahanA ThIka hotA ki "upAdAna meM hone kI yogyatA svabhAvanaH vidyamAna rahane para bhI usakI vaha pariNati - kevala eka samaya taka hI pAyI upAdAna kahA gayA hotA to vivakSita kAryarUpa pariNata tabhI hotI hai, jaba use
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 anukUla preraka yA udAsIna yA donoM prakAra ke nimittoM kA sahayoga prApta hotA hai aura tabataka vaha pariNati rukI rahatI hai, jabataka use usakA sahayoga prApta nahIM hotA / " parantu usakA zrAgama meM kevala dravyazakti ko upAdAna mAnane kA spaSTa zabdoM meM niSedha karake paryAya zakti viziSTa dravya zakti ko hI upAdAna svIkAra kiyA gayA hai| isaliye samIkSaka ne yahA~ jo kucha bhI likhA hai, vaha kevala apane mana ke samarthana meM zrAgama kA apalApa karake hI likhA hai / yahA~ yaha avazya spaSTa kara denA cAhate haiM ki ukta vacana meM jo "sahakArikAraNapekSayaiva " pada zrAyA hai, vaha asadbhUta vyavahAra se hI kahA gayA hai / paramArtha se to pratyeka dravya paranirapekSa hokara svayaM apanA kArya karatA hai, aisA vastusvabhAva hai / vaha kAryAvyavahita pUrva paryAya nimitta isataraha kAryotpatti meM kAryAvyavahita Age samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "upAdAna kI kA sahayoga milane para hI hotI hai, usake abhAva meM nahIM / pUrva paryAya kA bolabAlA siddha na hokara nimitta kA hI bolavAlA spaSTa siddha hotA hai / " so yahA~ pUchanA yaha hai ki samIkSaka yaha saba kathana asadbhUta vyavahAranaya se kara rahA hai yA nizcayanaya se / yadi vaha kahe ki vaha kArya meM parasApekSapane kA kathana zrasadbhUta vyavahAranaya se kara rahA hai, to grAgama ke anusAra isa kathana meM hameM koI Apatti nahIM dikhAI detI, kyoMki yaha naya parAzrita hotA hai - aisA zrAgamavacana hai / yadi vaha yaha saba kathana nizcayanaya se kara rahA hai, to usakA aisA likhanA zrAgamavAhya hai, kyoMki nizcayanaya svAdhita hotA hai, aisA Agamavacana hai / isaliye paramArtha se yahI siddha hotA hai ki pratyeka vastu pratisamaya apane kArya kA upAdAna hokara para kI apekSA kiye binA svayaM apanA kArya karatI hai / parakI sahAyatA se kArya hotA hai, yaha kevala prasadbhUta vyavahAranaya se hI kahA jAtA hai / samIkSaka ne yaha likhA hai ki "yataH upAdAna ko nimitta kA sahayoga prAyogika yA prAkRtika rUpa meM satat milatA hI rahatA hai, ataH usakI kAryotpatti satat hotI rahatI hai, usameM koI bAghA upasthita nahIM hotI / " so usakA yaha likhanA isaliye ThIka hai, kyoMki pratyeka dravya paryAyazakti se samanvita hone ke kAraNa pratisamaya upAdAna hai, ataH pratisamaya vaha svayaM apanI pariNAma zakti ke kAraNa kAryarUpa pariNamatA hai, cAhe vaha kArya artha paryAyarUpa ho aura cAhe vyaMjanaparyAyarUpa ho / tathA kAlapratyAsattivaza ukta donoM prakAra ke kAryoM meM asadbhUta vyavahAra se yathAsaMbhava prAyogika yA vaikhasika anukUla bAhya nimittoM kA yoga bhI hotA hI rahatA hai / (sa. pR. 134 ) jisasamaya upAdAna kAryarUpa pariNamatA hai, usIsamaya usakA bAhya nimitta hai| isameM vyavadhAna nahIM par3atA, zrataeva isI kA nAma kAlapratyAsatti hai / isaprakAra samIkSaka ke ukta kathana se yahI siddha hotA hai phira bhI samIkSaka vyavahAra kI siddhi ke abhiprAya se anya jo kucha bhI likhatA rahatA hai, isakA hameM kheda hai /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 Age samIkSaka ne apane ukta kathana ke samarthana meM yaha likhA hai ki - "isa taraha yahI mAnanA yuktisaMgata hai ki jaba jaise nimitta milate haiM, taba upAdAna meM kAryotpatti usakI apanI yogyatA ke AdhAra para una nimittoM ke sahayoga ke anusAra hI hotI hai" so usakA aisA likhanA nizcayanaya ke pakSa kA apalApa karanA hI kahA jAyagA, kyoMki paramArtha se upAdAna kartA hokara svayaM kAryarUpa pariNamatA hai aura kAlapratyAsattivaza ukta kArya kI avinAbhAvI bAhya vastu ukta kArya kI paramArtha kAraNa na hokara bhI nimitta kahI jAtI hai / tathA isake sahayoga se yaha kArya huprA aimA prayojanavaza asadbhUta vyavahAra kara liyA jAtA hai| isaprakAra paramArtha aura asadbhUta vyavahAra kI vivakSita kArya ke prati yuti kaise banatI hai yaha spaSTa ho jAtA hai| yahA~ itanA spaSTa samajha lenA cAhie ki upAdAna kAraNa kAryotpatti ke liye kevala AdhAra hI nahIM hai, vaha svayaM kartA hokara kAryarUpa pariNamatA bhI hai| yadi kAryotpatti ke samaya chaha kArakarUpa use svIkAra kiyA jAya to aisA svIkAra karanA paramArtha hI hogaa| usameM asadbhUta vyavahAranaya se nimitta kA kathana to prayojanavaza hI kiyA jAtA hai, jo mokSamArga meM gauNa hai| mAtra saMsAramArga meM ajJAnIjana hI usake volavAle ko svIkAra karate haiN| mokSamArga meM jo usakI prarUpaNA hai, vaha mAtra prayojanavaza hI kI gaI hai |(s.pr. 134) upAdAna svayaM kartA hokara kAryarUpa pariNamatA hai / kAlapratyAsattivaza vAdyavastu usameM nimitta hotI hai| yahAM yadi sabhIkSaka nimitta kI kAryakAritA asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA hRdaya se svIkAra kara letA hai to isameM hameM koI Apatti nahIM, para usakA aisA svIkAra karanA ki bAhya nimitta upAdAna ke kArya kI utpatti meM bhUtArtha rUpa se sahAyaka hai, prAgamaviruddha to hai hI, paryAyAntara se jainadarzana meM kartArUpa meM IzvaravAda ko ghuser3anA hI kahA jaaygaa| (sa. pR. 134) / bhAge zaMkAkAra samIkSaka ne 1, 2 prAdi saMkhyA dekara jo kucha likhA hai, so unake saMkSepa meM Agama kyA hai - ise yahA~ spaSTa kiyA jAtA hai / yathA - (1) samartha upAdAnakartA svayaM arthAt apane Apa hI para kI apekSA kiye vinA kAryarUpa pariNamatA hai - yaha paramArtha hai, kyoMki apekSA vikalpa meM hotI hai, use chor3akara apekSA vastu meM nahIM hotii| aura paramArtha paranirapekSa hotA hai - aisA aAgamavacana hai - "svAdhito nishcynyH|" vyavahAra se parAzrita kathana avazya kiyA jAtA hai, parantu utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa vastu parAzrita nahIM hotI / ajJAta aura jJAta donoM avasthAoM meM vaha svAzrita hI rahatI hai| mAnyatA meM parAzrita mAnanA dUsarI vAta hai / usa AdhAra para vastu ko hI parAzrita mAnanA kalpanA ke sivAya aura kyA kahA jA sakatA hai| (2) asadbhUta vyavahAranaya se yaha to kahA jAtA hai ki isakI sahAyatA se yaha kArya huA, para bAhya nimitta kA sahAyaka honA bhUtArtha hai, yaha jo samIkSaka kA mAnanA hai, yahI Apattiyogya hai| eka bhora nimitta ko samIkSaka asat kAraNa kahatA hai aura dUsarI ora usakI sahAyatA ko bhUtArtha bhI mAnatA hai| so usake aise anargala kathana ko Agama sammata kaise kahA jA sakatA hai ? arthAt nahIM kahA jA sakatA hai|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 (3) para meM " mamedaM" isa prasadbhUta vyavahAra kA nAma hI saMyoga hai / anyathA do vastugroM meM svarUpa se saMyoga saMbaMdha nahIM banatA / aisI avasthA meM samIkSaka kA yaha likhanA ki "usIprakAra upAdAna kAraNabhUta vastu kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhAra para kArya ke prati nimitta kAraNabhUta vastu meM svIkRta kAraNatA bhI vAstavika hai / " so usakA aisA likhanA isaliye hAsyAspada pratIta hotA hai, kyoMki eka ora to vAhya nimitta meM kAraNatA ko vaha zrayathArtha svIkAra karatA hai / ( sa. pU. 4 pairA 7 ) aura dUsarI ora yahA~ usakI kAraNatA ko vaha vAstavika mAna letA hai / isa prakAra usake isa paraspara viruddha kathana ko kauna vivekI yathArtha mAnegA, isakA use svayaM vicAra karanA cAhiye / yadyapi samIkSaka yahA~ yaha kaha sakatA hai ki pahale hama ( sa. pU. 4 meM) nimitta meM jo yathArtha kAraNatA likha Aye haiM, vaha nimitta upAdAna ke kAryarUpa nahIM "pariNamatA", isa AdhAra para nahIM / so usakA aisA likhanA yA kahanA isaliye zrAgamaviruddha hai, kyoMki eka svara se Agama yahI svIkAra karatA hai ki pratyeka dravya svayaM apane Apa hI kAryarUpa pariNamatA hai / jaisA ki Agama meM kahA hai - jIvakRtaM pariNAmaM nimittamAtraM prapadyapunaranye / svayameva pariNamante pudgalAH karmabhAvena ||12|| ( puruSArthasiddha yupAya ) isakI vyAkhyA karate hue paMDita pravara ToDaramalajI likhate haiM - " jaba jIva rAga-dveSa- mohabhAva se parigamana karatA hai, taba una bhAvoM kA nimitta pAkara pudgala dravya svayaM hI karmarUpa avasthA ko dhAraNa karatA hai / " isaliye yahI nizcaya karanA cAhiye ki upAdAna karttA hokara apane kArya ko svayaM ( apane Apa yA paranirapekSa hokara ) utpanna karatA hai, kintu kAlapratyAsattivaza anya vastu meM nimitta vyavahAra hokara asadbhuta vyavahAranaya se yaha kahA jAtA hai ki isako nimittakara yaha kArya huA / ( sa. pU. 135 ) (4) samIkSaka dvArA kI gaI vyAkhyA se mAlUma par3atA hai ki vaha vAhya nimitta ke preraka aura udAsIna ye do bheda paramArtha se mAna letA hai aura isa AdhAra para vaha yaha bhI mAna letA hai ki preraka nimittoM ke valapara kArya, kAryAvyavahita pUrvaparyAya yukta dravya ke honepara na hokara preraka nimittoM ke balapara upAdAna meM Age-pIche kabhI bhI kiyA jA sakatA hai aura isake liye vaha upAdAna ko aneka yogyatAvAlA bhI mAna letA hai / aura isa AdhAra para vaha yaha bhI mAna letA hai ki upAdAna meM kArya hokara bhI upAdAna kI una aneka yogyatAoM meM se jisa yogyatA ke anukUla nimitta hote haiM usa rUpa usa upAdAna meM pariNAma kI utpatti nimittoM ke balapara hotI hai / usake mana se ise hI yadi upAdAna ke paramukhApekSI hone ke AdhAra para preraka nimittoM kA bolabAlA kahA jAya to koI pratyukti nahIM hai, parantu vastusthiti yaha nahIM hai / isa sambandha meM vizeSa khulAsA hama pahale hI kara Aye haiM / phira bhI yahA~ prayojana ke anusAra likhate haiN|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 yaha samIkSaka dvArA prakRta meM kiye gaye pUre vaktavya kA sAra hai / yadi isake dvArA ukta tIna dauroM ke sAtha isa samIkSA meM kiye gaye kathana kA sAra mAnA jAya to koI prayukti nahIM hogI / usake anusAra - (1) vastuta: isa dvArA samIkSaka ne ukta kathana dvArA nizcaya pakSa ko parAzrita aura vyavahArapakSa ko svAzrita mAnakara pUre jinAgama ko ulaTa kara rakha diyA hai / (2) use usakI cintA nahIM ki hamArA aisA likhanA jainadarzana na hokara parAzrita naiyAyika darzana ho jAyagA, use to jainadhamaM dvArA svIkRta samyak niyati ko kaise prasatya ThaharAyA jAya, isakI cintA hai; grAgama ko nahIM / (3) isa dvArA vaha samIkSaka nizcayapakSa ko parAzrita aura vyavahAra pakSa ko svAzrita vanAne kA prayatna to kara hI rahA hai, sAtha hI vaha dravya svabhAva se utpAda-vyaya- zrIvya svarUpa hai, isakA niSedha kara use parAzrita rUpa se utpAda vyaya - zrIvya svarUpa siddha karane kA bhI asaphala prayatna kara rahA hai / itanA likhane ke bAda zrava hama dekheM ki yaha "preraka" zabda kA prayoga mukhyatA se zrAgama meM kahA~-kahA~ AyA hai tatsAmarthyapetena kriyAvatAtmanA preryamAragAH pudgalAH / vAktvena vipariNamanta iti dravyavAgapi paudgalikI // ( sa. zra 5 lU. 16) yaha sarvArthasiddhi kA udAharaNa hai / isameM pudgala zabda pariNata hoM, isa kArya meM usaprakAra kI sAmarthya se yukta kriyAvAn grAtmA ko preraka kahA gayA hai / yaha pahalA udAharaNa hai, so isakA to itanA hI prayaM hai ki sakarmA zrAtmA ke icchApUrvaka kI gayI kriyA ko nimittakara vahA~ sthita pudgalavargaNAyeM svayaM hI zabdarUpa pariNama jAtI haiM / isake liye zrAptamImAMsA ke "buddhipUvapikSAyAM" ityAdi vacana para dRSTipAta karanA cAhiye / samIkSaka hamAre isa kathana ko zrAgamAnukUla na mAne to vahIM hama usase pUchanA cAheMge ki zrA. amRtacaMdradeva ne puruSArthasiddha yupAya meM jo "jIvakRtaM pariNAmaM" ityAdi vacana kahA hai, so vahA~ yaha samIkSaka hI batalAve ki jIva ke rAgAdi pariNAma yadi ukta nyAya ke anusAra karma ko preraNA se hote haiM to phira una pariNAmoM ko zrAcArya ne jIvakRta kyoM kahA ? yadi vaha kahe ki una pariNAmoM kA karttA to svayaM jIva hI hai, karmoM kA udaya nahIM, unakA udaya to nimittamAtra hai / yadi aisA hai to hama kahate haiM ki samIkSaka ko prakRta meM aisA mAnane meM kyA Apatti hai arthAt kucha bhI Apatti nahIM honI cAhiye / to yahA~ hamArA pUchanA hai ki zrAtmA ne icchA svayaM ko ki karma ke udaya kI preraNA se huI?
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 yadi vaha kahe ki AtmA ne icchA svayaM nahIM kI, kintu karma ke udaya kI preraNA se huI, to hama kaheMge ki karma to jar3a haiM, isaliye java vaha preraNA kara hI nahIM sakatA, aisI avasthA meM karma ke udaya kI preraNA se icchA huI, yaha kahane kI apekSA yaha kahanA hI yuktiyukta pratIta hotA hai ki prAtmA ne svayaM kI, karma kA.udaya usake hone meM nimittamAtra hai| ataH "preyamANAH" pada ko asadbhUta vyavahAraMnaya kA kathana mAnakara prakRta meM yahI samajhanA cAhiye ki vAstava meM kriyAvAn AtmA pudgala ko zabdarUpa pariNamAne kI sAmarthya se rahita hai, phira bhI usameM usaprakAra kI sAmarthya kA Aropa karake use upacAra se zabdarUpa pariNamane meM preryamAraNa kahA gayA hai, yaha spaSTa ho jAtA hai / . dUsarA udAharaNa paMcAstikAya gAthA 88 kI samaya vyAkhyA kA hai - - yathA hi gatipariNataH prabhaMjana: vaijayantInAM gatipariNAmasya hetukavilokyate, na tathA dharmaH / khalu niSkriyatvAt na kadAcidapi gtiprinnaamaammevaapdyte| jaise ki gati pariNata vAyu dhvajAoM ke gati pariNAma kA hetu kartA dekhA jAtA hai, usaprakAra dharmadravya nahIM, kyoMki vaha niSkriya hone se gati pariNAma ko kabhI prApta nahIM hotaa| isa udAharaNa meM kahA gayA hai ki kriyAvAn padArtha anya ke kArya meM hetukartA arthAt preraka hotA hai, niSkriya dravya nahIM; kyoMki vaha kabhI bhI gati pariNAma ko nahIM prApta hotA / yataH vAyu gati pariNAma karatA hai aura use nimitta kara dhvajA bhI gati pariNAmasvarUpa pariNamane lagatI hai| so yaha kriyAvAn donoM dravyoM ko lakSya meM rakhakara udAharaNa mAtra hai| vAyu jAnakara kriyA pariNAma rUpa nahIM pariNama sakatA hai| isase yaha sUcita hotA hai ki jitane bhI kArya vartamAna meM huI ceSTApUrvaka hote haiM, unameM Agama ke anusAra AtmA ne yaha kArya purupArthapUrvaka kiyA aisA vyavahAra hotA hai, unheM hI prAyogika kahA jAtA hai, anya ko nahIM; kyoMki anya ko hetukartA kahanA upacAra kA upacAra mAtra hai| iSTopadeza meM yaha vacana upalabdha hotA hai - nAjJo vijJatvamAyAti vijJo nAjJatvamacchati / nimittamAtramanyastu gatedharmAstikAyavat / / 35 / / isakI TIkA meM paM0 AzAdharajI ne likhA hai - bhadra ! ajJastattvajJAnotpatyayogyo'bhavyAdivijJatve tattvajJatvaM dharmAcAryAdha padezasahasraNApi na gacchati / artha :-he bhadra ! tattvajJAna kI utpatti ke ayogya abhavya Adi jIva ko dharmAcAryAdi ke hajAroM upadeza milane para bhI vaha vijJapane ko nahIM prApta ho sktaa|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 Azaya yaha hai ki upAdAna meM kAryarUpa pariNamane kI yogyatA hone para vaha svayaM kAryarUpa pariNamatA hai aura bAhya sAmagrI usameM usIsamaya nimitta hotI hai, kyoMki nimittapane ko prApta huI bAhya sAmagrI zrora upAdAnabhUta dravya ke kArya meM niyama se bAhya vyApti hotI hai, isI ko kAlapratyAsatti kahate haiM / yadi bAhya sAmagrI meM kAraNatA nUtArthaM mAnI jAya to jaise zukra apanI sahaja yogyatAvaNa vAhya sAmagrI ke sadbhAva meM par3hane lagatA hai, usIprakAra sahaja yogyatA ke abhAva meM bhI bAhya sAmagrI ke bala se vaka ko bhI par3ha lenA cAhiye; kintu lAsa prayatna karane para bhI bAhya nimitta ke bala se baka nahIM par3ha sakatA aura zuka par3ha letA hai| isase mAlUma par3atA hai ki bAhya sAmagrI to kArya meM nimitta mAtra hai, jo bhI kArya hotA hai, vaha dravya meM paryAyayogyatA ke prApta hone para hI hotA hai / isIkArA bhaTTAkalaMkadeva ne deva kA lakSaNa karate hue apanI zraSTazatI TIkA meM likhA hai ki "purAkRtaM karma yogyatA ca devam' arthAt pahale kiyA gayA karma zrIra yogyatA, ina donoM ko deva kahate haiN| dekho 14veM guNasthAna meM zrAmAtAvedanIya kA udaya to hai, para tajjanya duHkha aura usakA vedana nahIM hai, kyoMki usa samaya usa jIva meM dravya paryAyayogyatA kA prabhAva ho gayA hai / isaliye siddhAnta yaha phalita hotA hai ki bAhya sAmagrI kA sadbhAva yA kriyAzIlatA kArya kI niyAmaka nahIM hotI / upAdAnagata dravya paryAya yogyatA hI kArya kI niyAmaka hotI hai, kyoMki aise upAdAna ke anantara samaya meM niyama se kArya kI utpatti dekhI jAtI hai / isaliye samIkSaka ko yaha nizcaya kara lenA cAhiye ki bAhya padArtha meM kArya ke kAla mAnI gaI kisI prakAra kI bhI nimittatA udAsIna nimitta ke samAna eka hI prakAra kI hotI hai| vaha samIkSaka ke matAnusAra preraka zrIra udAsIna ke bheda se do prakAra kI nahIM hotI / vivakSAbheda se use do prakAra kA kahanA yA likhanA aura bAta hai / hotI hai vaha eka hI prakAra kI / yahI ipTopadeza ke vacana ke anusAra paMcAstikAya ke ukta vacana kA grAzaya hai / Age sa pR. 136 meM jo samIkSaka ne donoM ke kathanoM meM samAnatA dikhAne kA prayatna kiyA hai; so upahAsa mAtra hai, kyoMki hama bAhya nimitta zrAgamAnukUla jo zrayaM karate haiM, use samIkSaka svIkAra hI nahIM karatA / isIprakAra hamane upAdAna kA jo grAgamAnusAra artha kiyA hai ki pratyeka dravya ke upAdAna kI sthiti meM pahu~cane para anaMtara samaya meM usake anusAra niyama se kArya hotA hai, so isako bhI samIkSaka svIkAra nahIM karatA / phira donoM ke kathanoM meM samAnatA kaisI ? samIkSaka kI eka Adata hai ki vaha mantavya kI puSTi meM to vidhAna to karatA hai, para isake samarthana meM AgamapramANa nahIM upasthita kara pAtA / usase cAroM dauroM meM jo kucha likhA hai, vaha lAgama ko sAmane rakhakara nahIM likhA hai / zrAgama kA kAlpanika artha karake use vaha grAgamapramANa mAne, yaha dUsarI bAta hai / usane jo kucha bhI likhA hai, vaha apane kalpita mata kA pracAra karane ke abhiprAya se hI likhA hai| vizeSa kyA likheM ? kathana naM 46 kA samAdhAna :-laukika dRSTi se saMsArI prAraNI jo mAnyatA banAtA hai, usa mAnyatA ko yadi Agama kahA jAya to ajJAna aura samyagjJAna meM antara hI kyA rahegA ? mAlUma par3atA hai ki samIkSaka zrAgama ke sthAna meM apanI mAnyatA ko zrAgama batalAkara Apa janatA kI dizAbhUla karanA cAhatA hai / zrAgama to upAdAna kI apekSA zravyahita pUrvaparyAyayukta dravya hai / pratyeka dravya
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 meM usake anusAra hI kArya hotA hai / Agama meM vahA~ bhI kAryakAraNa bhAva kA sUkSma vicAra kiyA gayA hai / vahA~ jitane kArya buddhipUrvaka hote haiM, unheM prAyogika kArya kahA gayA hai aura zeSa sava kAryoM ko vizrasA kahA gayA hai / yadyapi Agama meM bAhya kAraNa ke vipaya meM udAsIna kAraNa aura preraka kAraNa ye nAma avazya dRSTigocara hote haiM, kintu inakA ukta do kAraNoM meM hI antarbhAva ho jAtA hai, isalie hama pUrva meM tattvacarcA ke prasaMga meM pAgama ke anusAra jo abhiprAya vyakta kara Aye haiM, vahI ThIka hai, isameM sandeha ke lie koI sthAna nahIM hai| hama samajhate haiM ki samIkSaka apanI mAnyatA ko Agama para lAdane kI apekSA Agama ke anusAra apane jJAna meM saMzodhana kara legaa| . kathana naM. 47 kA samAdhAna :-jise apara pakSa preraka kAraNa kahatA hai, vaha ayathArtha kAraNa hai - aisA samIkSaka svayaM sa. pR. 4 meM likha AyA hai| phira bhI vaha ukta kAraNa ke valapara kArya ko sunizcita upAdAna ke anusAra honA na mAnakara kArya kA prAge-pIche kabhI bhI honA batalAne se virata nahIM hotA, isakA hameM hI kyA, sabhI ko Azcarya hogaa| samIkSaka isa kathana ke antargata likhatA hai ki "yaha bAta dUsarI hai ki vastu meM upAdAna zakti kA abhAva rahane para koI bhI nimitta usa zakti ko utpanna nahIM kara sakatA hai / " so yahAM yaha dekhanA hai ki samIkSaka upAdAna se kisako grahaNa karake yaha abhiprAya vyakta kara rahA hai| yadi vaha dravyazakti ko upAdAna mAnakara yaha abhiprAya vyakta karatA hai to akelI dravyazakti to upAdAna ho hI nahIM sakatI, kyoMki bAlU bhI pudgala hai aura miTTI bhI pudgala hai / yadi ghaTakArya kI utpatti meM mAtra pudgala honA cAhie, bhale ho vaha kisI bhI payAya meM kyoM na ho, to vAlU bhI ghaTa bana jAnA cAhie, kyoMki vaha bhI pudgala hai / yadi kaho ki bAlU meM ghaTakArya ko utpanna karane kI dravyazakti nahIM pAyI jAtI, isalie vAlU meM ghaTakArya kI utpatti nahIM ho sktii| to adhika vivAda meM na par3akara hama kahate haiM ki jo miTTI prAyogika nimittarUpa kuMbhakAra ko nimittakara cAkapara rakhI huI hai, usameM piNDa kI bhUmikA meM hI ghaTa bana jAnA cAhie, kyoMki usa samaya usameM dravyazakti barAvara maujUda hai,| yadi kaho ki jaba vaha miTTI prAyogika vAhya kAraNa ko nimittakara avyavahita pUrvaparyAyarUpa avasthA ko svayaM banA letI hai, tabhI vaha ghaTa paryAyarUpa pariNamati hai, to vahAM hama kaheMge ki unameM bhI vaha apane pariNAma svabhAva ke kAraNa hI pariNamatI hai, prAyogika bAhya nimitta ke kAraNa nhiiN| aisA vastusvabhAva hai, isalie samIkSaka ko sarvaprathama Agama ke anusAra upAdAna kA nirNaya le lenA cAhie / yadi vaha nirNaya le le to hameM vizvAsa hai ki usake dvArA aisA aAgamaviruddha likhanA svayaM vaMda ho jAyagA / loka aura pAgama meM jise anukUla nimitta kahate haiM, vaha kAryakAla meM niyama se hotA hai - aisI unameM vAhya vyApti hai / isI artha meM svAmI samantabhadra ne svayaMbhUstotra meM bAhyataropAdhisamagrateyaM" isa vacana kA nirdeza kiyA hai / adhika kyA likheM, aura isI artha meM svAmikArtikeyAnuprekSA meM yaha sUtravacana upalabdha hotA hai - 1. ta. vA. a. 5 sU. 24 pR. 232-baMdho'pi dvidhA lisAprayoga bhedAt /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ puvapariNAmajuttaM, kAraNabhAveNa vaTTade davvaM / uttarapariNAmajudaM te phajja have riNayamA // kathana naM. 48 kA samAdhAna :-yahAM para sa. pR. 163 meM aneka bAtoM kA nirdeza karane ke vAda samIkSaka ne do vAtoM kA mukhya rUpa se ullekha kiyA hai - (1) "isa mAnyatA kA Azaya yaha hai ki java upAdAna ko apanI vivakSita kAryarupa pariNati ke anukUla nimitta kA yoga milatA hai, taba hI upAdAna kI vaha vivakSita kAryarUpa pariNati hotI hai aura na milane para nahIM hotI hai / " (2) yadi kahA jAye ki saMsAra aura mokSarUpa pariNamana jIva ke hI pariNamana haiM, isalie vAstavika haiM; to bhI zuddhanizcayanaya kI apekSA se to ve jIva ke nahIM hai / vyavahAranaya se hI usake vyavahRta hote haiN|" krama se ina donoM kA samAdhAna isaprakAra hai (1) upAdAna avyahita pUrvaparyAyayukta dravya ko kahate haiM aura vaha niyama se pratisamaya kArya ko janma detA hai - aisA vastu kA svabhAva hai / aura usI AdhAra para vAgha nimitta kAraNa bhI yathAyogya avazya rahatA hai, aisI kAryakAraNabhAva kI kAlika vyavasthA hai| isalie upAdAna ko bAhya nimitta mile, tava upAdAna apanA kArya karatA hai, yaha samIkSaka kA likhanA ekAnta hone se bhrama ko utpanna karane vAlA hone se prAgama ke anusAra mAnya nahIM ho sakatA, kyoMki isase nizcayanaya ke kathana kI upekSA hotI hai / (2) saMsAra aura mokSarUpa pariNamana nizcaya paryAyAthikanaya se jIva kI paryAyeM haiN| jahAM bhI inheM vyavahAranaya se jIva kI kahI gaI hai - vahAM bhedavivakSA meM sadbhUtavyavahAra hI likhA gayA hai| kintu jahA~ zuddhanizcayanaya kI vivakSA rahatI hai, vahAM bheda gauNa hokara abheda mulya ho jAtA hai aura isa apekSA se parasApekSa AtmA ko hI baMgharUpa aura paranirapekSa svabhAvarUpa pariNata prAtmA ko hI mokSarUpa kahA jAtA hai| isake lie samayasAra gAthA 14 aura usakI AtmalyAti TIkA kA avalokana karanA caahie| eka bAta yahA~ vizeSarUpa se ullekhanIya hai ki jahA~ bhI vAhavastu ko kArya ke kAla meM nimittarUpa se vivakSita karake sahAyaka kahA jAtA hai, vahAM vaha upacarita yA anupacarita asadbhUta vyavahAranaya se hI kahA jAtA hai / isalie nimitta upAda na kI kAryarUpa pariNati meM kAryakArI hokara sahAyaka hotA hai, yaha kahanA usIprakAra upacarita hai jisaprakAra ki nimitta kathana ko Agama meM upacarita svIkAra kiyA gayA hai| vaise dekhA jAe to sahAyaka aura bAhya nimitta ina donoM meM se kisI eka ke upacarita svIkAra kara lene para usI ko sahAyaka kahanA svayaM upacarita ho jAtA hai / phira bhI samIkSaka sa. pR. 133 pairA 2 meM use vAstavika siddha karane kA prayatna kara rahA hai| yaha viDambanApUrNa sthiti hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa. pR. 134 meM samIkSaka ne prameyakamalamArtaNDa kA nAma lekara jisa apanI bAta kA samarthana karane kA prayatna kiyA hai, so hama usase nivedana kareMge ki vaha apanI mAnyatA ko apane taka hI sImita rahane de, pAgama para lAdane kA prayatna na kare; kyoMki vaha apanI mAnyatA ko prameyakamalamArtaNDa nA nAma lekara yadi Agamapara lAdegA to Age die jAnevAle uddharaNa se jo Apatti upasthita hotI hai, usakA vaha nivAraNa nahIM kara sakegA / yathA - "nahi dravyAdisiddhikSaNaiH sahayogikevalicaramasamayavatino ratnatrayasya kAryakAraNabhAve vicArayitumutkrAMta: yena tatra tasyAsAmarthyaH prasajyate / ki tahi ? prathamasiddhakSaNena saha tatra ca tatsamarthameva iti prasaccodyamametat / kathamanyathAgniHprathamadhumakSaraNamupajanayannapi tatra samarthaH syAt ? dhUmakSarAjanitadvitIyAdidhamakSaraNotpAde tasyAsamarthatvena prathamadhUmakSaNotpAdanepyasAmarthyaprasacyaH / tathA ca na kiMcitkasyAcitsAmarthya kAraNam, na ca asamarthatkAraNAdutpattiritI kveyaM varAkI tiSThatkAryakAraNatA / (zloka vA. 70-71) artha :-siddhoM ke dUmare Adi siddhakSaNoM ke sAtha antima samayati ayogakevalI ke ratnatraya ke kAryakAraNabhAva kA vicAra karane ke lie prastuta nahIM hai, jisase vahAM usakI (samartha-upAdAna kI) asAmarthya kI Apatti prApta ho| zaMkA:-to kyA hai ? samAdhAna:-prathama siddhakSaNa ke sAtha yahAM para kAryakAraNabhAva vivakSita hai aura vahAM para samartha upAdAna prathama siddhakSaNa ko utpanna karane meM samartha hI hai, isalie zaMkAkAra ne jo pahale kahA hai, vaha samIcIna nahIM haiM, anyathA agni prathama dhUmakSaNa ko utpanna karatI huI vahAM samartha kaise ho sakatI hai ? yadi prathamAdi dhUmakSaNa se dvitIyAdi dhUmakSaNoM ke utpanna hone para unako utpanna karane meM prathama ghUmakSaNAdi se asamartha hone ke agni ke dvArA bhI prathama dhUmakSaNa ke utpanna karane meM asamartha hone kA prasaMga prapta hotA hai| . __ Age samIkSaka ne sa. pR. 135 (4) meM jo vAhya nimitta ke preraka aura udAsIna ye do bheda kie haiM, inake sambandha meM hama pahale hI isI kathana 47 meM spaSTIkaraNa kara pAe haiM / vAhyanimitta ko preraka aura udAsIna kahanA yaha kathana mAtra hai| prAyogika aura vastrasika kahanA Agama ke anusAra hai| hamAre aura samIkSaka ke madhya jo upAdAna aura bAhya nimitta ke viSaya meM bheda hai, yaha pUrvokta kathana se hI spaSTa ho jAtA hai, usako punaH punaH doharAne se koI lAbha nahIM / samIkSaka kA samartha upAdAna kA Agamasammata jo lakSaNa hai, use svIkAra karane meM hI lAbha hai aura usI meM mAgama kI maryAdA hai| kathana naM. 46 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka ne vAhya nimitta ko ayathArtha kAraNa mAnakara bhI usake sahAyaka hone ko yathArtha mAnane kA nirdeza kiyA hai, so vaha usakI apanI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 mAnyatA hai, kyoMki jo ayathArtha kAraNa ho, usakA sahAyaka ho jAe yaha trikAla meM saMbhava nahIM hai / vicAra kara dekhA jAe to samathaM upAdAna ke dvArA hone vAle kAryakAla meM vAhya vyAptivaza. bAhya vastu ko cAhe nimitta kaho yA sahAyaka - donoM kA artha eka hI hai.| isase yaha apane Apa dhvanita ho jAtA hai ki bAhya nimitta vAstava meM nimitta nahIM hai, upacAra se nimitta arthAta upacAra se sahAyaka hai| bAhya vastu hai to sada, usameM nimittapanA yA sahAyakapanA prayojanavA Aropita hai| kathana naM. 50 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "java kAryAvyavahita pUrvaparyAya nimitta kAraNabhUta vAhya sAmagrI kI sahAyatA se bhI niSpanna hotI hai - aisA Agama hai to aparapakSa ke ukta kathana ke pUrvapakSa ke prazna kA samAdhAna nahIM hotA- vaha tadavastha banA rahatA hai / " isake uttara meM hamArA yahI kahanA hai ki samartha upAdAna se honevAle kArya ke sAtha vAhya vyApti niyama se hotI hai / udAharaNasvarUpa karmodaya se honevAlI koI bhI paryAya ukta bAta kA samarthana karatI hai, kyoMki jisa samaya krodhAdi karma kA udaya hotA hai, usI samaya krodhAdi kaSAya hotI hai - aisA ina donoM meM avinAbhAva sambandha hai| dUsarI bAta yaha hai ki kevala kAryAvyavahita pUrva paryAya upAdAna na hokara kAryAvyavahita pUrva paryAyayukta dravya- upAdAna hotA hai / RjusUtranaya se kAryAvyavahita kevala pUrva paryAya ko upAdAna kahanA dUsarI bAta hai - tathA kAryAvyavahita pUrva paryAya ko gauNa kara dravya ko upAdAna kahanA bhI dUsarI bAta hai, parantu vaha dravya kArya kA avyavahita pUrva samayavartI honA cAhiye / kathana naM. 51 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka ne jisa kathana ko uddhRta kara apanA pakSa prastuta kiyA hai - usase hamAre vaktavya kA samAdhAna nahIM hotA / Agama to hamAre vaktavya kA samarthana karatA hai / Agama kA uddharaNa hama kathana naM. 48 ke samAdhAna meM de Aye haiM / rahI yukti kI vAta, so Agama meM Agama ke viruddha anubhava aura yukti upayogI nahIM ho sktii| yahAM usake kathana ke samAdhAnasvarUpa jo kucha likhA jA rahA hai, vaha Agama ke anusAra hI likhA hai; isaliye prakRta meM yukti, anubhava aura indriyapratyakSa kI duhAI denA apanI anabhijJatA ko hI sUcita karatA hai / __ . kathana naM. 52 kA samAdhAna :-java samIkSaka paryAyazakti viziSTa dravyazakti hI kAryotpatti meM kAryakArI hotI hai, use pUrvapakSa bhI nahIM jhuThalAtA hai, aisA svIkAratA hai to use ukta upAdAna ke anusAra kArya kI utpatti ke samaya anukUla bAhya nimitta kI nimittatA bhI svIkAra kara lenI cAhiye, kyoMki ina donoM meM kAlapratyAsatti kA niyama hai / kathana naM. 53 kA samAdhAna :-samIkSaka ne harivaMza purANa ke zloka naM. 71-72 ke AdhAra para devazakti ko jo dravyazakti ke rUpa meM abhipreta kiyA hai, paryAyazakti ke rUpa meM nahIM, so yaha usa pakSa kA svakalpita kathana mAtra hai, kyoMki hama yaha isI kathana meM vatalA Aye haiM ki kevala dravyazakti kAryotpatti meM samarthana nahIM hotI aura kevala paryAyazakti bhI kAryotpatti meM samartha nahIM hotI / isaliye pratyeka kArya meM paryAyaviziSTa dravyazakti hI kAryakArI mAnI gaI hai| yahI artha
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 harivaMzapurANa zloka naM. 71-72 prakRta meM abhipreta hai| ise samIkSaka ko jhuThalAnA nahIM caahiye| pada-pada para vaha vAhya nimitta kI sahAyatA kI ghopaNA karatA hai, parantu usa pakSa ko yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki jisa samaya upAdAna apanA kArya karatA hai, usI samaya jise vAhya nimitta kahate haiM, vaha svayaM bhI upAdAna hokara apanA kArya karatA hai| yaha eka yoga hai ki eka ke kArya meM kAlapratyAsattivaza dUsare ko nimitta kahA jAtA hai| vyavahAra-nizcaya kI yahI yukti hai, anya sava ekAnta hai| kathana naM. 54 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka ne yaha likhA hai ki "uttarapakSa ke lekha ko maiM galata isaliye kahatA hU~ ki usane pUrvapakSa para kAryotpatti ke prati kAryakArI aMtaraMga yogyatA ko na mAnane kA uparyukta prakAra mithyA Aropa lagAkara likhA hai" so usakA aisA likhanA isaliye asaMgata hai, kyoMki vaha aneka jagaha yaha vidhAna kara AyA hai ki upAdAna ho aura anukUla nimitta kA sahayoga na mile to kArya Age-pIche kabhI bhI hotA hai| so usake isa kathana se mAlUma par3atA hai ki samIkSaka avyavahita pUrvaparyAya yukta dravya samartha upAdAna hai aura jisa samaya pratyeka vastu isa upAdAna kI bhUmikA meM pahuMcatI hai, usa samaya usake anantara samaya meM niyama se kArya kI utpatti hotI hai aura kAryotpatti ke samaya anukUla vAhya nimitta kA yoga niyama se rahatA hai / isa kAryakAraNa kI samyak vyavasthA ko samIkSaka svIkAra hI nahIM karanA cAhatA aura apane mithyA vikalpoM ke anusAra Agama kI isa samyak vyavasthA ko badalane kA prayatna isa samIkSA meM karatA A rahA hai, jaisA ki isa kathana meM kiyA hai; anyathA usakA bhAva isa samIkSA ke likhane kA hI nahIM hotaa| isI kathana meM samIkSaka ne krodha paryAya kA udAharaNa dekara jo usake anantara samaya meM mAna paryAya ke hone kA udAharaNa upasthita kiyA hai, so kArya-kAraNa kI dRSTi se vahAMpara samartha upAdAna kAraNa krodhaparyAyayukta Atmadravya hI hai| isameM Agama se koI vAdhA nahIM aatii| isakI puSTi meM hama tatvArthazlokavArtika kA eka uddharaNa upasthita kara rahe haiN| usase ukta bAta ko spaSTa karane meM samIkSaka ko sahAyatA milegI, aisI hama AzA karate haiM - darzanapariNAmapariNato AtmA darzanam / tadupAdAnaM viziSTajJAnapariNAmasya nisspttH| paryAyamAtrasya niranvayasya jIvAdi dravyamAtrasya ca sarvathopAdanatvAyogAt kUrmAdiromavat / (pR. 75) artha:-niyama se darzana pariNAma se pariNata AtmA darzana hai| vaha upAdAna hai, kyoMki usase viziSTa jJAna pariNAma kI utpatti hotI hai| aisA niyama hai ki niranvaya pariNAma mAtra ko aura jIvAdi dravyamAtra ko sarvathA upAdAna hone kA prayoga hai| jaise kachuve prAdi ke roma nahI pAye jAte, vaise hI anvayarahita paryAya ko tathA paryAyarahita dravya ko upAdAnatA nahIM bntii| itane spaSTa AgamapramANa ke rahate hue bhI karmazAstra kI duhAI dekara apanI mAnyatA ke anusAra samartha upAdAna ke kAryarUpa pariNati meM vAhya sAmagrI kI balavattA ko siddha karane kA duSprayatna yaha batalAtA hai ki vaha pakSa apanI mAnyatA ke Age Agama ko koI mahatva nahIM detaa| isase adhika hama usa pakSa ke Upara aura TippaNI kyA kareM?
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathana naM. 55 kA samAdhAna :-samIkSaka ne niSkarparUpa meM jo yaha likhA hai ki "kapaDe kI apanI kAryakArI aMtaraMga yogyatA va prAyogika DhaMga se prApta darajI ke vyApAra Adi vAhya sAmagrI ke AdhAra para niSpanna huI koTa paryAya, usa vAhya sAmagrI kI kSaNa-kSaNa meM hotI huI anya rUpatA ke AdhAra para anya-anna rUpa hI hotI hai / " so isa kathana meM samIkSaka saMzodhana karake Age kahe anusAra likhe to ukta kathana bhAgamAnusAra ho jaavegaa| kapar3A jaba pratyeka samaya meM apane samartha upAdAna ke anusAra kartA hokara apanI pratyeka samaya meM honevAlI koTa paryAya ko nippanna karatA hai. taba darjI usake hone meM svayaM prAyogika nimitta ho jAtA hai, kyoMki isa kathana meM kapar3erUpa kartA kI svataMtratA ke sAtha darjIrUpa nimitta kI svataMtratA akSuNNa banI rahatI hai aura isa prakAra isa kathana meM vyavahAranizcaya kathana kI pAgamAnusAra saMgati vaiTha jAtI hai| isake sivAya samIkSaka ke ukta kathana meM aisI koI aura bAta nahIM hai, jisakA hama yahAM khulAsA kreN| . kathana naM. 56 kA samAdhAna :-samIkSaka java vyavahAranaya ke kathana ko abhUtArtha kahatA hai to use paradravya ke kArya meM nimitta kI sahAyatA ko abhUtArtha hI mAna lenA cAhiye / usa pakSa kA vaha kauna sA DhaMga hai, jisake anusAra vyavahAranaya ke kathana ko vaha bhUtArtha siddha karane kA prayatna karatA rahatA hai| yaha to Agama kI carcA hai, isameM aisA DhaMga mAnya nahIM ho sakatA, jo svarUpa se.sat na ho yA upacAra sat na ho| kathana naM 57 kA samAdhAna :- samIkSaka ne isa kathana meM hamAre jisa vaktavya kA ullekha kiyA hai, vaha yathArtha hai| hamane vaha vaktavya nimitta ko akiMcitkara siddha karane ke liye nahIM likhA hai, kyoMki jitane bhI vAhya nimitta haiM, ve parake kArya karane meM svarUpa se hI asamartha hote haiN| unako parake kArya karane meM akiMcitkara siddha karane kA hamArA koI prayojana bhI nahIM thaa| hamane to kevala usa vaktavya meM nizcayanaya kI vyavasthA ko hI spaSTa kiyA hai| samartha upAdAna svaya kartA hokara nirapekSa hokara hI apanA kArya karatA hai aura jise hama bAhya nimitta kahate haiM, vaha bhI svayaM kartArUpa se paranirapekSa hokara apanA kArya karatA hai| isaprakAra svataMtra hokara donoM hI apanA-apanA kArya karate haiM / kAlapratyAsattivaza yaha to tatkAla yoga kI bAta hai ki eka ke kArya meM dUsare ko vAhya nimitta kahA jAtA hai| isaliye parako apane se bhinna parake kArya meM kisI bhI DhaMga se kAryakArI arthAt bhUtArtha rUpa se sahAyaka mAnanA hI mithyAtva hai| asadbhUta vyavahAranaya se sahAyaka kahane meM koI Apatti nhiiN| kathana naM. 58 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka ne apane vaktavya dvArA nizcaya kathana ko jo parAzrita banAne kA prayatna kiyA hai, yahI usakA Agama viruddha kathana hai, kyoki cAhe prAyogika vAhya nimitta hI kyoM na ho, nizcaya ko usake Azrita mAna lene se nizcaya, nizcaya hI nahIM raha jAtA, vaha vyavahAra ho jAtA hai aura jo vyavahAra se vAhya nimitta hai, vaha nizcaya kA sthAna grahaNa kara letA hai| usane Agamaviruddha apanI mAnyatA kA samarthana karate hue Agamaviruddha isa kathana ko jo bala diyA hai, vaha yuktiyukta nahIM hai, pAgamaviruddha to hai hii|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 kathana naM. 56 kA samAdhAna:-sa pR. 65-66 para samIkSaka ke dvArA likhA gayA yaha vacana dekhane meM nahIM AtA ki "aparapakSa iSTopadeza ke nAjJo vijJatvamAyAti ityAdi zloka ko dravyakarma ke viSaya meM svIkAra nahIM karatA, kyoM svIkAra nahIM karatA, isakA usakI ora se koI kAraNa nahIM batalAyA gayA hai|" ataH isa AdhAra para samIkSaka dvArA isa kathana meM jitanI samIkSA kI gaI hai, vaha hamAre upara lAgU nahIM hotii| . . sa. pR. 65-66 ko dekhane se itanA saMketa hama avazya kara denA cAhate haiM ki kAryakAla meM kauna kAraNa gauraNa hotA hai aura kauna kAraNa mukhya, yaha savAla hI nahIM utthtaa| yaha to vikalpa kA viSaya hai / kahA~ hama kisako gauNa yA mukhya kahate haiM, yaha vivakSA ke upara nirbhara hai| kathana naM. 60 kA samAdhAna :-vivakSita paryAya viziSTa dravya hI vivakSita kArya kA samartha upAdAna hotA haiM yaha kathana hama pahale spaSTIkaraNa karate hue sapramANa siddha kara Aye haiM / yaha jainadarzana kI samyaka vyavasthA hai / aisI avasthA meM samIkSaka dravyayogyatA ko upAdAna mAnakara nimitta ke balapara yadi kArya kI utpatti kI mAnyatA kI haTha nahIM chor3atA hai to ta. ca. pR. 25 para hamane jo yaha Apatti upasthita kI hai ki yadi kevalaM dravya-yogyatA ko upAdAna mAnakara usase nimitta ke valapara ghaTa kI utpatti ke samAna usase paTa kI utpatti bhI ho jAnI cAhiye, kyoMki pudgala sAmAnya kI apekSA ghaTa aura paTa donoM hI pudgala ke ke kArya haiN| yadi vaha kahe ki miTTI meM paTa kAryarUpa dravya yogyatA nahIM pAyI jAtI, isaliye miTTI se paTa nahIM bana sakatA / so samIkSaka kA yaha kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki jisaprakAra miTTI meM paTa banane kI yogyatA nahIM pAyI jAtI, kyoMki usa miTTI se ghaTa kI utpatti na hokara sthUla dRSTi se sthAsa paryAya kI hI utpatti hotI hai, ataH yaha mAnanA hI ucita pratIta hotA hai ki jisa paryAya viziSTa miTTI se anantara samaya meM ghaTaparyAya ni hotI hai, vaha miTTI ghaTa paryAya kA samartha upAdAna ho sakatI hai, anya miTTI nahIM / Age calakara pR. 147 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "koI bhI dravya kisI bhI vivakSita paryAya ke pariNamana ke sanmukha tabhI hotA hai, jaba preraka nimitta kAraNabhUta anya sAmagrI ke sahayoga use prApta ho jAtA hai" so usakA yaha kathana bhI isaliye Agama viruddha hai, kyoMki vivakSita kAryakAla meM hI vivakSita anya sAmagrI nimitta mAtra hotI hai, aisI Agamika paramparA hai, isaliye jabhI aura tabhI kA savAla hI nahIM uThatA / jaisA ki chahaDhAlA DhAla-4 pada-1 meM kahA hai - samyaka sAthe jJAna hoya pai bhinna aNraagho| lakSaNa zraddhA jAna duhU meM bheda abAdho // samyaka kAraNa jAna jJAna kAraja hai soii| yugapat hote hU prakAza dIpaka te hoI / / . tathA isI artha ko tatvArthavArtika meM bhI spaSTIkaraNa karate hue likhA hai - yadA mRdaH svayaM antarbhavanghaTapariNAmAbhimukhya daNDa-cakra-pauruSeya-prayatnAdi nimittamAtraM bhavati /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 yathA-miTTI ke svayaM bhItara se ghaTa pariNAma ke sanmukha hone para daNDa, cakra aura puruSa kA prayatna vizeSa nimitta mAtra hote haiM / ina ullekhoM se yaha acchItaraha spaSTa ho jAtA hai ki jise samIkSaka preraka kAraNa kahatA hai, usake balapara miTTI ghaTaparyAya ke sanmukha nahIM hotI; kintu jaba miTTI ghaTaparyAya ke sanmukha hotI hai, tabhI prAyogika (preraka) kumbhakAra Adi bAhya padArtha nimittamAtra hote haiM aura yaha ThIka bhI hai, kyoMki kumbhakAra prabhRtti koI bhI padArtha apane se bhinna kisI bhI kArya kA paramArtha se kArayitA nahIM hotA, anya padArtha ke kArya meM bAhya dravya mAtra nimitta hotA hai / (dekho samayasAra gAthA 107) - kathana naM. 61 kA samAdhAna :-samIkSaka jaba yaha mAnatA hai ki anya dravya anya dravya ke kArya kA paramArtha se kartA nahIM hotA, taba vaha apane isa Agraha ko kyoM nahIM chor3a detA ki samyaka upAdAna ke rahate hue bhI yadi vAhya nimitta na mile to kArya Age-pIche kabhI bhI ho sakatA hai, vAhyanimitta ke balapara / usakA aise Agraha ko chor3e binA koI cArA nahIM, kyoMki samartha upAdAna aura upacAra se samartha nimitta kA yoga eka kAla meM hotA hI hai| kathana naM. 62 kA samAdhAna :--cAhe nimitta niSkriya yA kriyAsahita dravya kyoM na ho, para ke kArya karane meM svarUpa se vaha akiMcitkara hI hai, kyoMki pratyeka dravya svayaM apanA hI kArya karatA hai, koI kisI kA kArya nahIM karatA / kisI kArya kA asadbhUta vyavahAra se nimitta honA aura vAta hai aura usakA paramArtha se kartA honA yA sahAyaka honA dUsarI vAna hai| kathana naM. 63 kA samAdhAna :--isa kathana meM tattvacarcA pR. 25 ke apane kathana kA ullekha karate hue samIkSaka ne jo aneka viparIta mAnyatAyeM banA rakhI haiM, unako lakSya meM rakhakara pR. 66 meM diyA gayA hamArA uttara yathArtha hai, vaha yahA~ para avikala lAgU hotA hai| kintu hameM kheda hai ki vaha isa kathana kA aisA viparyAsa karatA hai, jisakA prakRta meM koI prayojana nahIM / isakA vizeSa vicAra hama chaThI zaMkA ke tIsare daura ke uttara meM karanevAle haiM, isaliye isa AdhAra se isakI vizeSa carcA karanA hama yahA~ iSTa nahIM mAnate / "jisaprakAra vivakSita kArya kI vivakSita bAhya sAmagrI hI niyata hetu hotI hai, usaprakAra usakI vivakSita upAdAna sAmagrI hI niyata hetu hotI hai / ataeva pratyeka kArya pratyeka samaya meM pratiniyata AbhyaMtara bAhya sAmagrI ko nimitta kara hI utpanna hotA hai - aisA samajhanA cAhiye / sva-para pratyaya pariNamana kA abhiprAya bhI yahI hai| isapara se upAdAna ko aneka yogyatAvAlA kahakara bAhya sAmagrI ke balapara cAhe jisa kArya kI utpatti kI kalpanA karanA mithyA hai|" samIkSaka ko ise hRdayaMgama kara lene kI AvazyakatA hai| kathana naM. 64 kA samAdhAna :-samIkSaka ke isa kathana meM vizeSa koI vaktavya dene kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki yahAM bhI unhIM bAtoM ko duharAyA gayA hai| kathana naM. 65 kA samAdhAna :-samIkSaka sva-para pratyaya pariNamana se vibhAvaparyAya aura svabhAvaparyAya donoM ko grahaNa karatA hai, jo yuktiyukta nahIM hai| aisA lagatA hai ki vaha apanI bhUla ko samajha gayA hai, isaliye vaha isakI vizeSa carcA nahIM karanA caahtaa| hamane kAryotpatti meM bAhya sAmagrI
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko eka 'to kiMcitkara likhA nahIM, yadi kahIM para akiMcitkara likhA bhI hai to vaha samartha upAdAna kA kArya nahIM kara sakatA isI artha meM likhA hai / samartha upAdAna ke kArya meM vaha kisI prakAra kI paramArtha se sahAyatA pahuMcAtA hai, yaha to nahIM hai| mAtra samartha upAdAna ne isa samaya kyA kArya kiyA, usakA vaha sUcaka hai / isI artha meM usako (vAhyanimitta kI ) sArthakatA hai / vaise zrasadbhUta vyavahAra se usakI sahAyatA se yaha kArya huA aisA vyavahAra avazya hotA hai / - 117 kathana naM. 66 kA samAdhAna :- samIkSaka upAdAna ke kArya meM sahayoga karatI hai" usake isa uThAye the kA jo yaha kahanA hai ki "vAhya sAmagrI kathana ko dhyAna meM rakhakara hamane tIna vikalpa (1) vikalpa eka meM hamane pUchA thA ki "donoM (do dravya) milakara eka kArya karate haiM, yaha sahayoga kA artha hai / " isakI samIkSA karate hue samIkSaka kA kahanA hai ki "do dravya milakara eka kriyA nahIM kara sakate, yaha to sAmAnyatayA nirvivAda hai, parantu upAdAna aura nimitta donoM milakara isa rUpa meM sva-para- pratyaya kArya sampanna kiyA karate haiM ki upAdAna kAryarUpa pariNata hotA hai aura nimitta upAdAna ko usa kAryarUpa pariNata hone meM preraka evaM udAsInarUpa se balAghAyaka hotA hai / yaha bAta padmana ndipaMcaviMzatikA ke" dvayakRto loke vikAro bhavet" isa vacana se siddha hotI hai / "so usake isa kathana se to aisA mAlUma par3atA hai ki kArya upAdAna meM avazya hotA hai, kintu usakA kartA kona, isakA usakI prora se khulAsA dRSTigocara nahIM hotA / padmanandipaMcaviMzatikA kA ukta vacana nizcaya - vyavahAra kA donoM nayoM kI apekSA prarUpaNa karanevAlA hai / so isase yahI siddha hotA hai ki nizcayanaya se svayaM upAdAna hI anya nirapekSa hokara apanA kArya karatA hai aura prasadbhuta vyavahAranaya se bAhya nimitta ko usakA valAghAyaka yA sahAyaka Adi kahA jAtA hai, kyoMki anya dravya kI vivakSita paryAya ko anya dravya ke kArya meM jo prasabhUta vyavahAra se sahAyaka kahA gayA hai vaha kAlapratyAsattivaza ho kahA gayA hai / anyathA paramArtha se koI kisI kI sahAyatA nahIM karatA, yaha nirvivAda hai / (2) vikalpa do meM hamane yaha pUchA thA ki kyA eka dravya dUsare dravya kI kriyA kara detA hai - yaha sahayoga kA artha hai "so samIkSaka ne yaha likhakara ki - isa kathana meM koI vivAda nahIM hai" hamAre kathana ko svIkAra kara liyA hai| isakA artha samIkSaka ne ki mAna liyA hai ki eka dravya dUsare dravya kI triyA nahIM kara sakatA, tathA vaha paramArtha se dUsare dravya ke kArya meM sahAyaka bhI nahIM ho sakatA / (3) vikalpa tIna meM hamane pUchA thA ki kyA eka dravya dUsare dravya kI paryAya meM vizeSatA utpanna kara detA hai, sAtha hI isakA khulAsA karate hue yaha bhI saMketa kara diyA thA ki eka dravya ke guNadharma jaba dUsare dravya meM saMkramita hI nahIM hote to yaha kahanA banatA hI nahIM ki eka dravya dUsare dravya kI paryAya meM vizeSatA utpanna kara detA hai, kintu samIkSaka hamAre isa sapramANa kathana ko pUrI taraha se mAnane ke liye taiyAra nahIM hai / vastutaH vaha eka dravya ke kArya ke preraka aura udAsIna nimitta
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ke rUpa meM sahAyatArUpa kArya ko paramArthabhUta hI mAnatA hai, jaisA ki usakA kahanA hai - "parantu upAdAna ke kArya ke prati nimitta kA kArya uparokta prakAra preraka aura udAsIna rUpa se sahAyaka hone rUpa se yaha paramArthabhUta hI hai to vaisA kahanA kalpanAropita mAtra nahIM hai|" yahA~ samIkSaka ne 'parake sahayoga ko paramArthabhUta mAnakara vaha kalpanAropita mAtra nahIM hai, yaha likhA hai / ' so isameM saMdeha nahIM ki nAsamajha ko jo aisA vikalpa hotA hai, aisA kahanA to paramArthabhUta arthAt yathArtha hai| aisA kahanA kalpanAropita mAtra nahIM hai, kintu usa vikalpa kA jo viSaya hai, vaha ayathArtha hai; kyoMki kArya ke prati bAhya nimitta ke kahane kI kyA upayogitA hai ise na mAnakara samIkSaka anya ke kArya meM anyaM dravya vAstava meM sahayoga karatA hai, yaha mAnatA hai / " so usake isa kathana se sabhI dravyoM ko paramArtha se parAzrita mAnane kA prasaMga pAtA hai, jo yuktiyukta nahIM hai / . samayasAra gAthA 11 meM to jisa samaya AtmA dharmAdika dravyoM meM Atmavikalpa karatA hai, usa samaya vaha usa vikalpa kA kartA hotA hai, itanA hI kahA gayA hai| isameM dharmAdika dravyoM ne Atmavikalpa karane meM sahayoga kiyA aisI koI vAMta to dRSTigocara nahIM hotI / samIkSaka ne samayasAra gAthA 61 likhakara jisa vAtaM kA ullekha kiyA hai, vaha vAta isa gAthA meM kahIM dRSTigocara nahIM hotii| 1 gAthA 105 (samayasAra) meM jIva ne karma ko kiyA, isa vikalpa ko upacarita hI batalAyA hai arthAt asadbhUta. hI kahA hai| isameM se yaha vikalpa paramArthabhUta hai, yaha.artha samIkSaka ne kahA~ se phalita kara liyA yaha, to vahI jAne / gAthA 106 kA bhI yahI abhiprAya hai| jo vAta upacAra se kahI gaI hai, use paramArthabhUta kahanA yahI bhrama hai| gAthA 107 meM bhI anya dravya anya dravya ke kArya ko utpanna karatA hai, ise bhI asadbhUta vyavahAra kahA gayA hai| yahAM para samIkSaka kA kahanA hai ki - "AtmA pudgala ko utpanna karatA hai prAdi kathana nizcayanaya se paramArthabhUta na hokara bhI vyavahAranaya se to paramArtha hI hotA hai|", isase aisA mAluma par3atA hai ki abhItaka samIkSaka ne nizcaya-vyavahAra kI kathanI ke bheda ko hI khyAla meM nahIM liyA hai| yadi vaha yaha kahe ki yahA~ vyavahAra se matalava hamArA sadbhUta vyavahAra se hai, taba bhI hama kaheMge ki usane abhItaka sadbhUta vyavahAra aura sadbhUta vyavahAra ke bheda ko khyAla meM nahIM liyA hai / are bhAI ! Agama kahatA hai ki anya anya kA kArya karatA hai, yaha aMjJAnI kA korA vikalpa hai| isaliye hama to yahI kaheMge ki jo aise vikalpa ko paramArtha kahatA hai, vaha apane jIvana ko hI maTiyAmeTa karatA hai / upacAra (asadbhUtavyavahAra) upacAra hI rahatA hai, vaha upacAra se bhI paramArthabhUta hone kI zakti nahIM rkhtaa| prayojana ko gauraNa kara dene para usakI (upacAra kI) parigaNanA jhUTha meM hI kI jAtI hai| .. .(4) samIkSaka se pUchA gayA ki jaba "upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai, isaliye vAhya sAmagrI use eka yogyatA dvArA eka kArya karane meM hI pravRtti karatI rahatI haiM / isa saMbaMdha meM usakA kahanA hai ki "maiM kahanA cAhatA hU~ ki yadyapi viziSTa paryAyayukta dravya hI kAryakArI hotA hai, parantu isa viziSTa paryAya kI utpatti bAhya sAmagrI kA sahayoga milanepara hI hotI hai (dekho prameyakamalamArtaNDa 2-2 patra-zAstra. kA. nirNaya.sAgarIya prakAzana)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 - isataraha kahA jA sakatA hai ki samIkSaka kI "upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai aura bAhya sAmagrI use eka yogyatA dvArA eka kArya meM pravRtta karatI hai, yaha takaraNA asaMgata nahIM hai|" isaMprakAra yaha jo samIkSaka kA kahanA hai ki upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai, isakI siddhi use spaSTa pramANa dekara karanI thI; parantu Agama meM vivakSita paryAya viziSTa dravya ko hI upAdAna kahA gayA hai, aisI avasthA meM upAdAna aneka yogyatAvAlA hotA hai, yaha savAla hI nahIM uThatA / aura isIprakAra vAhya nimitta kA sadbhAva bhI kAryakAla meM hI mAnA gayA hai, isaliye vAhya nimitta aneka yogyatAvAle upAdAna ko eka yogyatA dvArA kArya meM pravRtta karatA hai, aisA likhanA bhI midhyA hai, yaha siddha ho jAtA hai / isa viSaya meM karmazAstra kA udAharaNa hama pahale de hI pAye haiM / (5) vikalpa pAMca meM samIkSaka ne "kAlapratyAsatti" se yaha artha phalita kiyA hai ki - "upAdAna ko jisa kAla meM jisaprakAra kI nimittarUpa vAhya sAmagrI kA yoga milatA hai, usa kAla meM usa sAmagrI ke anurUpa hI upAdAna ke kisI yogyatA ke AdhAra para kArya kI utpatti hotI hai / " so vahA~ vaha yadi upAdAna kA spaSTa artha likha detA to usake abhiprAya ko samajhane meM hameM bhrama nahIM hotA, kintu samIkSaka upAdAna kA kyA artha karatA hai, ise spaSTa na karake hI jo apane kalpita mata kA samarthana karatA jA rahA hai, so vaha yogya nahIM hai / Agama, tarka aura anubhava ke viruddha hai / Agama to yaha hai ki viziSTa paryAyayukta dravya se hI viziSTa kArya kI utpatti hotI hai / pratyakSa se bhI hama dekhate haiM ki jaba miMTTI ghaTa paryAya ke sanmukha pahuMca jAtI hai, tabhI usase ghaTaparyAyaM kI utpatti hotI hai| tarka bhI yahI kahatA hai; kyoMki jaba miTTI ghaTa paryAya ke sanmukha hogI, tabhI usase ghaTa paryAya kI utpatti hogii| 14veM guNasthAnavI jIva bhI java siddhaparyAya ke sanmukha hotA hai, tabhI siddha paryAya kI utpatti hotI hai, isaliye samIkSaka ne jo apanI kalpita vAta ko Agama, tarka aura anubhava, indriyapratyakSa aura lokavyavahAra se siddha likhA hai, vaha saba mithyA pratIta hotA hai| use sabase pahale apane pakSa ke samarthana meM pAgama upasthita karanA cAhiye thA aura usake bAda hI anubhava, takaM Adi ko bhI apane mata kI puSTi meM upasthita karanA ucita hotA / vizepa kyA likheM? kathana naM. 67 kA samAdhAna :-samIkSaka ne preraka aura udAsIna nimittoM ke AdhAra para apane mata ke samarthana kA upakrama kiyA hai, so isa saMbaMdha meM hama isake pahale ke hI kathana meM vistAra se spaSTIkaraNa kara Aye haiM / so yahA~ punaH usako duharAnA pIse ko punaH pIsane ke samAna hotA hai| kathana naM. 68 kA samAdhAna :-yahAM para hama itanA hI saMketa karanA paryApta samajhate haiM ki ta. ca. pR. 67 meM hamane harivaMzapurANa ke zloka kA jo artha likhA hai, vahI upayukta hai, kyoMki samIkSaka ke sujhAva ke anusAra yadi hama kArya ke sthAna meM karmavandha artha lete haiM to isase para ke kartRtva kA prasaMga upasthita hotA hai, jo isa zloka meM harivaMzapurANakAra ko ipTa nahIM hai / aisA yahAM samajhanA caahiye| * kathana naM. 66 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "pUrvapakSa ke sAmane parAzrita jIvana ke samarthana kA prazna nahIM hai, sabhI mAnate haiM ki parAzrita jIvana acchA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 nahIM hai" so usakA aisA kahanA jahAM ucita pratIta hotA hai, vahIM usake dvArA upAdAna ko aneka yogyatAvAlA mAnakara nimitta ke valapara eka yogyatA dvArA kArya kI utpatti mAnanA, yaha parAzrita jIvana kA samarthana nahIM to aura kyA hai ? isa dvArA vaha vAhya nimitta ko paramArtha se kArayitA banA detA hai, isakA vaha svayaM vicAra kre| Age samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "vastu meM paDguNa hAnivRddhirUpa svapratyaya pariNamanoM se atirikta upAdAnagata sabhI sva-para pratyaya pariNamana nimittabhUta vAhya sAmagrI ke saMyoga se hI hunA karate haiM / " so usake aise kathana se mAlUma par3atA hai ki vaha par3aguNa hAnivRddhirUpa pariNamana ko ekAnta se paranirapekSa hI mAnatA hai| isa vipaya meM hama pichale dauroM meM bahuta kucha spaSTIkaraNa de Aye haiN| yahA~ hama usako yahI salAha deMge ki vaha go. jIvakANDa meM zrutajJAna prarUpaNA ko par3ha leveN| usase yaha jJAna ho jAvegA ki paDguNa hAnivRddhirUpa pariNamana sva-parapratyaya bhI hotA hai aura svapratyaya bhI hotA hai| jo svabhAva pariNamana hotA hai, vaha svapratyaya hI hotA hai aura jitanA vibhAva pariNamana hotA hai, vaha sva-parapratyaya hI hotA hai / isake liye niyamasAra gA. 14 aura 26 para avazya dRSTi DAlanI caahiye| A0 kundakundadevane svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya ko bahuta hI prAMjala zabdoM meM spaSTa kiyA hai| dekho - niyamasAra gA. 14 aura 26 / isakI TIkA meM prA. padmaprabha maladhArideva likhate haiM : paramANuparyAyaH pudgalasya zuddhaparyAyaH paramapAriNAmikabhAvalakSaNaH vastugataSaTprakArahAnivRddhirUpaH atisUkSmaH aryaparyAyAtmakaH sAdi sanidhino'pi paradravyanirapekSatvAcchuddha sadbhUtavyavahArAtmakaH athavA hi ekasmin samaye'pyutpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvAt suukssmRjusuutrnyaatmkH|| paramANu paryAya pudgaladravya kI zuddha paryAya hai, vaha parama pAriNAmika bhAva lakSaNavAlI hokara vastugata SaTaguNahAni-vRddhi se yukta hai aura ati sUkSma artha paryAyasvarUpa sAdi-sanidhana hokara bhI paradravya nirapekSa hone se zuddha sadbhUta vyavahArasvarUpa hai| athavA eka hI samaya meM utpAda-vyaya aura dhrauvyasvarUpa hone se sUkSma RjusUtranaya svarUpa hai| ___ isase hama jAnate haiM ki jitanI bhI svabhAvaparyAyeM hotI haiM, ve saba sva-para pratyaya na hokara paranirapekSa svapratyaya hI hotI haiN| isI bAta kA nirdeza ni. sA. gAthA 14 meM kiyA hai| gAthA ke uttarArddha meM paryAya ke do bheda batalAte hue likhA hai - pajjAyo duviyappo saparAbekkho paraniraveklo // 14 // paryAyeM do prakAra kI haiM - sva-para sApekSa aura paranirapekSa / svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya ke bheda jAnane ke liye samIkSaka ko niyamasAra gAthA 11, 12, 13 aura unakI saMskRta TIkA kA bhI acchI taraha avalokana kara lenA caahiye| svabhAvaparyAya paranirapekSa hI hotI hai, sva-para pratyaya nahIM hI hotI, kyoMki vaha jIvameM para ke lakSya se nahIM hotii| svabhAva kA buddhi meM pAlambana lene para hI hotI hai|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 121 uparyukta siddhAnta samIkSaka ko acchI taraha samajha lenA cAhiye / itanA avazya hai ki svabhAva paryAya ke hone meM nimitta avazya hotA hai, para vaha dRSTi meM goraNa rahatA hai aura buddhi meM svabhAva kA zrAlamvana mukhya rahatA hai, isaliye vaha paranirapekSa kahalAtI hai / khulAsA niyamasAra gAthA 26 kI saM. TIkA ke AdhAra se pUrva meM kara hI Aye haiM / kathana naM. 70 kA samAdhAna :- hamane svA0 samantabhadra AcArya kI " vAhya taropAdhisamagrateya" isa kArikA meM paThita " dravyagatasvabhAvaH " pada ke artha karane meM koI bhUla nahIM kI hai, kyoMki pratyeka dravya kA yaha svabhAva hai ki jaba vaha apane AbhyaMtara upAdhi kI sthiti meM pahu~catA hai taba usake kArya meM jise hama vAhya nimitta kahate haiM; vaha bhI apane AbhyaMtara upAdhi kI sthiti meM pahu~ca jAtA hai aura isaprakAra eka ke kAla meM dUsarA dravya svayaM nimitta padavI ko prApta ho jAtA hai / isake liye karmazAstra kA baMdha aura udaya prakaraNa sAkSI hai, kyoMki jisa samaya krodha kaSAya karma kA udaya hotA hai usI samaya prAtmA krodha kaSAyarUpa pariNamatA hai aura jisa samaya AtmA krodha kaSAyarUpa pariNamatA hai usI samaya naye karma kA vandha hotA hai / isake liye samayasAra gA. 81 Adi para usako dRSTipAta karanA caahiye| isI bhAva ko dhyAna meM rakhakara ukta pada kA artha kiyA thA / samIkSaka hamAre dvArA kiyA gayA yaha artha yadi kalpita mAnatA hai to use zrAgama pramANa dekara use siddha karanA cAhiye jhUThA Aropa lagAne mAtra se koI lAbha nahIM, isase zrAgama nahIM badala jAyagA / Age tAdRzI jAyatebuddhiH " isake AdhAra para hamane jo kucha bhI likhA hai, vaha yathArtha hai, kintu samIkSaka kA yaha kathana isaliye avazya hI vicAraNIya hai, kyoMki vaha hamArI ora se aisA mAnatA hai ki hama mAnate haiM ki upAdAna svayaM kArya kI utpatti ke samaya apane anukUla nimittoM ko ekatrita kara letA hai" so yaha hamArI mAnyatA nahIM hai / aisA Agama viruddha kathana vahI kara sakatA hai / koI kisI ko juTAtA nahIM hai, apane-apane pariNamana svabhAva ke kAraNa jaba eka dravya upAdAna hokara svayaM kAryarUpa pariNamatA hai tava dUsarA dravya kAlapratyAsattivaza svayaM apane niyata upAdAna ke anusAra kArya kI bhUmikA meM Akara usakA ( dUsare dravya ke kArya kA) sahaja nimitta ho jAtA hai / yaha anAdi paraMparA hai, jisakA kabhI bhI vAraNa nahIM kiyA jA sakatA / anyathA vikalpa aura hAtha Adi rUpa kriyA pariNata kuMbhakAra svayaM prAyogika nimitta nahIM ho sakatA / isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa samaya miTTI svayaM ghaTa paryAyarUpa se pariraNamatI hai usI samaya kuMbhakAra svayaM prAyogika nimittamAtra hotA hai / kiyA hai vaha yathArtha hai / rahI vAhya nimitta kI pR. 4 meM ) asat kAraNa mAnatA hai to jise karatA hai vaha upacarita nahIM hogA to aura " dravyagatasvabhAvaH kA hamane jo yaha artha vAta, so jaba samIkSaka vAhya nimitta ko svayaM hI ( sa vaha pakSa upAdAna ke kArya meM bAhya nimitta kI sahAyatA kyA hogA ? cAhe upacarita kAraNa kaho yA prasadbhUta vyavahAranaya se kAraNa kaho, donoM kA artha eka hI hai / isake liye dekho jayadhavalA pu. 7 pR 1171 hA~ yadi vaha upacarita kahanA yathArtha hai yaha kahanA cAhatA hai, to koI bAta nahIM /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 kathana naM0 71 kA samAdhAna :- isa kathana meM samIkSaka kA jo yaha kahanA hai ki " pUrva pakSa ke uparyukta kathana se uttara pakSa ke kathana meM mAtra yaha vizeSatA hai ki uttara pakSa sabhI dravyoM kI paDguNa hAni - vRddhirUpa svapratyaya paryAyoM ke viSaya meM va unameM yathAsaMbhava vidyamAna uparyukta zeSa sabhI sva-parapratyaya paryAyoM ke viSaya meM mauna rahakara kevala zrAtmA kI karmoM ke upazama, kSaya aura kSayopazama se honevAlI svabhAva paryAyoM ko svapratyaya va karmoM ke udaya meM honevAlI vibhAvaparyAyoM ko sva-parapratyaya svIkAra karatA hai, isaliye donoM pakSoM ke paraspara bhinna kathanoM meM kevala apekSAkRta bheda rahane ke kAraNa vivAda ke liye koI sthAna nahIM hai / " isa sambandha meM zrAgama yaha hai ke pajjA duviyappo saparAvekkho ya giravekkho ( niyamasAra gAthA - 14 ) isakA aura bhI spaSTa khulAsA karate hue niyamasAra gAthA 28 meM bahuta hI spaSTa zabdoM meM khulAsA kiyA hai / isameM svabhAva paryAya ko paranirapekSa aura skandha paryAya ko sva-parasApekSa paryAya, vibhAva paryAya spaSTa zabdoM meM svIkAra kiyA hai / lagatA hai ki samIkSaka ko paryAya viSayaka apanI bhUla samajhameM A gaI hai / isaliye vaha yaha likhakara ki "isaliye donoM pakSoM paraspara bhinna kathanoM meM kevala apekSAkRta bheda rahane ke kAraNa vivAda ke liye koI sthAna nahIM hai / " isa viSaya kI vizeSa carcA nahIM kI agara vicAra karake dekhA jAya to paryAya viSayaka yaha eka hI anargala kathana nahIM hai, aise usane aura bhI anargala kathana kiye haiM jinase usa pakSa ke pUrva ke tIna daura aura samIkSaka kI yaha samIkSA bharI par3I hai aura jinakA vAravAra hameM khaMDana karanA par3a rahA hai / yaha hamArA Aropa jhUThA nahIM hai, kintu yathArtha hai, kyoMki na to grAgama meM aneka yogyatAvAle samartha upAdAna kA kathana dRSTigocara hotA hai aura na hI samartha upAdAna ke rahate hue kevala bAhya nimittoM ke bala para samartha upAdAna kA kArya zrAge-pIche hotA huA dRSTigocara hotA hai / itanA hI nahIM; vaha pakSa bAhya nimitta meM ayathArtha kAraNatA to svIkAra karatA hai parantu samartha upAdAna ke kArya meM usakI sahAyatA ko yathArtha mAnatA hai / yaha bhI eka vicitra bAta hai / isa kathana meM anya jitanA likhA hai vaha sArahIna hone se vicAra koTi meM nahI AtA / yahA~ hama itanA spaSTa kara denA cAhate haiM ki jise samIkSaka zrayathArtha kAraNa kahatA hai use yadi vaha upacarita kAraNa kahe to usakA aisA kahanA yogya hogA prora isI prakAra yadi vaha nimittoM ko bhI yathArtha na kahakara upacarita kahatA, to usakA yaha kahanA bhI yogya hotA / kathana naM. 72 kA samAdhAna :- hamane svabhAva paryAya ko ta. ca. pU. 68 meM sva para pratyaya nahIM likhA hai, kyoMki svabhAva paryAya kI utpatti meM vAhya nimitta dRSTi meM gauNa rahatA hai phira bhI yaha hamAre Upara samIkSaka kA bhramapUrNa pR. 68 meM svabhAva paryAya ko sva para pratyaya hamane likhA hai Aropa hai / vibhAva paryAya avazya hI sva-para pratyaya hotI hai, kyoMki para meM iSTAniSTa buddhi hone se vaha hotI hai / para svabhAva paryAya meM yaha dopa dRSTigocara nahIM hotA hai, isaliye use zrAgama pada-pada para paranirapekSa hI svIkAra kiyA gayA hai / Agama meM kahIM bhI hameM gocara nahIM huI, jisameM gauNarUpa se nimitta ko na svIkAra kara jo aisI koI svapratyaya paryAya dRSTimAtra paDguNa hAni vRddhirUpa mAnI .
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 gaI ho / samIkSaka ne isa paryAya kI kisa zrAgama ke AdhAra para kalpanA kI, isa sambandha meM yadi vaha koI Agama pramANa detA to vicAra kiyA jAtA / vizeSa isa viSaya meM aura kyA likheM / samIkSaka ke kathana meM kyA rahasya hai yaha to vahI jAne / kathana naM. 73 kA samAdhAna :- isa kathana meM samIkSaka ne bhAvaliMga aura dravyaliMga kI , carcA karake bhAvaliMga hone meM jo dravyaliMga ko sahAyaka likhA hai so usameM dravyaliMga ko sahAyaka kahanA upacarita kathana hai, kyoMki bhAvaliMga ko AtmA apane AtmapurupArtha ke valapara hI prApta karatA hai, usameM dravyaliMga to nimitta mAtra hai / isake liye samayasAra gAthA 408 se lekara 411 taka dRSTavya haiM / yadi bhAvaliMga ke hone meM dravyaliMga kucha bhI sahAyatA karane meM samartha hotA to jisa samaya isa jIva ke dravyaliMga kI prApti hotI hai usI samaya usakI sahAyatA se bhAvaliMga kI bhI prApti ho jAnI cAhiye thI, parantu aisA nahIM hotA, pratyuta jIvana bhara gRhasthoM ko unake anurUpa dravyaliMga aura muniyoM ko unake anurUpa dravyaliMga banA rahatA hai; phira bhI unheM bhAvaliMga kI prApti nahIM hotI hai / isase hama jAnate haiM ki bhAvaliMga ke hone meM dravyaliMga aNumAtra bhI paramArtha se sahAyatA nahIM karatA / bhAvalaMga ke pahale dravyaliMga kA honA aura bAta hai, kintu bhAvaliMga ke hone meM dravyaliMga paramArtha se sahAyatA karatA hai - yaha kahanA aura bAta hai / yadi dravyaliMga ko bhAvaliMga meM Agama meM sahAyaka likhA bhI hai to vaha upacAra se hI likhA hai / samIkSaka "bAhya nimitta kI sahAyatA se samartha upAdAna apanA kArya karatA hai" isa Agraha ko paramArtha kahanA jisa dina chor3a degA usI dina vaha jainadarzana ke hArda ko svIkAra kara legA / jahA~ bhI Agama meM nizcayacAritra kI vRddhi ke liye vAhya cAritra ke paripAlana kI bAta kahI gaI hai vaha upacAra se hI kahI gaI hai / use paramArtha mAna lene para zrAtmA aura anAtmA meM koI bheda nahIM raha jAyagA / kathana naM. -74 kA samAdhAna :- samIkSaka ne yaha likhA hai ki "bhAvaliMga hone se pUrva dravyaliMga ko to usakI utpatti ke liye kAraNarUpa se milAyA jAtA hai / " so usakA aisA kahanA bhramapUrNa hai kyoMki vahIM para hamane isa mata kA khaMDana karate hue likhA hai ki " jo dravyaliMga bhAvaliMga kA sahacara hone se nimitta saMjJA ko prApta hotA hai vaha milAyA nahIM jAtA, kintu pariNAma vizuddhi kI vRddhi ke sAtha svayameva prApta hotA hai / Agama meM dravyaliMga ko mokSamArga kA upacAra se sAdhaka kahA hai to aise hI dravyaliMga ko kahA hai| mithyA ahaMkAra se puSTa hue bAhya kriyAkAMDa ke pratIkasvarUpa dravya liMga ko nahIM / isa prakAra isa kathana se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki samIkSaka ne jise hamArA kathana batalAkara uddhRta kiyA hai yaha vastutaH usakA hI kathana hai, hamArA nahIM / kathana naM. 75 kA samAdhAna :- isa kathana meM kathana naM. 74 ke uttara meM diye gaye pUrvokta kathana ko samIkSaka ne dhyAna meM rakhakara apane abhiprAya kI puSTi meM jo cAra vikalpa upasthita kiye haiM so ina dvArA usane apane kalpita abhiprAya ko mAtra duharAyA hai / unameM aisI vicAraNIya navIna koI bAta nahIM kahIM gaI jisakA hama samAdhAna kareM / kathana naM. 76 kA samAdhAna :- isa kathana meM "pUrva meM vAra kiyA gayA dravyaliMga bhAva liMga kA sAdhana hai" yaha likhakara mAlUma par3atA hai ki vaha yaha kahanA cAhatA hai ki pUrva meM rahanevAlA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 K mithyAtva karma kA udaya mokSa kA sAdhana hai / so yadi aisA mAnA jAya to jitane dravyaliMgI muni hoM una sabako uttarakAla meM bhAvaliMga kI prApti niyama se ho jAnI cAhiye / yadi kahA jAya aisA koI niyama nahIM, to hama kaheMge ki aisI avasthA meM pUrva meM dhAraNa kiye gaye dravyaliMga ko bhAvaliMga kA sAdhana kahanA yA mAnanA upacarita hI to tthhraa| Age amIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "mokSa prApta karane kI utkaTa bhAvanA se yukta bhavya jIva sarvaprathama uparyukta prakAra ke dravyaliMga ko dhAraNa karatA hai; aura aisA vicAra kara dhAraNa karatA hai ki - " dravyaliMga ko dhAraNa karane para hI bhAvaliMga kI prApti saMbhava hai, usake abhAva meM nahIM" to usakA aisA likhanA eka naye bhrama kI sRSTi karanA hai, kyoMki jo bhavya jIva apane vairAgyapUrNa bhAvanA ke sAtha gurU ke pAsa jAtA hai vaha yaha mAnakara nahIM jAtA hai ki maiM mithyAdRSTi hUM aura dravyaliMga ko dhAraNa karUMgA to hI samyaktva ke sAtha hI uttarakAla meM mujhe bhAvaliMga kI prApti hogii| vaha to sodhA gurU ke pAsa jAtA hai aura gurU ke samakSa munipada kI dIkSA se apane ko alaMkRta kara letA hai aura dIkSA lene ke bAda vaha muni ho jAtA hai / aisA muni dravyaliMgI hai ki bhAvaliMgI, aisI kalpanA usake mana meM utpanna hI nahIM hotI / vaha to jaisI muni kA carcA caraNAnuyoga meM likhI hai usake anusAra pravRtti karane lagatA hai / rahI kAryakAraNa bhAva kI bAta so isa apekSA jisa samaya kArya hai usI samaya usakA nimitta hai / kAryakAraNa bhAva kI yaha vyavasthA anAdi abAdhita hai| pUrva meM kAraNa hotA hai aura tadanantara kabhI bhI kArya hotA hai yaha mAnyatA vauddhoM kI ho sakatI hai, jainoM kI nahIM / laukika dRSTi se aisA kahanA anya bAta hai / kathana naM. 77 kA samAdhAna :- hamane samIkSaka ke kathana para sAvadhAnI se vicAra kiyA hai, kyoMki bhAvaliMga kA sAdhana kaho yA nimitta, dravyaliMga bhAvaliMga kA sAdhana tava hI kahA jAtA hai jaba yaha jAva apane AtmapuruSArtha se bhAvaliMga ko prApta karatA hai / nimitta yadi samartha upAdAna kA kAryaM kare to use kAryakArI kahanA yuktiyukta pratIta hove / parantu vaha mAtra kArya kA sUcaka hotA hai, karttA nahIM / prAyogika nimitta meM karttApane kA prasadbhUta vyavahAra karanA anya bAta hai / kathana naM. 78 kA samAdhAna :- hamAre vaktavya ko dhyAna meM rakhakara samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki-''vAyu calatI hai to vRkSa kI DAliyA~ hilatI haiM, isameM vAyu kA calanA vAyu meM ho rahA hai aura vRkSa kI DAliyoM kA hilanA DAliyoM meM ho rahA hai, lekina yadi vAyu na cale to DAliyA~ nahIM hila sktiiN| aisA jJAna yadi loka ko hotA hai to kyA uttarapakSa use asaMgata mAna lenA cAhatA hai / yadi aisA hai to bhavana nirmANa karate samaya usa bhavana meM vAyu ke praveza ke lie vaha buddhipUrvaka khir3akiyoM ko rakhane kI ceSTA kyoM karatA hai" Adi / kAryakAraNa bhAva ke sambaMdha meM yaha samIkSaka kA vaktavya hai jo mAtra kAryakAraNa bhAva ke durupayoga ko hI sUcita karatA hai / pratyeka vyakti saMbhAvanA meM kucha bhI vicAra karatA rahatA hai aura kucha bhI kahatA rahatA hai, para use satya rUpa meM koI bhI svIkAra nahIM karatA / samIkSaka kA yaha kahanA ki "vAyu na cale to DAliyAM na hileM" kalpanA mAtra hai, kisI ko bhI aisA vikalpa hotA hai yaha dUsarI bAta hai, parantu vaha rahatI hai saMbhAvanA hI / usI ko na to kisI ne yathArtha hI mAnA hai aura na
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 125 hI aisI kalpanAyeM yathArtha ho sakatI haiN| makAna meM khir3akiyAM banAte haiM, para sadAkAla unase lAbha hI milatA hai, hAniyAM nahIM uThAnI par3atIM, yaha kauna batA sakatA hai ? Age samIkSaka ne saMkalpa aura vikalpa kI bAta likhakara hamase yaha prazna kiyA hai ki "vaha aisI sthiti meM kyA apane saMkalpa-vikalpa aura prayatna ko kAryopatti meM sarvathA "kalpanAmAtra" aura kiMcitkara mAnane ke lie taiyAra hai" Adi / so bhAI ! saMkalpa-vikalpa aura prayatna karanA kArya kI utpatti nahIM hai / kArya kI utpatti apane niyata sAdhanoM ke anusAra hotI hai / kAkatAlIya nyAya se kadAcit saMkalpa-vikalpa ke anusAra kArya sampanna ho jAtA hai to vaha apane ko saphala anubhava karatA hai aura nahIM hotA hai to apanI asaphalatA svIkAra kara letA hai / zAstrakAra zAstra ke prArambha meM isa abhiprAya se maMgalAcaraNa karate haiM ki kArya kI pUrti meM vAghA na upasthita ho jAve, parantu aisA koI niyama nahIM hai ki kArya meM vAvA nahIM hI AyegI yA AyegI hI / kArya apane sAdhanoM ke anusAra apanI gati se sampanna hotA hai aura vyakti-vyakti ke jIvana meM saMkalpa-vikalpa apane hisAva se hote haiM / yahI hamArA ajJAna hai ki saMkalpa-vikalpa kA honA hI vivakSita kArya kI utpatti hai - aisA mAna lete haiM / vastuta: eka dravya dUsare dravya kI kriyA kA kartA trikAla meM nahIM ho sakatA, isa kathana ko dhyAna meM rakhakara samIkSaka kA jo yaha kahanA hai ki "usameM pUrva pakSa ko vivAda kahAM hai" so yaha usakI korI kalpanA mAtra hai, kyoMki jaba vaha yaha mAnatA hai ki " samartha upAdAna ho ra vAhya nimitta kA yoga na mile to samartha upAdAna apanA kArya nahIM kara pAtA hai yA Age-pIche karatA hai" so usakA aisA kahanA hI siddha karatA hai ki vaha yaha mAnatA hai ki kArya upAdAna meM hotA hai aura vAstava meM karttA usakA nimitta hI hai / " anyathA vaha kAryakAraNa paramparA meM dizA bhUla karane vAlI aisI bAta nahIM likhatA, kyoMki kAlapratyAsattivaza donoM eka kAla meM hote haiM / jaba samartha upAdAna kA kArya honA hai taba usakA nimitta rahatA hI hai / zrAge usane paDguNa hAni vRddhirUpa pariNamanoM ko jo mAtra svapratyaya vIra abuddhipUrvaka likhA hai, so yaha bhI usakI korI kalpanA hI hai / A. samaMtabhadra jaise samartha prAcArya jaba yaha likhate haiM ki sabhI kAryo meM bAhya aura zrAbhyaMtara upAdhi kI samagratA niyata se rahatI hai / aisI avasthA meM samIkSaka kA ukta vAta ko bAra-bAra likhate rahanA usakA grAgama viruddha apanI anabhijJatA ko hI sUcita karatA hai / isI prakAra svapara pratyaya pariNamana ke viSaya meM jo usane mAnyatA banA rakhI hai, so usase bhI usakI prAgama ke prati anabhijJatA hI sUcita hotI hai / prAge samIkSaka ne jo caudahaveM guNasthAna meM mastiSka kI bAta likhI hai so saMbhavataH mastiSka se usakA Azaya dravyamana se hogA / parantu vahAM usako nimitta kara buddhi ke utpanna hone kA koI savAla hI nahIM uThatA, kyoMki vuddhi kSAyopazamika bhAva hai aura vahAM vaha grAtmA kevalajJAnI hai / niSkriyatA bhI rahI zrAve aura kevalajJAna kI upayoga dazA bhI rahI zrAve isameM bAdhA kahAM hai / yaha to vahI vagave / gyArahaveM va bArahaveM guNasthAnoM meM bhI parispandAtmaka kriyA, mana, vacana aura kAya ko nimittakara hotI hai, parantu grAtmA ke upayoga kA vaha nimitta nahIM hai, anyathA kevalajJAna kI upayogarUpa pravasthA honA asaMbhava ho jAyagA / donoM svatantra haiM, apane-apane kAraNoM se hote haiM /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 isa kathana samIkSaka ne jitanA kucha likhA hai usakA namUnA hama pUrva meM sthUla rUpa se dikhA ho Aye haiM / isase hI yaha siddha ho jAtA hai ki prakRta meM usakA jitanA bhI kathana hai vaha saba yukti, anubhava aura grAgama ke viruddha to hai hI, lokaviruddha bhI hai / kathana naM. 76 kA samAdhAna :- isa kathana meM bhAvaliMga kaise hotA hai, isakI carcA meM samIkSaka kA jo yaha kahanA hai ki "upAdAna hI bhAvaliMgarUpa pariNamita hotA hai" so yahAM yadi vaha upAdAna ke kAryarUpa pariNamana ke samaya hI cAritramohanIya karma ke kSayopazama svIkAra kara letA hai to, donoM kA yoga eka kAla meM hI hotA hai - yaha bAta yathArtha siddha ho jAtI hai, kintu kheda hai ki vaha sarvatra upAdAna aura nimitta ke yoga ko eka kAla meM svIkAra karane ko taiyAra: nahIM hai| aisA lagatA hai ki vaha samyak niyati ko svIkAra hI nahIM karanA cAhatA aura kevala isa samyak niyati ke khaNDana karane meM hI use drAviDI prANAyAma karanA par3a rahA hai / vAhya nimitta ko yA AbhyaMtara nimitta ko upacAra se sahAyaka kahanA aura vAta hai aura unakI sahAyatA ko yathAtha mAna lenA dUsarI bAta hai / yaha to vaha mAnatA hI hai ki nimitta prayathArtha kAraNa hai, aisI avasthA meM usakI sahAyatA rUpa kAraNatA yathArtha kaise mAnI jA sakatI hai ? bhAvaliMga meM kSayopazama kI bhI yahI sthiti hai / cAritramohanIya kA kSayopazama nimitta zravazya hai, vaha nizcaya kartAkAraka nahIM / bhAvaliMga kA kartAkAraka to apane svarUpa meM upayukta AtmA hI hai, anya koI nahIM / are bhAI ! nimitta mAtra ko ayathArthaM kAraNa hama nahIM likha rahe haiM / samIkSaka ne sa. pU. 4 meM isa bAta ko spaSTa karate hue svayaM likhA hai ki " aura nimittakAraNabhUta udaya paryAya viziSTa dravyakarma meM svIkRta nimitta kAraNatA, ayathArtha kAraNatA aura upacarita kartRtva vyavahAranaya ke viSaya haiM' isaliye yaha siddha ho jAtA haiN| ki nimitta mAtra upacAra se hI sahAyaka kahe jAte haiM / unakI upacarita sahAyatA ko yathArtha kahanA svavacana bAdhita hone se kisI bhI vivekI kI dRSTi meM mAnya nahIM ho sakatA / kathana naM. 80 kA samAdhAna :-- isa kathana meM Agama ke vivakSita kathana ko upasthita kara samIkSaka ne apanA yaha abhiprAya vyakta kiyA hai ki- "nimitta tathA upAdAnarUpa ubhaya kAraNoM se hI kArya hotA hai aura nimitta hetu kartA bhI hotA hai, ataH zabdoM meM to Apane use ( nimitta ko) inkAra nahIM kiyA, kintu mAtra zabdoM meM svIkAra karate hue bhI Apa nimittabhUta vastu meM kAraNatvabhAva svIkAra nahIM karate haiM tathA nimitta ko akiMcitkara batalAte hue mAtra upAdAna ke anusAra hIM arthAt ekAntataH upAdAna se hI kArya kI utpatti mAnate haiM / zrAgama ke zabdoM ko kevala nibAhane ke liye yaha kaha diyA gayA ki nimitta kI prApti upAdAna ke anusAra huA karatI hai, tAki yaha na samajhA jAya ki Agama mAnanIya nahIM hai / isa ekAnta siddhAnta kI mAnyatA se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nimitta kAraNa mAtra zabdoM meM mAnA jA rahA hai, vAstava meM use kAraNarUpa nahIM mAnA gayA haiM / " yahA~ samIkSaka ne apane abhiprAya dvArA apane kaI matoM ko duharAyA haiM, aura isa AdhAra para vaha svayaM sa. pU. 4 meM ghoSita nimitta kI prayathArtha kAraNatA ko yathArtha ghopita karane ke sAtha na kevala
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 127 use yathArtha ghopita karane kA prayatna kara rahA haiM apitu apane kathana ko Agama sammata bhI svIkAra karane kA asaphala prayatna kara rahA hai / aba hama samIkSaka dvArA pahale isa viSaya meM kyA svIkAra kiyA gayA hai isakA nirdeza kara denA yahAM iSTa mAnate haiM / 1. sa. pR. 4 meM donoM hI pakSa ukta naimittika sambandha ko vyavahAranaya kA viSaya mAnate haiN| ___ yahAM itanA saMketa kara denA hama Avazyaka samajhate haiM ki apane ukta kathana meM yadyapi samIkSaka ne "vyavahAranaya" kA ullekha to kiyA hai, parantu Agama meM naimittika sambandha ko upacarita yA anupacarita asadbhUta vyavahAranaya kA vipaya hI svIkAra kiyA hai, sAmAnya vyavahAranaya kA vipaya nahIM, to isakA bhUlakara bhI samIkSaka ne samIkSA meM kahIM ullekha nahIM kiyaa| isalie usake kathana ke anusAra yaha bhrama paidA hotA hai ki yahAM kauna se sadbhUta yA asadbhUta vyavahAranaya kA grahaNa huA hai| usake kathana meM yaha bhrama naM. 1 hai| 2. usI pRSTha meM vaha likhatA hai ki jahAM uttara pakSa usa upacAra ko sarvathA abhUtArtha mAnatA hai vahA~ pUrva pakSa use kathaMcit abhUtArtha aura kathaMcit bhUtArtha mAnatA hai|" ise spaSTa karate hue saM0 pR0 5 meM likhatA hai ki "vahAM pUrva pakSa use vahA~ para usa kAryarUpa meM pariNata na hone ke AdhAra para abhUtArtha aura saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhAra para mRtArtha mAnatA hai / " yahAM yaha dhyAna meM rakhane lAyaka bAta hai ki nimitta kaho yA sahAyaka, donoM kA artha eka hI hai / isI artha meM bAhya yA AbhyaMtara sAdhana zabda kA bhI Agama meM prayoga huaA hai| tatvArthasUtra adhyAya 5 ke upakAra prakaraNa para dRSTipAta karane se yaha bhI jJAta hotA hai ki ukta kathana kI apekSA nimitta upakAraka bhI kahalAtA hai / isa prakAra java nimitta kA artha sahAyaka hotA hai aisI avasthA meM nimitta ko ayathArtha kAraNa kahanA aura usakI sahAyatA ko bhUtArtha kahanA kahAM taka yuktiyukta ho sakatA hai, arthAt aisA paraspara viruddha kathana yuktiyukta to hai hI nahIM, Agamasammata bhI nahIM mAnA jA sakatA / hAM vaha yadi lokavyavahAra ko hI Agama mAnanA cAhatA ho to bAta dUsarI hai, phira bhI yahAM hama yaha spaSTa kara denA cAhate haiM ki nimitta kI nimittatA Agama kI dRSTi meM na kathaMcit abhUtArtha hotI hai aura na kathaMcita bhUtArtha hotI hai, kintu vaha upacarita hotI hai / Agama meM bhI ise isI rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| 3. nimitta kAraNatA, ayathArtha kAraNatA aura upacarita kartRtva ye tInoM vyavahAranaya ke viSaya hokara eka haiM ise spaSTa karate hue vaha sa0 pR0 4 meM likhatA hai - "nimittakAraNabhUta udayaparyAyaviziSTa dravyakarma meM svIkRta nimittakAraNatA, ayathArthakAraNatA aura upacarita kartRtva vyavahAra ke viSaya haiN|"
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 yahAM samIkSaka ne sAmAnya se "vyavahAra" zabda kA prayoga karake yaha spaSTa kiyA hai ki prakRta meM kauna sA vyavahAra yahAM svIkAra kiyA gayA hai - sadbhUtavyavahAra yA asadbhUtavyavahAra / prAge sa0 pR05 meM usane jo yaha likhA hai ki "yahAM pUrva pakSa use vahAM para usa kAryarUpa pariNata na hone ke AdhAra para abhUtArtha aura saMsArI prAtmA kI usa kAryarUpa pariNati meM sahAyaka hone ke AdhAra para bhUtArtha mAnakara vyavahAranaya kA viSaya mAnatA hai|" so usake isa kathana se to yaha mAlUma par3atA hai ki usake bAhya nimitta ko yA karma ke udayarUpa AbhyaMtara nimitta ko prAtmA ke saMsArarUpa kArya meM abhUtArtha arthAt asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya mAna liyA hai, jabaki Agama meM eka dravya kI apekSA upAdAna-upAdeya bhAva ko yA kartRkarma bhAva ko sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya mAnA gayA hai| isase mAlUma par3atA hai ki vaha apanI kalpita nayaprarUpaNA ko hI yathArtha siddha karanA cAhatA hai|' yahAM samIkSaka se koI bhI pUcha sakatA hai ki Apake ukta mata ke anusAra koI yaha kahe ki saMsAra sambandhI sabhI kAryoM meM AkAzaphUla ayathArtha kAraNa hokara bhI usakI sahAyatA ko yadi bhUtArtha mAneM to kyA hAni hai, kyoMki Apake kathAnusAra donoM hI ayathArtha kAraNa haiM / kevala unakI sahAyatA bhUtArtha hai to isakA samIkSaka kyA uttara degA? kucha bhI nhiiN| 4. samIkSaka ne pR0 40 meM pAlApa paddhati ke "anyatra prasiddhasya dharmasya" ityAdi vacana uddhata kara apane abhiprAyAnusAra ukta vAkya kA artha karake likhA hai ki "mRttikA ke rUpa meM vidyamAna ghaTa meM jo dhRtarUpatA kA Aropa kiyA jAtA hai usameM yaha Aropa ina AdhAroM para kiyA jAtA hai ki eka to ghaTa kA mUlya dhRtarUpa honA saMbhava nahIM hone se. ghRtarUpatA kA abhAva yahA~ vidyamAna hai, dUsare ghaTa aura ghRta meM saMyoga sambandhAzrita AdhAra-prAdheya bhAva ke nimitta kA sadbhAva hai aura tIsare ghaTa meM ghRta rakhane yA usameM re ghRta nikAlanerUpa prayojana kA sadbhAva yahAM vidyamAna hai, isa taraha miTTI ke rUpa meM ghaTa meM ukta tInoM AdhAroM para Aropa sambhava ho jAtA hai|" so hamArA isa viSaya meM kahanA yaha hai ki ukta tInoM prakAra se ghRta meM ghaTa kA samAropa bhale hI ho jAno parantu aisA samAropa hone para bhI ukta ayathArtha nimitta ke AdhAra para java ki vaha nimitta meM ayathArtha kAraNatA ke rahate hue bhI "ghI kA ghar3A" yaha vacana ghaTa ke astitva meM usakI sahAyatA svIkAra karatA hai / parantu usase ghaTa ke nirmANa meM koI upayogitA dRSTigocara nahIM hotii| gho kA ghar3A kahane se ulTA yaha pratIta hotA hai ki ghI se bhI ghar3A banatA hai / savAla to sahAyatA kA hai ki vahA~ ghI ne ghaTa ke astitva meM kyA sahAyatA kI / yadi kahA jAya ki miTTI ke ghar3e ko loka vyavahAra meM ghI kA ghar3A kahA jAtA hai, to yaha loka vyavahAra mAtra isI bAta ko sUcita karane ke liye hotA hai ki usase koI ajJAnI ghI kA ghaDA na samajhe kintu miTTI kA hI ghar3A smjhe| so isase to yahI siddha hotA hai ki aisA loka vyavahAra paramArtha nahIM hai, kintu use paramArtha kahanA ajJAnI kA eka vikalpa mAtra hai| arthAt anAdi rUr3ha loka vyavahAra hai| use Agama ke anusAra paramArthabhUta to nahIM kahA jA sktaa| Agama ke anusAra kahA jAyegA to upacarita hI kahA jaaygaa|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 apane ukta kathana kI puSTi meM dUsarA udAharaNa samIkSaka ne ghaTakartRtva ko dhyAna meM rakhakara diyA hai / so isa udAharaNa meM samajhanA yaha hai ki ghaTakartRtva kA kuMbhakAra meM Aropa karake jo yaha kahA jAtA hai ki "kuMbhakAra ne ghaTa vanAyA" yaha Aropa asat hI hai, to aisA asat Aropa karane para bhI lAbha kyA nikalA, sivAya isake kI isase nizcayapakSakI hAni hI huI, kyoMki nizcaya se to pratyeka dravya para kI sahAyatA ke vinA hI apanA kArya karatA hai / jaisA ki samayasAra gAthA 86 se yaha spaSTa ho jAtA hai / yathA - riNacchayaNayassa evaM pAdA appAraNameva hi karedi / vedayadi puraNotaM ceva jANa attA du attAraNaM // 3 // artha - nizcayanaya kA aisA mata hai ki AtmA apane ko hI karatA hai aura phira AtmA apane ko hI bhogatA hai| yadi samIkSaka kahe ki hama jo kucha bhI likha rahe haiM yaha nizcayanaya kI apekSA nahIM likha rahe haiM, hama vyavahAranaya kI apekSA likha rahe haiM, so bhAI! yahAM nimitta-naimittika bhAva meM to asadbhUta vyavahAranaya hI prayojanIya mAnA gayA hai aura isa naya kI vivakSA meM jo koI bhI nimitta meM ayathArtha kAraNatA svIkAra karatA hai aura aise kAraNa se para ke kArya meM sahAyatA-bhUtArtha svIkAra karatA hai, so ye donoM hI bAteM asadbhUta vyavahAranaya ke viSaya haiM, isa ko na jAnane mAtra kA phala jAna par3atA hai, kyoMki asadbhUta vyavahAranaya se nimitta meM kAraNatA bhI svIkAra kI gaI hai aura usase kArya kI utpatti bhI svIkAra kI gaI hai, para vaha upacarita rUpa meM hI svIkAra kI gaI hai / isaliye niSkarparUpa meM yaha samajhanA cAhiye ki pratyeka dravya nityatA ke sAtha svayaM pariNAma svabhAvI hone se apanA kArya svayaM hI karatA hai - yaha yathArtha hai| kArya ke hone meM jo nimittatA svIkAra kI gaI hai vaha asadbhUta vyavahAranaya se hI svIkAra kI gaI hai, paramArtha se nhiiN| ata: nizcayanaya kA kathana samyak ekAntarUpa hone para bhI isase anekAnta kI.hI pratiSThA hotI hai| java ki asadbhUta vyavahAranaya ke kathana ke anusAra, para kI sahAyatA ko yathArtha mAnane para paramArtha se vaha anekAnta kA ghAtaka hI siddha hotA hai| samIkSaka ne isa kathana meM jitane bhI Agama vacana uddhata kiye haiM una savase bhI hamAre ukta Azaya kI hI puSTi hotI hai| isI silasile meM usane jo samayasAra gAthA 81 kA artha likhA hai usake aisA artha karane se ulTA bhrama hI utpanna hotA hai| kathana naM0.80 meM usane anya jitanA kucha likhA hai vaha usakA punaH punaH duharAnA mAtra hone se usakA alaga se vizeSa vicAra karanA upayukta pratIta nahIM hotaa| - kathana naM081 kA samAdhAna.:-- isa kathana meM samIkSaka ne jo "svayaM" pada kI carcA karake apanA abhiprAya vyakta kiyA hai, isase mAlUma par3atA hai ki vaha nizcayanaya ke kathana ko vilkula hI ur3A denA cAhatA hai, kyoMki vaha yaha to jAnatA hI hai ki pratyeka dravya nitya hokara bhI pariNAmasvabhAvI hotA hai, isaliye apane pariNAma svabhAva ke anusAra pratyeka dravya svayaM arthAt para nirapekSa
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 hokara apane Apa pariNamatA hai| usameM anya dravya nimitta hotA hai yaha asaMbhUta vyavahAra vacana hai, isIliye nimitta ko mAtra vikalparUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| (isake liye dekho - sarvArthasiddhi a0 5 sUtra 2) hama samajhate haiM ki itanA spaSTa karane mAtra se prakRta kathana kA pUrA samAdhAna ho jAtA hai / isameM vizepa kucha likhane ko nahIM rhtaa| kathana naM0 2 kA samAdhAna :- dravya kA svarUpa utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| isa prasaMga meM samIkSaka ne TippaNa karate hue likhA hai ki "utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa pratyeka sat kI utpatti ko vaha yathAyogya para kI sahAyatA se mAnatA hai; para se nahIM mAnatA arthAt para usakA kartA hotA haiaisA vaha nahIM mAnatA haiN| so isa sambandha meM hamArA itanA saMketa kara denA hI paryApta hai ki para kI sahAyatA meM kArya hotA hai yA para se kArya hotA hai, ina donoM kA artha eka hI hai| dekho samayasAra gAthA 106 yathA johiM kade juddha rAeMNa kadaM ti jaMpade logo| vyavahAreNa taha kadaM gANAvaraNAdi jIveraNaM // 106 // artha- yoddhAnoM ke dvArA yuddha kiye jAne para rAjA ne yuddha kiyA yaha lokavyavahAra se arthAta upacAra se kahate haiM / usI prakAra jJAnAvaraNAdi karma jIva ne kiye - aisA asadbhUta vyavahAra se upacAra se kahA jAtA hai / itane para bhI samIkSaka ke dvArA kI gaI isa samIkSA ko par3hakara aisA spaSTa pratIta hotA hai ki itanA spaSTa likhane para bhI usane abhI taka nizcayanaya, sadbhUta vyavahAranaya aura asadbhUta vyavahAranaya ke Azaya ko khyAla meM nahIM liyA hai aura lenA bhI nahIM caahtaa| kathana naM0 83 kA samAdhAna :- isa kathana meM bhI samIkSaka ne unhIM vAtoM ko duharAyA hai jinakA kathana naM. 82 meM spaSTIkaraNa kara Aye haiM, kyoMki nizcayanaya kA vaktavya Atmazrita hI hotA hai, parAzrita nhiiN| prakRta meM parAzritapaMnA asadbhUta vyavahAranaya se hI kahA jAtA hai / jaisA ki samayasAra gAthA naM0 272 meM kahA bhI hai - "AtmAzrito nizcayaH parAzrito vyavahAranayaH" isaliye nizcayanaya kI apekSA para-nirapekSarUpa se hI kathana kiyA jAtA hai| parasApekSa kathana karanA yaha prakRta meM asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai| zepa sava kathana punarukta hone se usa para alaga se dhyAna denA ucita pratIta nahIM hotaa| kathana naM084 kA samAdhAna :- isa kathana meM apanA abhiprAya vyakta karate hue jo yaha likhA hai ki "samayasAra meM jahAM vyavahArapakSa ko upasthita kara nizcayapakSa ke kathana dvArA usakA niSedha kiyA gayA hai vahAM granthakAra kA yahI Azaya hai ki jo loga vyavahArapakSa ko nizcayapakSa samajhakara vyavahAra vimUr3ha ho rahe haiM, unakI yaha vyavahAra vimUr3hatA samApta ho jAya / usameM graMnyakAra kA abhiprAya vyavahArapakSa ko sarvathA aMsatya siddha karane kA nahIM hai|" .
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 so samIkSaka ke isa kathana ko par3hakara hameM bar3A Azcarya huA, kyoMki graMtha kA yahI abhiprAya hotA to vaha apane ukta abhiprAya ko avazya hI lipibaddha kara detA / kama se kama TIkAkAra to usake dvArA kahe gaye isa abhiprAya ko avazya hI spaSTa kara dete / kintu prA0 ,kundakunda ne pravacanasAra gAthA 93 meM jo ullekha kiyA hai - "pajjayamUr3hA hi parasamayA" to yaha vacana vyavahAra vimUr3ha jIvoM ko dhyAna meM rakhakara hI kiyA hai, kyoMki mAtra paryAya ko AtmA mAnanA ekAnta se vyavahAranaya hI hai / isakI TIkA meM isI bAta ko spaSTa karate hue likhA bhI hai - "yato hi bahavo'pi paryAyamAnamevAvalambya tatvApratipattilakSaNaM mohamupagacchataH parasamayA bhavanti / " "kyoMki bahuta se jIva paryAyamAtra kA hI avalambana lekara tatva ke apratipattilakSaNa moha ko prApta hote hue parasamaya arthAt mithyASTi hote haiM / " isase spaSTa ho jAtA hai ki jahAM para bhI prA0 kundakunda deva ne vyavahAranaya ke viSaya ko upasthita kara nizcayanaya ke kathana dvArA asat kahakara usakA niSedha kiyA hai, vaha mAtra tatva kI yathArthatA ko batalAne ke abhiprAya se hI kiyA hai| Age samIkSaka ne jo cAra gatiyoM ko uddhRta kara vyavahAra ko mithyA mAnane kA niSedha karake nizcayanaya ke kathana dvArA use sadoSa ThaharAyA hai, so isI se yaha spaSTa ho jAtA hai ki usane svayaM hI arthAt apane Apa hI nizcayanaya kI apekSA vyavahAranaya kA niSedha kara diyA hai / khulAsA AvazyakatA par3ane para kiyA jAyegA tatkAla itanA likhanA paryApta hai / vaise samIkSaka se basa itanA saMketa avazya kareMge ki vaha sadbhUta vyavahAra aura asadbhUta vyavahAra ko samajhakara hI prakRta se likheM yahI tattva vimarza kA mArga hai| kathana naM0 85 kA samAdhAna - pravacanasAra gAthA 166 kI pUrI TIkA isa prakAra hai - ____ "yato hi tulyakSetrAvagAr3hajIvapariNAmamAtraM bahiraMgasAdhanamAzritya jIvaM parirAmayitAramanteregApi karmatvapariNamanazaktiyoginaH pudgalaskaMdhAH svayameva karmabhAvena pariNamanti / tato'vardhAryate na pudagala-piNDAnAM karmatvakartA puruSo'sti / " / 166 / / "karmarUpa pariNata hone kI zaktivAle pudgalaskandha tulya (samAna) kSetrAvagAha bahiraMga sAdhana rUpa jIvake pariNAmamAtra kA Azraya karake jIva unako pariNamAnevAlA na hone para bhI svayaM hI karmarUpa pariNamate haiM / isase nizcita hotA hai ki pudgala piNDoM ko karmarUpa karanevAlA mAtmA nahIM hai| - isa TIkA meM "pariNamayitAramantareNApi" yaha pada dhyAna dene yogya hai, kyoMki jaise jIva pudgala skandhoM ko karmarUpa nahIM pariNamAtA hai usIprakAra jIva kI sahAyatA se bhI pudgalaskandha karmarUpa nahIM pariNamate haiN|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 yadi jIva zubhAzubha bhAvoM kA karma kI sahAyatA se kartA hotA to prA0 kundakunda jaise samartha AcArya yaha gAthA na likhate - jaM bhAvaM suhamasuhaM karedi prAdA sa tassa khalu kattA / taM tassa hodi kammaM to. tassa vedago appA // .102 / / samayasAra / zubha yA azubha jisa bhAva ko AtmA karatA hai vaha usakA nizcaya se kartA hotA hai aura vaha bhAva usakA karma hotA hai, tathA vaha AtmA usakA bhoktA hotA hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki nizcayapakSa meM paradravya svarUpa para kI sahAyatA apekSita nahIM hamA karatI / anyathA use nizcaya kathana mAnanA mithyA ho jAtA hai| ... isa prakAra yaha nizcaya ho jAne para ki vAhya yA AbhyaMtara nimitta anya dravya ke kArya meM paramArtha se saMhAyaka nahIM hotA / yaha mAtra sAmAnya vyavahAra na hokara asadbhUta vyavahAraM hai, jisase yaha kahane meM AtA hai ki vAhya yA AbhyaMtaraM sAdhana anya dravya ke kArya meM sahAyaka hotA hai / samIkSaka ne isa kathana meM "svayaM" pada kA jo pudgala skandha apane rUpa arthAt apanI svAbhAvika karmazakti ke anurUpa - kamarUpa se artha kiyA hai so usakA vaha artha karanA dizAbhUla karane ke sivAya aura kucha bhI nahIM hai, kyoMki - karmatva pariNamana zaktivAle pudgalaskandha pada kA TIkA meM svayaM ullekha rahane se "svayameva" pada kA pudgalaskandhoM kI karmarUpa pariNati kI svabhAvarUpa yogyatA, artha karanA prakRta meM koI prayojanIya pratIta nahIM hotaa| usako yadi asadbhUta vyavahArapakSa kA hI samarthana karanA iSTa hai to nizcayapakSa kA khaNDana karane se iSTa prayojana kI siddhi honA asaMbhava hai, kyoMki nizcayapakSa yathAsthita vastusvarUpa ko sUcita karatA hai ataH asadbhUta vyavahArapakSa dvArA usakA khaNDana nahIM kiyA jA sakatA yA artha kA viparyAsa karake Agama dUpita nahIM kiyA jA sktaa| jahAM bhI kAryakAraNa bhAva meM iSTArtha nizcayanaMya ke kathana ko sUcita karane kA abhiprAya rahatA hai vahAM sarvatra "svayaM" pada kA artha nizcayanaya se para nirapekSa hI hotA hai, yaha kahA jAtA hai aura likhA bhI jAtA hai| anyathA pratyeka vastu svarUpa se svayaM hI utpAda-vyaya dhrauvyasvarUpa hai, yaha kathana vana hI nahIM sakatA hai| ___ samIkSaka ko cAhiye thA ki vaha vyaktigata apanA kucha bhI abhiprAya rakhakara apane ko jana bhI ghopita karatA rahe aura samAja kI dizAbhUla bhI karatA rahe; parantu apane abhiprAya se Agama ko ko bhraSTa karane kA upakrama na kare to yaha usake hita meM hI hogaa| kathana naM066 kA samAdhAna - isa kathana meM samayasAra gAthA 116 se 120 taka kI gAthAoM kA ullekha kara ina gAthAoM kI avataraNikA meM "svayaM" pada na dekhakara jo yaha likhA thA ki "ukta gAthAoM dvArA kevala vastu ke pariNAma svabhAva kI siddhi karanA hI prAcArya ko abhISTa hai, apane Apa pariNAma svabhAva kI siddhi karanA nhiiN| so isa sambandha meM hamArA kahanA yaha hai ki yadyapi ukta gAthAnoM kI avataraNikA meM "svayaM" pada ke na hone para bhI unako prAtmakhyAti TIkA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'meM "svayaM" pada kA prayoga kiyA hI hai aura pudgala dravya ko svayaM hI karmarUpa pariNamanevAlA likhA hI hai, yathA - 133 "yadi pudgaladravyaM jIve svayamabaddha satkarmabhAvena svayameva na pariNameta tadA tadapariraMgAmyeva syAt " isIprakAra 116 se 116 gAthAoM meM bhI "svayaM" pada kA prayoga hone se pudgala svayaM hI * zrarthAt apane Apa hI karmarUpa se pariNamatA hai, yaha siddha ho jAtA hai, kyoMki nizcayanaya se 'svAzritapane ko sUcita karane ke liye "svaMgameva" pada kA artha hotA hai - "apane Apa hI " isaliye hamane pUrvapakSa ke kathana ko vikRta karane kA na to prayatna hI kiyA hai aura na hamArA aisA abhi'prAya hI hai / ** yadyapi sAMkhya puruSa ko apariNAmI mAnatA hai, kintu ina gAthAoM dvArA sAMkhya kI ukta mAnyatAoM kA nirakSaNa tabhI hotA hai jaba pudgala dravya ke pariNAma svabhAva ko siddha karane ke abhi'prAya se jIva use nahIM pariNamAtA, kintu vaha svayaM hI arthAt apane Apa hI pariNAmatA hai, yaha batalAkara hI svayaM pariNAma svabhAvapane kI siddhi kI hai / w grahasayameva hi pariNamadi kammabhAveNa poggalaM davvaM / jIvo pariNAmayade kammaM kammattamidi micchA // 116 // samayasAra phira bhI samIkSaka yaha kahe ki pudgaloM kI karmarUpa svAbhAvika yogyatA ko dikhalAne ke liye hI ukta gAthA meM "svayameva" pada AyA hai, so yaha bAta bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki ukta donoM gAthAoM meM pudgala kI karmarUpa svAbhAvika yogyatA ko sUcita karane vAlA svataMtra pada na hone para bhI " svayameva hi pariNamaMdi" isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki pudgala meM karmarUpa pariNamana kI svAbhAvika yogyatA to hai hI, vaha karmarUpa bhI svayaM hI pariNamatA hai - yaha sUcita ho jAtA hai / isaliye ukta gAthAoM meM "svayaM" pada mAtra pudgala ke karmarUpa pariNamana kI svAbhAvika yogyatA ke artha meM na Akara, vaha svayaM hI karmarUpa pariNamatA hai, yaha sUcita karane ke lie hI AyA hai / anyathA "svayameva pariNamadi" isa vAkya meM vartamAna kAlIna "pariNamadi" pada kA kartA'kAraka meM prayoga hI nahIM kiyA gayA hotaa| isa viSaya meM usako ekAnta kA Agraha nahIM karanA cAhiye / kintu anekAnta ke samyak svarUpa ko jAnakara aisA hI nirNaya karanA cAhiye ki pudgaladravya karttA hai aura jJAnAvaraNAdi karma haiM, donoM svarUpa me svayaM haiM, kyoMki karttA kA svarUpa karma sApekSa nahIM hotA, usI taraha karma kA svarUpa bhI kartR sApekSa nahIM hotA, kyoMki ina donoM ko paraspara sApekSa mAnane para donoM ke asatva kA prasaMga AtA hai tathA kartApane kA vyavahAra aura karmapane kA vyavahAra paraspara nirapekSa bhI nahIM hotA, kyoMki karma ke nizcayapUrvaka karttA kA jJAna hotA hai tathA karttA ke nizcayapUrvaka karma kA jJAna hotA hai / isa AdhAra para yaha anekAnta banatA hai ki ina donoM kI siddhiM sApekSika hotI hai, kyoMki aisA vyavahAra hai tathA ye donoM apekSA rahita haiM, kyoMki inakA svarUpa svayaMsiddha hai / jaisA ki aSTasahasrI - kArikA 75 ke isa kathana se spaSTa ho jAtA hai
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 "nahi kartR svarUpaM karmApekSaM, karmasvarUpaM vA kartrapekSam, ubhayAsatvaprasaMgAt / nApi kartR vyavahAraH karmatvavyavahAro vA parasparAnapekSaH kartRtvasya karmanizcayatvAt, karmatvasyApi kartR pratipatti samadhigamyamAnatvAt" karttA kA svarUpa karmasApekSa nahIM hotA / karma kA svarUpa bhI kartR sApekSa nahIM hotA, kyoMki ina donoM ko paraspara sApekSa mAnane para donoM ke asatva kA prasaMga zrAtA hai / usI taraha kartA kA vyavahAra tathA karmapane kA vyavahAra paraspara nirapekSa nahIM hotA, kyoMki karma ke nizcayapUrvaka kartA kA jJAna hotA hai aura karttA ke nizcayapUrvaka karma kA jJAna hotA hai| isa prAdhAra para yaha zranekAnta banegA (1) syAdApekSikI siddhiH tathA vyavahArat (2) syAdanApekSikI siddhiH pUrva prasiddha svarUpatvAt / isI kathana meM zrAge samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "jIva nizcaya se karma kA kartA nahIM hotA, jisakA tAtparya yaha hai ki jIva vyavahAra se karma kA karttA hotA hai, arthAt jIva karma kA kartA karmarUpa pariNata hone rUpa se na hokara pudgalakarmarUpa pariNamane meM sahAyaka hone rUpa se hotA hai / " so isa sambandha meM usane aisA niSkarSa kahAM se nikAla liyA ki " nizcaya se jIva karma kA kartA nahIM hotA jisakA tAtparya yaha hai ki vaha vyavahAra se karma kA kartA hotA hai aura isa para se yaha niSka kahAM se phalita kara liyA ki jIva karma kA kartA karmarUpa pariNata na hokara, pudgala ke karmarUpa pariNamana meM sahAyaka hone rUpa se hotA hai" kyoMki jaba nizcayanaya paranirapekSa hI vastu svarUpa kI dikhalAtA hai, aisI avasthA meM " arthAt " likhakara jo usane niSkarSa phalita kiyA hai vaha kisI bhI avasthA meM saMbhava nahIM ho sakatA, kyoMki nizcayanaya kI vivakSA meM paranirapekSa kAryakAraNabhAva ko . svIkAra karane para yadi usa zrAdhAra para vyavahAranaya ke vaktavya ko phalita kiyA jAya to nizcayanaya svAzrita hotA hai, isakI hAni kA prasaMga zrAtA hai / jaise ki evaMbhUtanaya kI apekSA "zrApa kahAM rahate haiM "yaha kahA jAya to usakA uttara hogA" apane AtmA meM rahate haiM / " hama pUchate haiM ki ukta kathana se yaha artha kaise phalita kiyA jA sakatA hai ki hama para meM rahate haiM / grataH nizcayanaya ke vaktavya ke AdhAra para vyavahAranaya ke vaktavya ko phalita karanA ise tattva ko jhuThalAnA na kahA jAya to aura kyA kahA jAya / isI artha ko sUcita karane vAle sarvArthasiddhi ke isa kathana para dRSTipAta kIjiye - * "atha dharmAdInAmanya zrAdhAraH kalpyate, zrAkAzasyApyanya AdhAraH kalpyaH / tathA anavasthAprasaMga : iti cet, naiSa doSaH nAkAzAdanyadadhikaparimANaM dravyamasti yatrAkAzaM - sthita mityucyeta | sarvato'nantaM hi tat / dharmAnAM punaradhikaraNamAkAza mityucyate, vyavahAranayavazAt / evambhUtanayApekSayA tu sarvANi dravyAriNa svapratiSThAnyeva / tathA coktam kva bhavAnAste ? zrAtmani iti / "dharmAdIni lokAkAzAta bahi santItyetAvadatrAdhArAdheyakalpanAsAdhyaM phalam / " zaMkA: yadi dharmAdika dravyoM kA anya AdhAra kalpita kiyA jAtA hai to zrAkAza kA bhI anya AdhAra kalpita karanA cAhie / aura aisI kalpanA karane para anavasthA dopa prApta hotA hai ?
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 samAdhAna: yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki "prakAza se adhika pariNama vAlA anya dravya nahIM hai, jahAM paraM AphAza sthita hai yaha kahA jAya / " vaha sabase ananta hai, parantu dharmAdika dravyoM kA mAkAzaM aMdhikaraNa hai yaha vyavahAranaya kI apekSA kahA jAtA hai| evaMbhUtanaya kI apekSA to sada dravyaM svapratiSThita hI haiM / kahA bhI hai-"Apa kahAM rahate haiM" apane meM / dharmAdika dravya lokAkAza ke bAhara nahIM haiM, itanA hI AdhAra-Adheya kalpanA se phalitArtha liyA gayA hai| yaha vastusthiti hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kAryakAraNa bhAva ke artha meM vyavahAranaya kA kathana vikalpa kI bhUmikA meM hI banatA hai| vyavahAranaya se jo kahA jAtA hai vaisA.vastu kA svarUpa nahIM hotA / isIliye nizcayanaya kA kathana paranirapekSa hI siddha hotA hai aura vyavahAranaya ke kathana ko parasApekSa kahane kA abhiprAya hI yaha hai ki vaha mAtra vikalpa kA hI viSaya hai| vastu ke svarUpa meM parasApekSatA svarUpa se vanatI hI nhiiN| kathana 87 kA samAdhAna:-taca0pR0 61 para hamane jo dUsarI Apatti upasthita kI thI (gA0 117 samayasAra ke uttarArddha ke sambandha meM) so vaha vastusthiti ko samajhakara hI upasthita kI thI / java samIkSaka pudgala dravya hI kyA, pratyeka dravya ko pariNAma svabhAvI svIkAra kara letA hai to use pratyeka dravya paramArtha se svayaM pariNamatA hai yaha bhI svIkAra kara lenA cAhiye / koI bhI dravya java parataH pariNAma svabhAvI hotA hI nahIM, aisI avasthA meM usane jo parataH pariNAma svabhAvI . na mAnane para vrata ke abhAva hone kI Apatti dI hai, vaha prakRta meM tarkasaMgata nahIM jJAta hotI, kyoMki karma aura nokarmarUpa nimittoM kI svIkRti kevala paramArtha se pratyeka dravya svataH pariNamana karatA hai, isa artha kI siddhi karane ke lie hI kahI jAtI hai| jaisAki anagAradharmAmRta a0 1 meM kahA bhI hai karnAdyA vastuno bhinnA yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedadRk / / yataH nizcaya kI siddhi ke lie vastu se bhinna kartAdika sAdhe jAte haiM, usakA nAma vyavahAra hai| kintu nizcayanaya kartAdika vastu se abhinna hai. yaha dikhalAne vAlA hai| hamane samayasAra gAthA 116 para acchI taraha se dRSTipAta kiyA hai| hama to Apako isa saMbaMdha meM yahI salAha deveMge ki vaha pUrI gAthA ko acchI taraha se par3ha leve| yadi vaha pUrI gAthA ko acchI taraha par3hate samaya gAthA ke uttarArddha meM Aye hue "jaI" pada para dhyAna deM to use yaha Apatti upasthita karane kA avasara hI nahIM AtA, kyoMki gAMthA ke uttarArddha meM yaha spaSTa kahA gayA hai ki "aisI avasthA meM yaha pudgala dravya apariNAmI tthhregaa|" vaha avasthA kyA hai ? isI kA pUrvArddha meM "yadi" pada ke dvArA ullekha kiyA gayA hai| ___ isa prakAra pUrI gAthA ke artha para jaba vicAra karate haiM, to usakA artha yaha hotA hai ki yadi jIva meM pudgala dravya karmarUpa se svayaM nahIM baMdhA hai aura karmarUpa se svayaM nahIM pariNamatA hai to yaha pudgala dravya usa avasthA meM apariNAmI tthhregaa|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 hama samIkSaka ke pUre abhiprAya ko acchI taraha samajha rahe haiM / vaha jo yaha batalAnA cAhatA hai ki "karma yA nokarma paradravya ke kArya ke hone meM sahAyatA karatA hai; so yahI usakA bhrama hai, kyoMki mAtra kAla pratyAsattivaza ina donoM meM nimitta vyavahAra kiyA jAtA hai| yadi usakA prayojana vyavahAranaya ke pakSa ke samarthana kA hI ho to usakA mArga dUsarA hai / kisI grantha dravya ke kArya meM hastakSepa karanA vyavahAranaya kA prayojana nahIM hai / vaha to paramArtha se anya dravya ne kyA kArya kiyA, kAlapratyAsattivaza isakI siddhi kara denA hI usakA prayojana hai / samIkSaka kitanI hI kaThinAI kA anubhava kyoM na kare, vaha yaha acchI taraha se jAna leve ki zrAgama se hamAre kathana kI hI siddhi hotI hai, kyoMki hamane paramArtha se vastusvarUpa kA avalamvana lekara hI likhA - kahA hai / kalpanA ko paramArtha meM vAdhaka banAkara kucha nahIM likhA aura na kucha kahA hI hai / yadyapi kalpanA zrAropa ko hI kahatI hai, parantu vaha zranya meM anya kA zrAropa bhI sarvatra prayojana se hI kiyA jAtA hai / prayojana ko chor3akara dekhA jAya to vaha (kalpanA) jhUTha ke sivAya aura kucha nahIM hai / vandha aura mokSa ye donoM hI jIva kI zravasthAyeM haiM ! jIva hI svayaM apanI nAsamajhI se rAgAdirUpa pariNamatA hai, isalie to vaha rAgAdi se vaddha hai, ataH jIva karmapudgaloM se vaha hai yaha upacAra kathana hai tathA vaha svayaM hI apane puruSArthaM se mokSa ko prApta hotA hai, aisA paramArtha hote hue bhI karmoM kI nirjarA se jIva mukta hotA hai, yaha kahanA vyavahAra arthAt upacAra hai / Azaya yaha hai ki jaba taka jIva ke pariNAma meM parAzraya bhAva banA rahatA hai taba taka vaha bandha avasthA meM avasthita rahatA hai aura jaba vaha svAzrayabhAva ko apane jIvana kA aMga banA letA hai taba vaha kramaza. mukta ho jAtA hai| pudgala karmoM ke chUTane se vaha mukta huna - yaha kahanA vyavahAra hai arthAt upacAra hai| yahAM jaise ratnatrayarUpa pariNati mokSa kA kAraNa hai isI bAta ko yadi kahA jAya ki ratnatrarUpa pariNati hI paramArtha se sAkSAt mokSa hai| aisI avasthA meM karmoM kA zrAtmA se alaga honA yaha kahanA paramArthaM na hokara upacAra hI ThaharatA hai, kyoMki karma pudgaloM kI paryAya haiM, ve na to kabhI zrAtmA rUpa pariName haiM aura na kabhI zrAtmakArya meM paramArtha se sahAyaka bane haiN| jina rAgAdi bhAvoM se AtmA vaddha haiM ve hI AtmA ke prAtyA ke vAdhaka haiM, vAstava meM karma nahIM / samIkSaka ne ta, ca. pU. 30 para samayasAra gA. 117 ke prasaMga se "apane Apa" pada ke Age "svataH siddha" pada jor3ane kA jo hama para zrAropa kiyA hai usakI puSTi meM usa pakSa ko koI pramANa avazya denA cAhie thA / binA pramAraNa ke usa para vicAra karane meM hama asamartha haiM / zepa kathana piSTapezaraNa mAnna hai | isameM koI saMdeha nahIM ki para dravya dUsare ke kArya meM prasadbhUta vyavahAra se nimitta avazya hotA hai, isa kathana meM hameM kyA vivAda hai ? kintu samayasAra kalaza 175 meM jo "parasaMga" pada AyA hai so usakA Azaya rAgI AtmA kI apekSA para kI saMgati karanA, liyA gayA hai / anyathA koI bhI
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmA mukta nahIM ho sktaa| yaha AtmA java ajJAna bhAva se para kI saMgati karatA hai to niyama se vaMdhatA hai - aisA usakA Azaya hai / parasaMga kA artha hI yaha hai - 'anAtmIya bhAvanAM prAtmabhAvaH sNyogH|' vAstava meM saMyoga kA artha anAtyamIya bhAvoM ko AtmarUpa maannaa|" .. yaha AtmA svayaM hI pariNAma svabhAva kI yogyatAvAlA to hai hI aura jaba aisI yogyatA vAlA hai to svayaM hI vaha pariNamatA bhI hai- aisA vastu svabhAva hai| usameM anya dravya nimitta to hotA hai, parantu vaha usa samaya svayaM apane pariNAma ko hI karatA hai, usake usa pariNAma meM jaise anya dravya paramArtha se sahAyatA nahIM karatA vaise hI AtmA ke pariNAma meM bhI anya dravya paramArtha se koI sahAyatA nahIM karatA / anyathA isa parAzrayapane kA kahIM anta na hone se anavasthAdoSa kA prasaMga A upasthita hotA hai / sa. pR. 178 / samIkSaka sarvatra Agama kI duhAI dekara yaha siddha karane kA to prayatna karatA hai ki nimittabhUta vastu jIva ke pariNamana meM paramArtha se to sahAyaka hotI hai, parantu abhI taka usane apane isa mata ke samarthana meM eka bhI Agama vAkya upasthita nahIM kiyA hai| .: samIkSaka samayasAra gA. 116 ke 4 caraNoM kA jo artha karatA hai vaha ThIka nahIM hai| yadi use unakA ThIka artha karanA hai to vaha isa prakAra hogA ... "yadi pudgala dravya ko jIva meM svayaM (arthAt para nirapekSa hI) apane Apa hI baddha na mAnA jAya aura usakA pariNamana bhI svayaM (arthAt nimitta ke binA ) apane Apa hI na mAnA jAya to vaha apariNAmI ho jAyagA / (hamAre isa kathana kI puSTi meM dekho samayasAra gAthA 137-138) ' samIkSaka ne jo samayasAra gAthA 64 udadhRta kara apane mata kA samarthana karanA cAhA hai so usase usake mata kA khaNDana'hI hotA hai, kyoMki usase yahI siddha hotA hai ki "jinameM jo svabhAvabhUta zakti hotI hai vaha svayaM hI usa bhAvarUpa pariNamatA hai / koI anya usake pariNamana meM sahAyatA karatA ho- aisA usakA Azaya phalita nahIM hotA / sa. gAthA 116 meM "svayaM" pada kA artha karttA ke artha meM "apane Apa hI" hai "apane rUpa" nhiiN| jahAM jo prakaraNa ho usI ke anusAra usakA artha kiyA jAtA hai / yahAM kartA prakaraNa hai, isaliye svayaM pada kA artha "apane Apa" hI hogA" yahAM anya kAraka vivakSita nahIM / vyartha hI kalpanAzIla vyavahAra ko itanA pravala banAne kI AvazyakatA nahIM, jisase vastusvarUpa arthAt nizcaya pakSa kI hAni kA prasaMga upasthita ho jAya / zrI paMDita jayacaMdajI chAvar3A ne bhI isa pada kA hamAre likhe anusAra hI artha kiyA hai / ina gAthAnoM kI saMskRta TIkA meM bhI yahI artha kiyA gayA hai| zrI jJAnasAgara jI mahArAja ne bhI isa prasaMga se "svayaM" pada kA yahI artha kiyA hai jo hamane kiyA hai / (dekho unake dvArA kiye gaye tatvArthavRtti ke hindI anuvAda ko / ) kathana naM 8 kA samAdhAna:-"sama" pada kA prakRta meM kyA artha hotA hai yaha hama kathana naM. 87 meM spaSTa kara Aye haiM, isalie punaH usakI carcA karanA prayojanIya pratIta nahIM hotii| isa
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 prasaMga meM jo nimitta ke sahayoga kI bAta punaH punaH duharAI jAtI hai usakA nirasana karate hue ukta TIkA meM AcArya jJAna sAgara jI mahArAja ne gAthA 123 kA jo artha kiyA hai usase bhI yahI jJAta hotA hai ki isa gAthA meM "svayaM" kA artha "apane prApa" hI hotA hai jaisA ki unhoMne prakRta TIkA meM yahI artha kiyA hai / TIkA isa prakAra hai :- . "jIveNa sayaM baddha" pudgala dravyarUpa karma adhikaraNabhUta jIva meM na to svayaM vaddha hai, kyoMki jIva to sadA zuddha hai aura "Na sayaM pariNamadi kambhAveNa" apane Apa karmarUpa se bhI prAMta dravyakarma kI paryAyarUpa se bhI nahIM pariNamatA hai" - tAtparya yaha hai ki samIkSaka "sayaM" pada kA jo artha karatA hai, vaha artha na to , mUla-gAthAoM se hI phalita hotA hai aura na unakI saMskRta yA hindI TIkAnoM se hI phalita hotA hai / apanI vidvatA ke bala para kisI zabda kA kucha bhI niSkarSa nikAlane baiThanA vidvatA nahIM hai / isase adhika aura kyA likheM? . kathana naM.86 kA samAdhAna:-isa kathana meM bhI samIkSaka ne unhIM vAtoM ko duharAyA hai jinake viSaya meM aneka vAra vicAra kiyA jA cukA hai| kisI eka vastu ke kArya meM anya vastu kI vivakSita paryAya ko yA usa vastu ko yA una donoM ko milAkara nimitta kahanA, yaha jaba asadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai - aisI avasthA meM anya ko anya ke kArya meM paramArtha se sahAyatA karane kI vAta karanA kevala zAstra kI upekSA hI kahI jaayegii| kahA bhI hai - "arthakriyAkAritvaM hi vastunI vastutvam / dravya arthakriyAkArI hote haiM / jise hama anya dravya ke kArya meM nimitta kahate haiM vaha svayaM pratisamaya apanA kArya karane meM lagA rahatA hai, isalie vaha anya dravya ke kArya meM paramArtha se sahAyatA karatA hai - aisA likhanA yA kahanA svamata kA popaNa hI hai, Agama nahIM / yadi usase isa samaya anya dravya ne kyA kArya kiyA - isa prakAra kI sUcanA milatI hai to ise anya dravya ke kArya meM paramArtha se sahAyatA karanA nahIM kahA jA sakatA / ataH hama to unase yahI nivedana kareMge ki ve apane Agraha ko chor3akara janazAsana kI maryAdA meM vyavahAranaya ke kathana ko yathArtha rUpa se samajhane meM apanI buddhi kA upayoga kareM; vaise samajhane to haiM / parantu pakSa ke vyAmohavaza tathya ko svIkAra nahIM karate / kathana na0 90 kA samAdhAna :-isa kathana meM zaMkAkAra pakSa ne jo nizcayanaya aura vyavahAranaya kI paraspara sApekSatA kA nirdeza kiyA hai so yahAM para hama sApekSatA kA Agama meM kyA artha liyA gayA hai ise aNTasahasrI ke kathana dvArA spaSTa kara rahe haiM, jo dRSTavya hai / aSTasahasrI kI kArikA 108 meM sApekSa zabda kA artha karate hue bhaTTAkalaMkadeva likhate haiM "nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH, sApekSatvamupekSA, anyathA dharmAntarAdAnopekSAhAnilakSaNatvAt 'pramANanayadurNayAnAM prakArAntarAyaMbhavAcca pramANAttadatatsvabhAvapratipatternayAttatpratipattedurnayAdanyanirAkRtezca / " vivakSita dharma ko chor3akara dUsare dharma kA nirAkaraNa karanA nirapekSatA hai tathA sApekSatA kA artha upekSA hai, anyathA pramANa aura nayoM meM koI vizeSatA nahIM raha jAtI hai, kyoMki vivakSita dharma
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ke sAtha dharmAntara ko grahaNa karanA pramANa kA lakSaNa hai, vivakSita dharma ke sivAya anya dharma kA niSedha karanA durnaya kA lakSaNa hai, kAraNa ki inako chor3akara pramANAdi ke anya lakSaNa ho hI nahIM skte| kintu yaha saba-kathana pratyeka vastu ke asti-nAsti, nitya-anitya, eka-aneka aura tat-pratat Adi dharmoM ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki kAryakAraNa bhAva, AdhAra-AdheyabhAva Adi kI apekSA jahAM do vastue~ vivakSita. hotI haiM, jaise kumbhakAra ko ghaTa kA nimitta kartA kahanA-aura kumbha ko usakA kArya kahanA Adi; vahA~ svabhAva aura parabhAva kI dRSTi se jaba vicAra kiyA jAtA hai taba vivakSita miTTI hI ghaTa kA paramArtha se kartA aura ghaTa pariNAma se pariNata huI miTTI hI usakA paramArtha se kArya ThaharatA hai| apane yoga aura upayoga pariNata kumbhakAra na to ghaTa kA kartA hI ThaharatA hai aura na ghaTa usakA paramArtha se karma hI ThaharatA hai| mAtra yaha upacAra kaMthana hone se asadbhUta vyavahAranaya se hI aisA kahA jAtA hai, isaliye yoga aura upayoga pariNata kumbhakAra ghaTa kArya ke prati tatvadRSTayA akiMcitkara hone se vaha ghaTa kArya meM kisI bhI prakAra se use sahAyaka kahanA paramArtha nahIM ThaharatA / samIkSaka nizcayanaya aura vyavahAranaya ina donoM ko paraspara sApekSa bhale hI likhe, parantu yahA~ para vyavahAranaya se kyA abhipreta hai ise vaha jAnabUjha kara spaSTa nahIM karanA cAhatA, kyoMki aisA karane se use apane kathana kI aparimita hAni hotI huI dikhAI detI hai| are bhAI ! kumbhakAra ko ghaTa kA kartA asadbhUta vyavahAranaya se hI kahA gayA hai, sAmAnya vyavahAranaya , se nahIM, kyoMki kumbhakAra bhinna vastu hai aura miTTI bhinna vastu hai| ina donoM kA eka dUsare meM atyantAbhAva hai| phira bhI kumbhakAra ko nimitta kara ghaTa banA, yaha kahanA ajJAniyoM kA anAdirUr3ha laukika vyavahAra hai jo jJAnamArga meM heya hai| kAlapratyAsattivaza yA bAhya vyAptivaza hI pAgama meM laukika vyavahAra ko prayojanavaza sthAna diyA gayA hai| jaisA ki samayasAra gAthA 54 kI AtmakhyAti TIkA meM isa vacana se bhI spaSTa hai "kulAlaH kalazaM karotyanubhavati ceti lokAnAmanAdirUdo'sti . taavdvyvhaarH|" .yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki para meM nimittatA kA to yahAM nipedha nahIM kiyA hai, kevala para meM kartRtva kA hI nipedha kiyA hai so yaha kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vAhya nimitta meM paramArtha se nimittapane kA niSedha ho jAtA hai| hama yaha acchI taraha se jAnate haiM ki caraNAnuyoga zAstra aura karaNAnuyoga zAstra eka apekSA. nimitta-naimittika bhAva kI dRSTi se likhe gaye haiM, parantu vahA~ bhI unake likhe jAne kA prayojana kAlapratyAsatti ko dhyAna meM rakhakara hI unakI racanA kI gaI hai / jaise:-jisa.samaya jinake krodha bhAva hotA haiM usI samaya krodha kaSAya karma kA udaya bhI rahatA hai aura usI samaya krodha kaSAya ko nimitta kara naye karma kA bandhaM bhI hotA hai| aisA kahIM bhI nahIM dekhA jAtA ki krodha kaSAya karma kA udaya to ho aura. krodha paryAya na ho| yaha upayoga kI vizeSatA hai ki AtmA meM krodha paryAya ke hote hue bhI vaha krodha ko na anubhave - yaha upayoga kI svatantratA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140' samyaktva Adi ke kAla meM yaha sthiti vana jAtI hai, isameM koI bAdhA nahIM AtI hai, kyoMki samyaktva Adi svabhAva paryAya hai, isalie para meM iSTAniSTa buddhi chor3akara upayoga meM svabhAva ke Alambana se hI hotI hai / pratyeka dravya meM kArya karane kI jo svAbhAvika yogyatA hai usake anurUpa jaba upAdAna kI bhUmikA banatI hai taba usake anusAra dravya ( paryAya kI yogyatA ke anusAra ) svayaM hI usa kAryarUpa pariNamatA hai / ( isake liye dekho samayasAra gAthA 372 aura usakI zrAtmakhyAti TIkA / ) apanI svAbhAvika tatkAlIna upAdAna yogyatA ke kAraNa hI pratyeka dravya utpAda - vyayarUpa pariNamatA hai, para ke kAraNa nahIM, aisA nizcaya karanA hI jinAgama hai / samayasAra meM jo" na jAtu rAgAdinimittabhAvam" ityAdi kalaza AyA hai usase bhI yahI bhAva vyakta hotA hai ki para kI saMgati ko paramArtha se sahAyaka mAnanA aparAdha hai, para kI saMgati nahIM / saMgati zabda meM yaha artha chipA huA hai / use apane samarthana meM khIMcakara usase jainadarzana ko IzvaravAdI banAnA yogya nahIM hai / kathana naM. 91 kA samAdhAna :- isa kathana meM samIkSaka ne ta0 ca0 para ke hamAre kathana kA niSedha karate hue yaha likhA hai ki vyavahAranaya kA viSaya bhI nizcayanaya ke viSaya kI taraha apane DhaMga se vAstavika hI hai / vaha AkAzakusuma kI taraha sarvathA sat nahI hai / itanA hI hai ki vyavahAranaya kA viSaya nizcayanaya ke vipaya ke samAna satrUpa nahIM hai so java samIkSaka hI yaha svIkAra kara letA hai ki "vaha nizcayanaya ke viSaya ke samAna satrUpa nahIM hai" to isakA artha hI yaha huA ki jaise kAryarUpa vastu meM upAdAna ke guNa-dharma pAye jAte haiM usaprakAra vAhya nimitta ke dharma usa kAryarUpa vastu meM nahIM pAye jAte / aura jaba kAryarUpa vastu meM bAhya nimitta rUpa vastu ke dharma nahIM hI pAye jAte taba usakI sahAyatArUpa dharma kAryarUpa vastu meM nahIM pAyA jAyegA aura aisI avasthA meM kAryarUpa vastu me sahAyatA rUpa dharma kA prabhAva hI rahegA / isalie vyavahAran2aya kA ( asadvyavahAranaya kA) viSaya bhI nizcayanaya ke viSaya kI taraha apane DhaMga se vAstavika hI hai" yaha kahanA upacarita. hI Thahara jAtA hai / hamane samayasAra gAthA 56 kI AtmakhyAti TIkA aura mokSamArgaprakAzaka pR. 287 aura pR. 369 ke vastusthiti ke samarthana meM jo pramANa diye haiM unakA bhI vahI pUrvokta hI Azaya hai / kathana naM. 2 kA samAdhAna :- isa kathana meM samIkSaka ne pudgala dravya ke svataH siddha pariNAma svabhAva kA samarthana karate hue "pudgala dravya para kI apekSA kiye binA svarUpa se svayaM pariNAma svabhAvI hai, mere isa kathana ko pUrvokta kathana se viruddha batalAne kI jo ceSTA kI hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki jisameM jo dravya-paryAya zakti svataH siddha hotI hai usako vaisA hone ke lie para kI apekSA kI AvazyakatA nahIM par3A karatI, yaha apane Apa phalita ho jAtA hai / anyathA use svataH siddha kahanA ajJAna hogaa| jaise pratyeka dravya svataH siddha hai isalie ve parakI apekSA ke binA svataH siddha hai, yaha siddha ho jAtA hai isI prakAra pariNAma svabhAva bhI svataH siddha hotA hai, isalie
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 241 vaha para kI apekSA ke binA hI pariNamana karatA hai| itanA avazya hai ki bAhya meM usakI siddhi hama kAlapratyAsattivaza usI samaya avazya hI rahane vAle kriyA pariNAmI yA kevala pariNAmI anya dravya ke mAdhyama se karate haiM, isalie isa dRSTi se Agama meM bAhya nimitta kI vyavasthA hai| kathana naM. 63 kA samAdhAna :- isa kathana meM jo "svayaM" pada kA artha "apane pApa na karake" "apanerUpa" kiyA hai so samIkSaka ko "svayaM" pada kA yaha artha karate samaya yaha khavara nahIM rahI ki dUsare artha ke karane se nizcaya kathana kI hatyA ho jAyegI, aura aisA hone para vastu svarUpa se dhrauvya ke samAna, utpAda-vyayarUpa siddha nahIM hogI, aura aisI avasthA meM pratyeka vastu kA astitva sarvathA parAzrita hI mAnanA pdd'egaa| yahI to IzvaravAda kA jainadharma meM praveza karAnA hai| isase mAlUma par3atA hai ki samIkSaka ne jainatva kA kapar3A pror3hakara jainadharma meM IzvaravAda ke samarthana kA bIr3A uThA liyA hai / naya do haiM, donoM nayoM kA apanA-apanA viSaya hai| nizcayanaya svarUpa kA kathana karanevAlA naya hai aura vyavahAranaya svarUpa ko gauraNakara para kI apekSA kArya kI siddhi karatA hai / parantu para kI apekSA kisI kI sattA banatI nahIM, isaliye nizcayanaya svabhAva se para kA niSedhaka bana jAtA hai. kyoMki vyavahAranaya jaisA kathana karatA hai, vastu vaisI hotI hI nhiiN| usakA viSaya kathana mAtra ThaharatA hai| kathana naM. 94 kA samAdhAna :- isa kathana meM samIkSaka ne jitanA kucha likhA hai usakA nirasana kathana naM. 63 meM diye gaye hamAre vaktavya se ho jAtA hai| phira bhI yahAM hama itanA ullekha kara denA cAhate haiM ki yadi vivakSita vastu kA kArya usase bhinna paravastu kI sahAyatA ke binA nahIM hogA to vaha paravastu bhI apane sahAyatArUpa kArya ko anya paravastu kI sahAyatA ke binA nahIM kara sakegI aura vaha anya paravastu bhI apane sahAyatArUpa kArya ko apane se bhinna anya vastu kI sahAyatA ke binA nahIM kara skegii| isaprakAra anavasthA dopa ke prApta hone se paramArtha se yahI nirNaya karanA ucita pratIta hotA hai ki pratyeka vastu apane pariNAma svabhAva ke kAraNa svayaM pariNamana karatI hai / use paramArtha se apane pariNamana meM anya kI sahAyatA kI apekSA nahIM pdd'tii| kathana naM. 5 kA samAdhAna :- isa kathana meM jo nizcaya kathana ko vyavahAra sApekSa likhA hai so isakA uttara hama kayana naM. 61 ke aura 63 ke samAdhAna meM de Aye haiM, use hI yahA~ samajha lenA cAhiye / usakA Azaya yaha hai ki nizcayakathana para nirapekSa hI hotA hai / vyavahAra se para sApekSatA kahI jAtI hai / kathana naM. 66 kA samAdhAna :-isa kathana meM samIkSaka hamAre dvArA kiye gaye "svayaM" . pada ke artha ko ThIka nahIM mAnate hue.hama para yaha ApekSA karatA hai ki usane "nirarthaka aura Agama ke viparIta pratipAdana kiyA hai / tattva jijJAsumo ! isa para vicAra karane kI AvazyakatA hai|" so isa viSaya meM hameM itanA hI kahanA hai ki anta meM samIkSaka ne hArakara "svaya" pada kA artha karane ke lie tattva jijJAsuoM ke Upara chor3a diyA hai / loka meM kahA jAtA hai ki isa kAma ko
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 Apa svayaM sampanna kara lenaa| to kyA yahAM para usakA yaha artha hotA hai ki zrApa isa kAma ko apane rUpa nipaTA lenA, yA yaha artha hotA hai ki Apa isa kAma ko Apa hI nipaTA lenA / jaise yaha bAta hai usI taraha se Agama meM bhI nirNaya lenA cAhiye / tadanusAra 'svayaM pariNamatA' kA karttA kAraka meM artha hogA - Apa hI pariNamatA hai / kathana naM. 67 kA samAdhAna:- isa kathana meM samIkSaka ke vacanoM meM zrADaMvara aura punarukti ke sivAya aura koI tathya dikhAI nahIM detA, jinake samvandha meM vistAra se hama yahAM uttara likheM Agama ke prati chala kauna kara rahA hai, vaha ki hama isakA vaha svayaM hI nirNaya kare / anta meM usane jo yaha likhA hai ki "yaha vivAda tatva carcA se samApta nahIM ho sakA, ataeva tatva carcA kI isa "samIkSA" ko likhane kI dhIra dhyAna denA par3A hai" zrAdi, to samIkSA karane vAle paMDitajI jabaki svayaM hI pUrva pakSa ke eka sadasya haiM; aisI avasthA meM yaha to unheM hI socanA cAhie thA ki "samIkSA likhane ke adhikArI hama nahIM ho sakate, kyoMki hama taTastha vyakti nahIM haiM, isaliye, hameM samIkSA likhanekA adhikAra nahIM ho sakatA / " hama yahAM itanA avazya kahate haiM ki yadi ukta paMDitajI svAzrita nizcayanaya ke kathana ke anusAra likha sakeM to maiM unheM vizvAsa dilAtA hUM ki maiM nizcayanaya ke kathana ko kisI prakAra kI kSati pahuMcAye vinA sadbhUta aura asadbhUta vyavahAranaya ke anusAra vastu svarUpa aura kArya kAraNa bhAva kA samarthana kaise likhA jA sakatA hai - isake liye unako isa jIvana ke antima samaya taka kabhI bhI upalabdha rahUMgA / kathana naM. 8 kA samAdhAna: --- isa kathana meM bhI samIkSaka ne "svayaM" pada ke AdhAra para UhApoha karate hue likhA hai ki- "upAdAna meM kArya kI utpatti nimitta kAraNabhUta vAhrayavastu kI sahAyatA se hI hotI hai / " so usakA aisA likhanA bhramotpAdaka hI kahA jAyagA / kAraNa ki eka to upAdAna kArya kI utpatti hotI hI nahIM, upAdAna to kAraNa hai aura vaha kArya ke avyavahita pUrva paryAya yukta dravyarUpa hI hotA hai, ataH kArya upAdAna ke dhvaMsarUpa hI hotA hai| isase nizcita hai ki kArya upAdAna meM na hokara jo vastu kArya kA upAdAna vanatI hai usake anantara samaya meM hI hotA hai / dUsare - nizcayanaya se pratyeka vastu svAdhita hI hotI hai / usakA lakSaNa bhI yahI hai - "svAzrito nizcayanayaH" ataH isa dRSTi se jaba vicAra karate haiM tava pratyeka pariNAma ( kArya ) para nirapekSa svayaM hI (apane Apa hI ) hotA hai aisA zrAgama se svIkAra karane meM koI bAdhA nahIM AtI / pravacanasAra gAthA 166 kI tatvadIpikA TIkA meM prAye hue "svameva" pada kA bhI yahI Azaya hai / anyatra jahAM kartA kAraka ke artha meM "svayameva" pada AyA hai vahAM bhI isa pada kA yahI artha karanA cAhiye / pravacanasAra gAthA 16 kI isI tatvadIpikA TIkA meM "svayaMbhU" pada kA SaTkAraka ke rUpa meM jo spaSTIkaraNa milatA hai so usakA bhI yahI Azaya hai aura isIlie usakI puSTi meM pravacanasAraM gAthA 16 kI tatvadIpikA TIkA maiM yaha kahA gayA hai ki " nizcayanaya se para ke sAtha AtmA kA kArakapane kA sambandha nahIM hai, jisase ki zuddha AtmasvabhAva ke lAbha ke liye sAmagrI kI mArgaraNA kI vyagratA se yaha jIva parataMtra hove " ullekha isa prakAra hai -
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 143 ato na nizcayataH pareNa sahAtmanaH kArakatvasambandho'sti yataH zuddhAtmasvabhAvalAbhAya sAmagrImArgaNAnyagratayA paratantrairbhUyate / yaha kArya kAraNa kA hI prakaraNa hai / itanA avazya hai ki yahAM parAzrita kAryakAraNa bhAva kI apekSA kathana nahIM kiyA gayA hai / kintu svAzrita kArya kAraNabhAva kI apekSA hI yaha kathana kiyA gayA hai / vahI mukhya hai, anya kathana to prayojana ke anusAra kathana mAtra haiM / kathana naM. 6 kA samAdhAna: --- isa kathana meM samIkSaka ne upacAra pada ke artha ko svIkAra kara liyA hai para use gauNa karake anya viSaya kI carcA cher3a dI hai, kintu use mAlUma honA cAhiye ki dhavala pu. pR. 11 kA anuvAda merA nahIM hai / maine to usa anuvAda ko prAmANika mAnakara hI usakA ullekha mAtra kiyA thA / isakI carcA vaha pahale bhI kara cukA hai aura mukhya mudde ko chor3akara yahAM bhI kara rahA hai / hama kahate haiM ki use isI prakAra yahAM aura sarvatra apane vaktavya meM sudhAra kara lenA cAhie / aisA na karake prakRta meM usakA yaha to apane pR. 31 vaktavya ke samvandha meM apane ko chipA lenA huA / jo tatva carcA meM upayukta nahIM mAnA jA sakatA / usane pR. 31 meM samayasAra ke AdhAra se likhA thA- .. "parantu aisA upacAra prakRta meM sambhava nahIM hai kAraNa ki AtmA ke kartRtva kA upacAra yadi dravya karma meM Apa kareMge to isa upacAra ke liye sarvaprathama Apako nimitta tathA prayojana dekhanA hogA jisakA ki sarvathA abhAva hai / " 'isakA samAdhAna karate hue hamane likhA thA - samAdhAna yaha hai ki yahAM para na to vyavahAra hetu aura na vyavahAra prayojana kA prabhAva hI hai aura na hI AtmA ke kartRtva kA upacAra dravyakarma meM kara rahe haiM, kintu prakRta meM hama karma pariNAma ke sanmukha hue karma vargaraNAoM ke kartRtva kA vyavahAra hetu saMjJA ko prApta ajJAnabhAvaM se pariNita AtmA meM kara rahe haiM / hamAre isa samAdhAna se spaSTa hai ki samIkSaka apanI bhUla ko aise rUpa meM svIkAra karatA hai ki vaha zabdoM ke jAla meM sava ko samajha meM na Aye /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra pUrva pakSa ne (samIkSaka ne isa samIkSA likhane meM jo bhUleM kI haiM, unameM se kucha bhUloM kA saMkSepa meM spaSTIkaraNa : (1) mUla zaMkA : dravya karma ke udaya se saMsArI zrAtmA kA vikAra bhAva aura caturgati bhramaraNa hotA hai yA nahIM ? samAdhAna :- " saMsArI zrAtmA ke vikAra bhAva aura caturgati bhramaNa meM dravya karma kA udaya nimitta mAtra hai vikArabhAva aura caturgati bhramaraNa kA mukhya karttA svayaM zrAtmA hI hai / " yaha uttara hamane isaliye diyA thA ki pratyeka kArya meM eka hI kAraNa nahIM hotA, isaliye samIkSaka dvArA kevala upacAranaya se ( zrasadbhUta vyavahAranaya se ) pUchI gaI zaMkA kA pUrA samAdhAna ho jAnA zrAvazyaka thA / yaha jAnakara hamane ukta uttara diyA thA / isake atirikta hama aura kyA kara sakate the ? (2) zaMkA : - samIkSaka vyavahAra ke viSaya ko kathaMcit abhUtArthaM zrIra kathaMcit bhUtArtha mAnatA hai / sa. pU. 4 samAdhAna :- yaha samIkSaka kA kahanA hai, kintu prakRta meM vyavahAranaya se zrasadbhUta vyavahAranaya kA grahaNa kiyA gayA hai / isaliye vaha bhUtArtha nahIM hotA, kyoMki vaha upacarita ( kalpanAropita) dharma kA kathana karatA hai jisakA ki kArya-vastu meM sarvathA prabhAva hai / jisa kArya kA nimitta kahA gayA hai usameM bhI anya dravya ke kArya kA kAraNa dharma vAstavika nahIM hotA / bAhya vastu meM kAlapratyAsatti vaza kAraNatA kA Aropa karake use kArya kA nimitta kahA jAtA hai "aura nimittakAraNabhUta udayaparyAya viziSTa dravyakarma meM svIkRta nimitta kAraNatA, zrayathArtha kAraNatA zrIra upacarita kartRtva vyavahAra ke viSaya haiM" yaha likhakara hamAre kathana ko svIkAra kara leta hai / / svaya samIkSaka isI pRSTha meM (3) zaMkA :- " vahAM pUrva pakSa use abhUtArtha aura saMsArI AtmA kI usa kAryarUpa mAnatA hai / sa pR. 5 / usa kAryarUpa pariNita na hone ke bhAvara para pariNiti meM sahAyaka hone ke aAdhAra para bhUtArtha samAdhAna :- nimitta zraura sahAyaka kA eka hI artha hai / aura nimitta prayathArtha kAraNa hai / isa prakAra jabaki usameM kAraNatA zrayathArtha hai to usakI sahAyatA se kArya huA, paramArtha se yaha kahanA kaise saMgata ho sakegA ; arthAt nahIM ho sakegA / aura phira kArya dravya atyanta bhinna hai, usameM upacarita kAraNa- dravya kA atyantAbhAva hai / isaliye usakI sahAyatA se kArya huA aisA kahanA zrasadbhuta vyavahAra se hI banatA hai, paramArtha se nahIM / zrataH jaise nimitta ko kAraNa kahanA zrabhUtArtha hai vaise hI usakI sahAyatA se kArya huA - yaha kahanA bhI prabhUtArtha hai, bhUtArthaM nahIM hai, kyoMki nimitta kI sahAyatA se kArya huA- yaha kahanA bhI upacarita arthaM ko hI sUcita karatA hai /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 . . . (4).zaMkA :- pAropa hai ki vyavahAranaya ke vipaya meM to vivAda nahIM hai, vivAda kevala kArya meM nimitta kI akiMcitkaratA ke viSaya meM hai| uttarapakSa kArya meM use sarvathA akiMcitkara mAnatA hai aura hama bhUtArtha mAnate haiM / sa. pR. 56 / samAdhAna :-jo karma kA udayAdirUpa nimitta ho yA anya koI nimitta ho, vaha kArya meM apane guNa dharma ko pradAna nahIM karatA, isaliye isa apekSA se vaha akiMcitkara hai / kintu vivakSita dravya apane pariNAmarUpa apanA kArya karatA hai vaise hI usakA nimitta dravya, yA vAhya nimitta dravya krama se udayAdirUpa aura apane pariNAmarUpa apanA kArya karatA hai| ina donoM ke eka kAla meM hone kA niyama hai, isaliye prayojanavaza unameM nimitta vyavahAra kara liyA jAtA hai| (5) zaMkA :-(samayasAra gAthA 81) aisA lagatA hai ki uttarapakSa ne "karma guNa" aura "jIva guNa" ina donoM padoM ko saptamI tatpuruSa ke rUpa meM samajhakara gAthA kA artha kiyA hai jaba ki una padoM kI SaSThI tatpuruSa ke rUpa meM samasta pada mAnakara gAthA kA artha karanA cAhiye thA ? sa0 pRSTha 6 / . . . samAdhAna :-isa gAthA meM "kammaguNe" aura "jIvaguNe" pada hamane saptamI vibhakti meM samajhakara artha nahIM kiyA hai, vaha saptamI vibhaktirUpa hai bhI nhiiN| ve donoM pada dvitIyA vibhakti ke bahuvacana haiM / hamane isI ko dhyAna meM rakhakara koI bhUla nahIM kI hai| '. (6)zaMkA :-pUrvapakSa (preraka aura udAsIna) donoM nimittoM ko mAnatA hai ? sa. pR. 13 / samAdhAna:-Agama meM nimitta do prakAra ke svIkAra kiye gaye haiM - vilasA aura prAyogika / dvIndriyAdi jIva jisa kArya meM buddhipUrvaka nimitta hote haiM, unakI yaha nimittatA prayoga-nimittaka (prAyogika) jAnanI caahiye| zeSa abuddhipUrvaka jitanI nimittatA hai vaha saba visrasA kahalAtI hai| isaliye Agama meM udAsIna aura preraka nimitta jinheM kahA gayA hai, ve yadi avuddhipUrvaka nimitta hue haiM to ve donoM visrasA nimittoM meM pariNamita ho jAveMge tathA buddhipUrvaka nimitta prAyogika kahalAveMge -aisA yahA~ samajhanA cAhiye / (7) zaMkA:-preraka nimitta ve haiM jinake sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI haiM ? sa. pR. 13 // samAdhAna :-pAgama meM kAryakAla meM kAlapratyAsattivaza vAhya dravya meM nimittatA svIkAra kI gaI hai, isaliye vivakSita kArya ke sAtha hI usameM hone vAle kisI bhI prakAra ke nimittoM kI anvaya vyatireka vyAptiyAM banatI haiN| jaise - jisa samaya AtmA krodha pariNAmarUpa pariNamatA hai usI samaya krodha kapAya karma kA udaya rahatA hai aura vAhya anukUlatA bhI usI samaya vanatI hai / yaha svIkAra karanA hI ThIka hai| asadbhUta vyavahAra se ise isaprakAra bhI kahA jA sakatA hai ki jisa samaya krodha kaSAya karma kA udaya hai usI samaya krodharUpa pariNAma hotA hai| ina donoM meM samavyApti
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 hai / prameyaratnamAlA ke uddharaNa (3-63) kA bhI yahI artha hai, kyoMki upAdAna ke anusAra hone vAle kArya ke sAtha prAyogika yA visrasA kisI bhI prakAra ke nimittoM kI samavyApti hai / ataH samIkSaka ne jo preraka nimitta mAnakara usakA udAsIna nimitta se bhinna lakSaNa karane kI ceSTA kI hai vaha yathArtha nahIM hai| samIkSaka ne jo preraka nimittoM ke viSaya meM rela ke iMjana va DibboM kA udAharaNa upasthita kiyA hai, so usa udAharaNa se yahI nizcita hotA hai ki samaya bheda ke vinA, donoM meM eka hI sAtha gati utpanna hotI hai yA donoM hI eka sAtha hI ruka jAte haiN| yaha vivakSA kI bAta hai ki hama iMjana ko preraka kAraNa mAnakara yaha likheM yA kaheM ki iMjana ke calane para DibboM meM gati utpanna hotI hai / vastutaH yahA~ prAyogika kAraNa DrAivara hai| usake vikalpa aura yogarUpa kriyA ke kAla meM hI iMjana va DibboM donoM meM gati utpanna hotI huI dekhI jAtI hai| iMjana se jur3e hue Dibbe usa samaya iMjana ke aMga haiM isaliye ye do nahIM eka hI haiN| ataH prakRta meM relagAr3I samartha upAdAna hai, usameM gati kA vikalpa aura yoga kriyA karatA hai usI samaya relagAr3I bhI calane lagatI hai| isI ko upAdAna kI mukhyatA se yaha bhI kahA jA sakatA hai ki jisa samaya relagAr3I calatI hai usI samaya DrAivara usameM prAyogika nimitta hotA hai| ina donoM kI kriyA meM kAlapratyAsatti hai, isaliye upAdAna yA nimitta kisI kI bhI mukhyatA se kathana kiyA jA sakatA hai, tAtparya eka hI hai| (8) zaMkA:-preraka kAraNa- anukUla nimittoM kA sahayoga milane para upAdAna kI vivakSita kAryarUpa pariNati honA aura java taka anukUla nimittoM kA sahayoga prApta na ho tava taka usakI (upAdAna kI) vivakSita kAryarUpa pariNati na ho sakanA - yaha nimittoM ke sAtha kArya kI anvaya-vyatireka vyAptiyAM haiM / sa. pR 13 / samAdhAna :- Agama meM kArya-kAraNabhAva ke madhya kAlapratyAsatti svIkAra kI gaI hai| isase to yahI siddha hotA hai ki jisa kAla meM upAdAna hai usase hone vAle kArya ke samaya hI nimitta hai / ise aisA bhI kaha sakate haiM ki jisa samaya jisa kArya kA nimitta hai usI samaya vaha apane upAdAna kA kArya hai / isaliye yaha pAgama se kahA~ siddha hotA hai ki upAdAna ke rahate hue bhI jaba taka usake anukUla (preraka) nimitta nahIM milate taba taka usase vivakSita kArya nahIM hotaa| aisA mAlUma par3atA hai ki yahA~ samIkSaka ne Agamokta nizcita upAdAna ko svIkAra na karake yaha likhA hai, kintu usakA yaha kahanA tabhI saMgata mAnA jA sakatA thA java mAgama meM pratyeka kArya ke prati samartha upAdAna kI svatantra vyavasthA na kI gaI hotii| samIkSaka ko yaha samajhanA cAhiye ki pratyeka kArya ko utpanna karanevAlA samartha upAdAna hI kAryakArI mAnA gayA hai, kevala dravyAthikanaya kA viSayabhUta upAdAna nahIM / isaliye cAhe preraka (prAyogika) nimitta ho yA udAsIna (visrasA) nimitta hoH jaba samartha upAdAna kArya ke sanmukha ho tabhI donoM kI upayogitA mAnI gaI hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 (8) zaMkA :- itanA spaSTa hai ki donoM hI pakSa upAdAna kI kAryarUpa pariNati ke avasara para donoM nimittoM kI upasthiti ko svIkAra karate haiN| itanI samAnatA pAyI jAne para bhI donoM pakSa ke madhya jo matabheda hai vaha yaha ki uttarapakSa unheM vahAM sarvathA akiMcitkara mAnatA hai jaba ki pUrvapakSa unheM vahAM kAryopatti meM upAdAna ke sahAyaka hone rUpa se kAryakArI mAnatA hai / sa. pR. 14 / * samAdhAna :- isa vaktavya meM mukhyatayA "sarvathA" pada hI vivAda kA vipaya hai| ise samIkSaka kA hamAre Upara pAropa kahA jAya to koI atyukti nahIM hogI, kyoMki uttarapakSa kArya ke prati nimittamAtra ko asadbhUta vyavahAranaya se svIkAra karatA hai / isalie usakA (uttarapakSa ko) kahanA hai ki jaba vaha kArya ke prati asadbhUta vyavahAranaya se nimitta mAnA gayA hai to use nimitta ko kArya ke prati asadbhUta vyavahAranaya se hI sahAyaka mAnanA caahiye| kintu samIkSaka ise mAnane ke lie taiyAra nahIM hai| vaha kArya ke prati nimitta ko vyavahAranaya se kAraNa mAnakara bhI bhUtArtha rUpa se usako sahAyaka mAnatA hai| hamane kArya-kAraNa bhAva meM nimitta ko lakSya kara use sarvathA akiMcitkara kahIM bhI nahIM likhaa| apanI galata mAnyatA ko chipAne ke liye samIkSaka kA hamAre Upara yaha mAtra miyyA Aropa hai / usake kathana meM eka bhUla to yaha hai ki vaha asadbhUta vyavahAranaya ke sthAna meM mAtra vyavahAranaya kA prayoga karatA hai aura isa prakAra vaha pAThakoM ko bhrama meM DAle rakhanA cAhatA hai / dUsarI bhUla yaha hai ki javaki Agama meM nimitta ko asadbhUta vyavahAranaya se arthAt upacAra se sahAyaka mAnA gayA hai, aisI avasthA meM vaha use bhUtArtharUpa se sahAyaka mAnatA hai| ise mAgama kA apalApa na kahA jAya to aura kyA kahA jAya ? (10) zaMkA :-kathana 30 meM samIkSaka kA kahanA hai ki kumbhakAra ghaTotpatti meM svarUpa se kAraNa yA kartA nahIM hai va ghaTa svarUpa se kumbhakAra kA kArya nahIM hai / yaha avazya hai ki kumbhakAra meM ghaTotpatti ke prati sahAyaka hone rUpa se yogyatA kA sadbhAva hai aura ghaTa meM kumbhakAra kI sahAyakatA meM utpanna hone kI yogyatA kA sadbhAva hai ? samAdhAna :- yahAM savAla yaha hai ki kumbhakAra meM ghaTa kI utpatti meM sahAyaka hone kI yogyatA aura ghaTa meM kumbhakAra kI sahAyatA meM utpanna hone kI yogyatA svarUpa se hai yA ina donoM meM donoM yogyatAye asadbhUta vyavahAranaya se kalpita kI gaI haiM yA kahI gaI haiN| svarUpa se haiM yaha to samIkSaka ko svayaM svIkAra nahIM hai| yadi kalpita kI jAnI hai yA kahI jAtI hai to yahAM samIkSaka ko yaha spaSTa kara denA Avazyaka thA ki isaprakAra kI ye donoM meM donoM prakAra kI yogyatAyeM asadbhuta vyavahAranaya se kalpita karalI jAtI haiM yA kahI jAtI haiN| yaha eka udAharaNa hai, nimitta kathana kI dRSTi se sarvatra hI isI prakAra samajha lenA caahiye| (11) zaMkA:- kArya kI niSpatti upAdAna meM hI huyA karatI hai ? samAdhAna :- kArya kI niSpatti upAdAna meM hI hotI hai yaha kahanA adhikaraNa kArakapane kI apekSA yathArtha hai, kintu kartA kAraka kI dRSTi se upAdAna hI kArya ko utpanna karatA hai aisA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 samIkSaka svIkAra nahIM karatA, isakA hameM Azcarya hai| samIkSaka 'ya:pariNamati' kA sarvatra prAyaH yahI artha karatA A rahA hai isaliye yaha vicAraNIya ho jAtA hai| dUsare samIkSaka ne yahIM para apane ukta kathana ko jo dravyAthika zuddha nizcayanaya kA viSaya likhA hai to yaha kathana sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya hai, kyoMki ukta kathana meM AdhAra-prAdheya bhAva kI vivakSA hone se vaha dravyAthika zuddha nizcayanaya kA vipaya kaise ho gayA - yaha vahI jAne / (12) zaMkA :- samIkSaka kA kahanA hai ki vAhyAbhyaMtara sAmagrI ke rahane para yadi prativandhaka kAraNa kA sadbhAva ho to kArya nahIM hotA? samAdhAna :-prAcArya samantabhadra kahate haiM ki bAhya-Abhyantara sAmagrI kI samagratA meM kArya hotA hai, yaha vastugata svabhAva hai / aisI avasthA meM yaha samIkSaka vatalAve ki kisI bhI kArya kI utpatti ke pratikUla yadi pratibandhaka sAmagrI kA sadbhAva hai to vahAM kisI bhI kArya ke hone meM vAhyAbhyantara sAmagrI kI samagratA kaise mAnI jAya ? arthAt nahIM mAnI jA sakatI hai| dUsarI bAta yaha hai ki jise samIkSaka prativandhaka kAraNa kahatA hai to yahAM dekhanA yaha hai ki prativandhaka kAraNa kyA dravya ko sarvathA apariNAmI banA detA hai yA usake abhAva meM jisa kArya kI utpatti honI cAhiye thI vaha na hokara dUsare kArya kI utpatti meM vaha nimitta ho jAtA hai / yadi samIkSaka kahe ki usa pratibandhaka kAraNa ke abhAva meM jisa kArya kI utpatti honI cAhiye thI usakI utpatti na hokara jisa kArya kA vaha pratibandhaka nahIM hai usa kArya kI utpatti hone lagatI hai to isakA yaha artha huA ki samIkSaka usa samaya kisI anya kArya kI kalpanA kara use usa kArya kA pratibandhaka kaha rahA hai / vastutaH usa samaya upAdAna ke pariNamanarUpa yA parispaMdarUpa kArya kA vaha pratibandhaka na hokara usake hone meM anya nimittoM ke samAna vaha bhI eka nimittamAtra hai / (13) zaMkA :-kathana 31(ga) ke anusAra samIkSaka upAdAna kAraNabhUta vastu ko dravyArthika zuddha nizcayanaya kA viSaya mAnatA hai so usakA aisA mAnanA samIcIna hai kyA ? samAdhAna :-pAgama meM sarvatra upAdAna-upAdeya bhAva kA nirdeza karate hue avyavahita pUrva paryAya yukta dravya ko upAdAna aura avyavahita uttara paryAya yukta dravya ko upAdeya kahA gayA hai / isaliye samIkSaka ne upAdAna ko jo dravyAthika zuddha nizcayanaya kA viSaya likhA hai so usakI vaha mAnyatA ekAntavAda se dUSita ho jAne ke kAraNa prAgama meM use mAnya nahIM kiyA jA sakatA dUsare dravyArthika zuddha nizcayanaya kA viSaya to abheda vivakSA meM samyagdarzana yA ratnatraya pariNata svabhAvabhUta AtmA hI hotA hai, na ki upAdAna kAraNabhUta vastu; kintu vastu to vibhAva paryAya se pariNata hokara bhI upAdAna kAraNa hotI hai| isa dRSTi se vicAra karane para vaha avyavahita pUrva paryAya yukta dravya hI upAdAna ThaharatA hai, jise Agama meM pramANa kA viSaya svIkAra kiyA gayA hai| (dekho aSTasahasrI kArikA 10 kI aSTasahasrI TIkA ke TippaNa / ) isaprakAra hama dekhate hai ki samIkSaka dvArA likhI gaI khAniyA tatvacarcA kI samIkSA aneka pAgama bAhya vivecana kA kalevara hai| ityalaM vistareNa /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 mUla zaMkA 2 kI sAmAnya samIkSA kA samAdhAna mUla zaMkA 2:- jIvita zarIra kI kriyA se dharma-adharma hotA hai yA nahIM ? - samAdhAna :- isa zaMkA ko upasthita karane meM zaMkAkAra kA kyA abhiprAya rahA hai yaha uttara pakSa kaise jAnatA ? zaMkA meM "jIvita" zabda zarIra kA vizepaNa hai / yahI uttara pakSa ne samajhA thA, isaliye isI AdhAra para usane uttara diyA.thA, jo yuktiyukta hone se zaMkAkAra pakSa ko yA samIkSaka ko mAnya kara lenA cAhiye thaa| ava jo usane likhA hai usake anusAra hama usase AtmA meM dharma-adharma kA niSedha nahIM karate haiM, kyoMki zarIra AtmA ke dharma aura adharma meM asadbhUta vyavahAranaya se hI nimitta hai, vAhya nimitta hokara vaha paramArtha se sahayoga nahIM krtaa| vaha sahayoga nahIM karatA hai - yaha kahanA bhI upacarita hI hai, jo prayojana vizeSa se kahA jAtA hai / . hamAre sAmane koI vicAraNIya prazna nahIM, kyoMki prAtmA meM dharma aura adharma kI utpatti kA AdhAra bhI svayaM AtmA hI hai, kyoMki jisameM jo utpanna hotA hai paramArtha se vahI usakA AdhAra hotA hai| zarIra ko usakA AdhAra kahanA yaha upacAra mAtra hI hai| jIva jo puruSArtha karatA hai vaha jIva kI hI pariNati vizeSa hai| zarIra usameM upacAra se nimitta mAtra hai| koI kisI ko paramArtha se sahayoga nahIM karatA / saba apanI-apanI pariNati meM magna haiM / Age sa. pR. 161 ke prArambha meM usane jo kucha likhA usakA bhI yahI uttara hai / (1) kramAMka ke antargata, jo kucha likhA hai usakA uttara yaha hai ki dharma AtmA kA ratnatrayarUpa pariNAma hai aura adharma mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrarUpa pariNAma hai / inake hone meM jahAM jisakI saMbhAvanA banatI hai vahAM usameM zarIra upacAra se nimitta hai / Age kramAMka ke anusAra samAdhAna isa prakAra hai (2) dravya mana, vacana aura kAya ye tonoM jIva ke sakriya hone meM nimitta haiN| jIva meM dharma aura adharma kI vyAcyA usake pariNAmoM ke anusAra banatI hai / AtmalakSI pariNAma dharma bhAva kA kAraNa hai aura paralakSI pariNAma isake viparIta bhAva kA kAraNa hai| aisI sIdhI vyAkhyA karanA hI zreyaskara hai| . (3) saMsAra zarIra aura bhogoM ke prati jo mana, vacana aura kAya ko nimitta kara upayoga pariNAma hotA hai usI kA nAma azubhopayoga hai / saMsAra ke prayojana ko gauraNakara samyak devAdi ke prati yA vratAdi ke prati jo ukta prakAra se upayoga pariNAma hotA hai usI kA nAma zubhopayoga hai| dharma bhAva isase sarvathA bhinna hai / vaha mukti svarUpa hai aura krama se pUrNa mukti kA kAraNa hai| (4) inameM zubha aura azubha pariNati tathA zubhopayoga azubhopayoga vandha ke kAraNa yA svayaM hI vandha svarUpa haiM / tathA svabhAva pariNati aura zuddhopayoga mokSa ke kAraNa haiM yA svayaM mukti svarUpa haiN| .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 bhAvavatI zakti aura kriyAvatI zakti kA pariNamanaM yathAsaMbhava dharma aura adharma hone meM antaraNa aura vahiraMga nimitta haiM / isaliye unake AdhAra se hamane prakRta meM uhApoha karanA prayojanIya nahIM smjhaa| yahAM to yaha dekhanA hai ki dharma kyA hai aura arghama kyA hai ? ___ Age samIkSaka ne pR. 192 meM "yahAM para yaha jJAtavya" ke antargata jo kucha likhA hai vaha usakI mAnyatA hai, vaha Agama nhiiN| tathA prakRta meM prayojanIya nahIM hone se yahAM hama usa viSaya meM nahIM likha rahe haiM / samIkSaka mUla zaMkA ko dhyAna meM rakhakara likhatA no prakRta meM upayogI hotaa| mUla zaMkA 2 ke pahale daura kI samIkSA kA samAdhAna - sIdhA prazna yaha hai ki "jIvita zarIra ke kriyA se dharma, adharma hotA hai yA nahIM ? isameM "jIvita" zabda zarIra kA vizeSaNa hai / java koI prANI maraNa ke sammukha hotA hai to dekhane vAle pUchate hai ki yaha prANI jIvita hai ki mara gayA ? isase hama jAnate haiM ki "jIvita" yaha vizepaNa jIte hue prANI ke lie lagAyA jAtA hai, na ki zarIra ke liye / kintu samIkSaka isa vizeSaNa ko zarIra ke sAtha lagAkara usase dharma yA adharma hotA hai yA nahIM - yaha pUchatA hai| isaliye yadi hamane usakI zaMkA ke anusAra uttara diyA to phira Azcarya hai ki vaha yaha likhane kA sAhasa kase kara rahA hai ki "uttara prazna ke prAzaya ke pratikUla aura nirarthaka hai|" yaha to use zaMkA upasthita karate hue socanA cAhiye thA ki hama uttara pakSa ke sAmane isa bhASA meM zaMkA upasthita kareM jisase uttara pakSa dvArA hamAre Azaya ke anurUpa hameM samAdhAna mila jAya / samIkSaka ne jisa bhASA meM zaMkA kI thI, samAdhAna bhI usI ko dhyAna meM rakhakara kiyA gayA thaa| ava vyartha ke vikalpa se koI lAbha nhiiN| samAdhAna Agama sammata hai - zaMkAkAra zarIra kI kriyA ko jIva kI kriyA mAna lenA cAhatA hai so isa saMbaMdha meM hamane jo nATaka samayasAra padya 121-123 samayasAra kalaza 242 aura paramAtmaprakAza padya 2-163, pramANa upasthita kiye haiM unase to ajJAnI ke usI vikalpa kA sUcana hotA hai jise zaMkAkAra pakSa jIvita zarIra kI kriyA kahatA hai / isaliye hamane apane samAdhAna meM jina pramAraNoM ko upasthita kiyA hai, samAdhAna ke anurUpa hai| kintu zaMkAkAra pakSa hamAre sapramANa samAdhAnoM para se jo Azaya phalita karatA hai, vaha phalita nahIM hotaa| aura na hamArA samAdhAna Agama se viparIta hI hai| zaMkAkArapakSa kI hI ukta zaMkA Agama ke viparIta avazya hI hai / itane bar3e vidvAnoM ke dvArA upasthita kI gaI aisI zaMkA avazya hI haMsI aura manoraMjana kA sAdhana banI huI hai| __ zaMkAkArapakSa jise jIvita zarIra kI kriyA kahatA hai vaha ajIva tatva meM antarbhUta hotI hai, kyoMki zarIra jIvita nahIM hotA, jIvita to jIva hotA hai / isaliye na to vaha paramArtha se dharma adharma kA hetu hI hai aura na svayaM dharma adharma hI hai| phira bhI jaise vaha pakSa yaha kahane meM nahIM hicakicAtA ki saMsArI AtmA paramArtha se bhojana nahIM karatA to kauna karatA hai ? vaise hI vaha pakSa "jIvita zarIra" kahakara usase paramArtha se dharma aura adharma mAnatA ho to koI Azcarya nahIM, kyoMki vaha pakSa java jIva ko jIvita kahane kI apekSA zarIra ko hI jIvita kahatA hai, aisI avasthA meM
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 usakI yahI mAnyatA mAlUma par3atI hai ki vaha pakSa jIva ke zarIra kI kriyA ko hI dharma yA adharma bhI mAnatA hai / usake isI Azaya ko samajhakara hamane ukta samAdhAna kiyA hai, vizeSa kyA sUcita kareM / anya kathana kA samAdhAna :- jaise karma kA udaya upazama Adi ko jIva ke dharma adharma meM adbhUta vyavahAranaya se nimitta kahA jAtA hai vaise hI jIva ke zarIra ko bhI nokarma hone se usI naya se dharma adharma meM nimitta kahA jAtA hai / pUrA karma zAstra aura caraNAnuyoga zAstra isakA sAkSI hai / itane sIdhe kathana ko sIdhe zabdoM meM na svIkAra kara paNDitAI lagAnA koI prayojana nahIM rakhatA yahA~ itanA aura samajhanA cAhiye ki hamane yaha kathana upacAranaya kA Azaya lekara hI svIkAra kiyA hai, isalie isa viSaya meM samIkSaka kA anya jitanA likhanA hai, use apane mata ko punaH punaH duharAte rahane ke sivAya aura kucha nahIM kahA jA sakatA / mUla zaMkA 2 ke dUsare daura kI samIkSA kA samAdhAna (1) prANI meM yaha vyavahAra hotA hai ki "yaha jIvita hai", zarIra meM nahIM, isalie jIvita pada jIva kA vizeSaraNa to vana jAtA hai paramArtha se zarIra kA nhiiN| "jIvita zarIra" aisA hamane zrAja taka sunA nahIM / samIkSaka hI usakI puSTi meM lagA huA hai / hAM yaha avazya kahA jAtA hai ki "abhI yaha bhAI marA nahIM, jItA hai / " aura java jIva nikala jAtA hai taba zarIra ko murdA kahA jAtA hai yA mare hue kA zarIra - yaha kahA jAtA hai / / (2) zarIra meM sthita prANI ko nimitta kara yaha kahA jAtA hai ki yaha dAMtoM se kATatA hai, hAthoM se mAratA hai, pUjA karatA hai, muni ko AhAra detA hai, yaha prasadbhUta vyavahAra hotA avazya hai, para ko kATatA hai, kauna mAratA hai, kauna pUjA karatA hai, kauna muni AhAra ko detA hai, aisA pUchA jAya to kahA jAtA hai ki isa AdamI ne mArA, kATA, pUjA kI, muni ko AhAra diyA, Adi / isa prakAra hama dekhate haiM ki isa vyavahAra meM zarIra gauraNa ho jAtA hai / asadbhUta vyavahAranaya se AdamI kartA vana jAtA hai| hama jAnate haiM ki kATanA yAdi kriyA zarIra se huI hai, para vaha jIvita zarIra se nahIM, jIte hue AdamI ke zarIra se huI / zaMkAkAra ke vividha kathanoM kA samAdhAna : (1). yahA~ bhAvavatI zakti meM zaMkAkAra ne zraddhA, jJAna, cAritra guNoM ko grahaNa kiyA ho to vAta dUsarI hai para bhAvavatI zakti aura kriyAvatI zakti svataMtra hai, isIliye "bhAvavatI zakti kA vibhAvarUpa pariNamana mithyAtvAdi haiM, aura svabhAvarUpa pariNamana samyaktvAdi haiM" yaha likhanA isaliye Agama virUddha hai kyoMki vaha sAmAnya kAraNa hai / vastutaH samyagdarzana Adi rUpa zraddhAdi guNoM kA pariNamana hai / bAkI zaMkAkAra pakSa kA likhanA vikathArUpa kathana hai / (2) zarIra to jar3a hai usako nayavivakSA ko gauraNa kara jIvita kahanA hAsyAspada jAna par3atA hai / aisI avasthA meM yaha kahanA ki eka to "jIva ke sahayoga se hone vAlI jIva kI kriyA dUsarI zarIra ke sahayoga se honevAlI jIva kI kriyA" ina donoM hI kathanoM kA samIkSaka dvArA likhA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jAnA bar3A vicitra lagatA hai / kadAcit isameM se prathama vikalpa ko jIvita zarIra kI kriyA vaha pakSa kaise kaha rahA hai - yaha samajha ke bAhara kI bAta hai / hAM yadi dUsare vikalpa ko mAnane vAle vyakti ko samIkSaka apratibuddha svIkAra karatA hai to usakA aisA mAnanA ThIka hI hai, phira bhI hameM isa bAta kA Azcarya hotA hai ki aisA jAnate hue bhI usane isa mUla zaMkA ko upasthita hI kaise kiyA ? yadi hamase pUchA jAya to hama to itanA hI kahege ki dharma yA adharma kA karttA to svayaM jIva hI hai, zarIra kI kriyA usameM nimitta mAtra hai| yadi kisI bhI prakAra ke nimitta meM dharma yA adharma ke kartRtva kA Aropa karake aisA mAna bhI liyA jAya to bhI zarIra ko jIvita kahanA kevala apane ghara kI mAnyatA hI kahI jaayegii| (3) isa kramAMka ke antargata samIkSaka ne jo kucha likhA hai vaha kevala usane zarIra ko jo jIvita vizeSaNa lagAyA hai, usakI puSTi mAtra hai, anya kucha nahIM / paMcamahAvata Adi kA pAlana jIva hI karatA hai, zarIra nhiiN| zarIra to nimittamAtra hai| asadbhUta vyavahAra se zarIra ke AdhAra se jIva ke rahane para bhI zarIra to jar3a hI banA rahatA hai, isalie dharma adharma jIva kA hI pariNAma hai, vahI usakA paramArtha se kartA hai, zarIra nahIM / usako yadi nimittapane kI apekSA kathana kI.bAta karanA bhI thI to use zarIra ke nimitta se jIva dharma adharma karatA hai yA nahIM, isa rUpa meM zaMkA rakhanA cAhiye thii| usa pakSa meM isa carcA ke pratinidhi taba coTI ke vidvAna the / unase yaha pramAda kase ho gayA, isakA hameM hI kyA, sabako Azcarya hotA hai| yaha ThIka hai ki jIva kA matijJAna rUpa upayoga indriyoM ke nimitta se hotA hai, kintu itane mAtra se vAhya upakaraNoM ko jIvita to nahIM kahA jA sktaa| vaha pakSa "sahAre" kI dhuna yadi nahIM chor3atA hai to vahI batAye ki cAritra moha karma ke udaya se java rAga bhAva hotA hai to cAritra moha kA udaya kisake sahAre se hotA hai| upazama, kSaya, kSayopazama ke viSaya meM bhI yahI pRcchA kI jA sakatI hai| yadi vaha kahe ki ukta karma kA udaya to svayaM hotA hai to usI samaya vaha pakSa rAga bhAva ko svayaM hotA huA kyoM nahIM mAna letA, kyoMki ukta karma kA udaya to nimitta mAtra hai| yadi kaho ki ukta karma ke udaya meM kAla nimitta hai to ukta rAga kI utpatti meM kAla ko nimitta kyoM nahIM mAna letA? tAtparya yaha hai ki pratyeka vastu svayaM hI utpAda-vyayarUpa pariNamatI hai| koI kisI ko pariNamAtA nhiiN| isa nimitta se yaha kArya huyA yaha kathana upacAra mAtra hai / kevala prayojana vizepa se aisA upacAra kiyA jAtA hai / (4) hamArA pakSa zarIra Adi para dravyoM aura unakI paryAyoM ke asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA nimitta se to dharma yA adharma mAnatA hai, jIvita zarIra se nahIM, kyoMki zarIra jIvita hotA hI nahIM to usase dharma yA adharma hotA hai yA nahIM - aisA likhanA mAtra pramAda ko hI sUcita karatA hai| cUMki usa pakSa dvArA eka vAra pramAda ho gayA to usakA bAra-bAra poSaNa to nahIM karanA cAhiye, isI meM mokSa mArga kI pratiSThA hai| .
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 (5) yahAM svayaMbhU stotra kA hamane uddharaNa dekara jo artha likhA hai use samIkSaka ne kucha badala kara mAna liyA hai / vaha mAnatA hai ki kArya meM jo nimitta hotA hai usake sahAre se anya dravya hotA hai, isa para hama pUchate haiM ki "sahArA" kyA vastu hai ? yadi use nimitta kA dharma mAnA jAya to vaha nimitta meM hI rahA / usase jisa vastu meM kArya huA usako kyA lAbha milA, arthAt kucha bhI nhiiN| to phira nimitta ke sahAre se kArya hotA hai - aisA kyoM kahate ho ? yadi kaho ki jisameM kArya hotA hai vaha usakA dharma hai to hama pUchate haiM ki use kisane paidA kiyA ? yadi kaho ki nimitta ne paidA kiyA to phira vaha nimitta kA dharma ThaharA / aisI avasthA meM jisameM kArya huA usameM saMkamaraNa kaise ho sakatA hai, arthAt nahIM ho sakatA hai / yadi kaho ki nimitta ke sahAre se kArya huA yaha kathana ! mAtra hai, tavaM phira yahI kyoM nahIM mAna lete ki kAla pratyAsatti vaza vivakSita kArya ke samaya zranya vastu meM nimitta vyavahAra hotA hai / paramArtha se anya vastu anya ke kArya kA nimitta nahIM hotI / isa prakAra vicAra karane para yahI nirNaya hotA hai ki svayaMbhU stotra ke ukta ullekha kA hamane jo artha kiyA hai vahI upayukta hai / usase hamAre isa abhiprAya kI 'puSTi hotI hai ki jIvita vizeSaraNa jIva ke lie hI AtA hai, zarIra ke lie nahIM / isalie prakRta meM ukta zloka se jo artha .. sa. pR, 202 meM "aMga" zabda ko lekara samIkSaka ne jo TippaNI kI hai usake anusAra vAhya nimitta kArya - dravya kA koI upakAra to nahIM karatA, mAtra aisA prasadbhUta vyavahAranaya se kahA avazya jAtA hai| aura phira usake "aMga" zabda kA artha sa. pU. 200 meM " goraNa" kiyA hI hai / phalita hotA hai, vahI artha hamane kiyA bhI hai / (6) ta. ca. pU. 78 meM hamAre ullekha ke AdhAra para samIkSaka ne (ka) ke antargata jo zrAtma puruSArthaM kA ullekha kiyA hai, vaha ThIka hai / hamane svayaM bhUstotra pR. 60 kA jo artha kiyA hai vaha bhI ThIka hai / isI anuccheda meM usane dUsarI bAta likhI hai so usa sambandha meM prakRta meM yaha samajhanA cAhiye ki mokSamArgI ke jo svabhAva paryAya utpanna hotI hai vaha usake AtmalakSI hone se hI hotI hai| yahAM nimitta gauNa hai / (kha) kAryotpatti ke avasara para nimitta milate hI nahIM haiM yA pratikUla nimitta milate hai yahI likhanA usa pakSa kA pramAda hai / prAcAryoM ne jaba kAryotpatti ke samaya bAhya aura AbhyaMtara upAdhi kI samagratA meM kAlapratyAsatti svIkAra kI hai tava kAryotpatti ke avasara para nimitta milate. hI nahIM haiM yA pratikUla nimitta milate haiM, yaha prazna hI khar3A nahIM hotA / samIkSaka ko Agama se aisA udAharaNa denA cAhiye ki kAryotpatti ke avasara para nimitta nahIM milate haiM / vyartha meM aisA likhakara Agama ko kyoM badalanA cAhatA hai, upAsanA nahIM kaha sakate / milate yA pratikUla nimitta ise hama usakI jinAgama kI (ga) Age usane jo yaha likhA hai ki "parantu kAryotpatti jIva hai, isalie jIva ke lie apane upAdAna kI samhAla kA kyA prayojana isakA yahI uttara hai ki kArya eka meM hotA hai, jIva aura ajIva do aura ajIva donoM meM hotI raha jAtA hai" aadi| so meM milakara nahIM / isalie
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pratyeka kArya yogya kAla meM hokara bhI vaha jIva ke gauNa mukhyarUpa tadanukUla yogya puruSArtha pUrvaka hI hotA hai / yadi abuddhi pUrvaka kArya hotA hai to puruSArtha kI goNarUpatA kahIM jAtI hai / prAcArya samantabhadra ke "buddhipUrvApekSAyAM" ityAdi vacana se yahI phalita hotA hai / kahIM daiva kI mukhyatA hai aura kahIM puruSArtha kI / isase kArya ke hone meM kAlapratyAsatti kA prabhAva nahIM ho jAtA / " (gha) kAryakAla meM nimitta kArya kA kAma nahIM karatA, isaliye to kyoMki nimitta kA sadbhAva mAnA bhI gayA hai asaddbhUta vyavahAranaya se hI anukUla bhI isI naya se kahA jAtA hai / jise hama kArya kA nimitta kahate haiM, kArya avazya karatA hai, isa apekSA se vaha kiMcitkara bhI hai / / vaha akiMcitkara hai, nimitta ko kArya ke vaha usa samaya apanA (ca) praznottara 1 meM jina pramANoM se samIkSaka ne yaha siddha kiyA hai ki " kArya ke prati sanmukhatA preraka nimitta ke bala se hI hotI hai" vahIM hama ( uttarapakSa ) yaha bhI siddha kara prAye haiM ki preraka nimitta kahanA yaha kathana mAtra arthAt prasadbhUta vyavahAranaya se hI kahA jAtA hai / vaise dekhA jAto para ke kArya ke prati sabhI nimitta udAsIna hI hote haiN| kAryaM samartha upAdAna se hotA hai yaha jahA~ sadbhUta vyavahAranaya se kahA jAtA hai vahAM vaha Avazyaka vAhya nimitta se hotA hai yaha adbhUta vyavahAranaya se kahA jAtA hai / vaise dekhA jAya to saba kArya apane kAla meM svayaM hote haiM, yaha paramArtha hai / P (cha) hama jo yaha likha Aye haiM ki "isa jIva kA anAdi kAla se para dravya ke sAtha saMyoga banA calA A rahA hai, isaliye vaha saMyoga kAla meM honevAle kAryoM ko jaba jisa padArtha kA, saMyoga hotA hai ajJAnavaza usase mAnatA calA A rahA hai / yahIM usakI mithyA mAnyatA hai" vaha yathArtha likhA hai, kyoMki ajJAna isI kA nAma hai / sarvArthasiddhi a. 1 sUtra 32 kI TIkA meM jo kAraNa-viparyaya kA ullekha kiyA hai vaha ukta mithyA mAnyatA ko dhyAna meM rakhakara hI likhA hai / (ja) hamane apane vaktavya ke anta meM jo yaha likhA hai ki "pratyeka prANI ko apane pariNAmoM ke anusAra hI paramArtha se puNya pApa aura dharma hotA hai, zarIra kI kriyA ke anusAra nahIM yahI nirNaya karanA cAhiye aura aisA mAnanA hI jinAgama ke anusAra hai" so yaha hamane ThIka hI likhA hai / tatvArthasUtra pra. 6 sUtra 3 kI savArthasiddhi TIkA meM yoga kI carcA karate hue likhA hai ki"zubhapariNAma nirvRtaH yogaH zubhayogaH azubhapariNAma nirvRttaH yogaH azubhayogaH " arthAt zubha pariNAma se jisa yoga kI sthiti banatI hai vaha zubha yoga kahalAtA hai tathA azubha pariNAma se jisa yoga kI sthiti banatI hai vaha azubha yoga kahalAtA hai / isa kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa taraha kI zarIra kI kriyA meM saMsArI AtmA kI jisa prakAra kI pariNati nimitta hai zarIra kI usI kriyA ko zubha-azubha bhAva aura dharma meM nimitta kahA jAtA hai, phira bhI koI zarIra jIvita nahIM hotaa| isaliye jIvita zarIra mAnakara usakI kriyA se zubha azubha bhAva
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155 aura dharma hotA hai, usa pakSa kA yaha kahanA mithyA hI hai / isa zaMkA kA hama hamAre prathama, dvitIya aura tRtIya daura meM vividha pramANa dekara gaharAI se vicAra kara Aye haiM / isalie isa viSaya para punaH punaH likhanA piSTapepaNa mAtra hai| jijJAsuoM ko isa samAdhAna ke sAtha una dauroM ko vizeSa rUpa se par3hanA caahiye| preraka nAma kA koI nimitta hai hI nhiiN| preraka nimitta kahanA mAtra asadbhUta vyavahAra hI hai / isI apekSA se Agama meM kahIM-kahIM isakA kathana dRSTigocara hotA hai| vicAra karake dekhA jAya to kisI prakAra kA bhI nimitta kyoM na ho, anya dravya ke kArya ke prati vaha udAsIna hI hotA hai, kyoMki jisa samaya koI bhI dravya apane utpAda-vyayarUpa svabhAva ke anusAra kAryarUpa pariNamatA hai usI samaya jise isa kArya kA nimitta kahA jAtA hai vaha bhI apane utpAda-vyayarUpa dravya svabhAva ke anusAra apane kAryarUpa pariNamatA hai, kisI ko paramArtha se sahAyatA karane kA avasara hI nahIM milatA hai / mAtra ina donoM meM kAlapratyAsatti hone se eka ko apane kAryarUpa pariNamana ko gauraNakara dUsare ke kArya kA nimitta kahA jAtA hai / upacAranaya se yaha anAdi kAlIna vyavasthA hai jo akATya hai, aura vaha kAlapratyAsatti yA vAhya vyakti ke AdhAra para pAgama meM svIkAra kI gaI hai| mUla zaMkA 2 ke tIsare daura kI samIkSA kA samAdhAna isa daura meM jIvita zarIra pada ko svIkAra kara usI AdhAra para dharma adharma honA likhA hai / tadanusAra AMge isI bAta ko dhyAna meM rakhakara samIkSA kA samAdhAna kiyA jAtA hai| sasIkSaka ne 1, 2, 3 kramAMka ke antargata hamAre vaktavya ko uddhRta kara anta meM sa. pR. 205 meM jo yaha likhA hai ki "uttarapakSa prakRta praznottara kI sAmAnya samIkSA ke prathama aura dvitIya donoM dauroM kI samIkSA ke kathanoM para dhyAna detA to use apanI prakRta viSaya sambandhI mUla kA patA ho jaataa| so isakA samAdhAna yaha hai ki cAhe jIte hue jIva kA zarIra ho aura cAhe jIva ke nikalane ke bAda kA zarIra ho- donoM hI zarIra haiM aura donoM hI jar3a haiN| nimittapane kI dRSTi se para ke kArya meM donoM hI vAhya nimitta hote haiM, ata: yaha Apatti yogya nahIM hai / paramArtha se Apattiyogya to zarIra ko jIvita vizeSaNa lagAnA hai| vaha yaha pramAda svIkAra karale, aura usake bAda asadbhUta vyavahAraMnaya se zarIra ko dharma adharma meM nimitta kahe to hameM koI Apatti nahIM hai| kathana 1 ke sambandha meM khulAsA : (ka) jIvita vizeSaNa zarIra ke svarUpa kA khyApana nahIM karatA, apane bhAvaprANoM se jIvita to jIva hI hotA hai| "jIva ke mahayoga se" kA artha hI asadbhUta vyavahAranaya se jIva ke nimitta se hotA hai| isaliye , jIva ke nimitta se jaba samIkSaka zarIra ko hI svarUpa se jIvita mAna sakatA hai to use sIdhe zarIra kI kriyA ko hI svarUpa se dharma adharma mAna lene meM koI Apatti nahIM honI cAhiye; arthAt kucha bhI Apatti nahIM honI cAhiye /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadi vaha kahe ki jaise daNDa ke nimitta se manuSya daNDI kahalAtA hai vaise hI yahAM jIva ke nimitta se zarIra ko jIvita kahA gayA hai| so usakA yaha kahanA bhI yuktiyukta nahIM hai, kyoMki jaise daNDa ke nimitta se manuSya daNDI yA daNDavAlA kahA jAtA hai vaise hI jIva ke nimitta se zarIra ko jIvavAlA zarIra kahA jAyagA, na ki jIvita zarIra / anyathA jIva aura zarIra meM prabheda kA prasaMga prApta hotA hai| (kha) hamane zaMkAkAra pakSa kI pratizaMkA 2 aura 3 ke vivecanoM para dhyAna diyA thA aura vahIM unakA samAdhAna bhI kara Aye the| yahAM usa AdhAra para jo samIkSaka yaha likhatA hai ki "jise uttara pakSa jIva ke sahayoga se hone vAlI zarIra kI kriyArUpa jIvita zarIra kI kriyA ko pudagala dravya kI paryAya mAnakara use ajIva tatva meM antarbhUta karake aura usase prAtmA meM dharma adharma mAnane ke viSaya meM kucha bhI Apatti nahIM hai / maiMne apanI prakRta vipaya sambandhI samIkSA meM bhI isa bAta ko spaSTa kara diyA haiN|" so samIkSaka yadi isa vaktavya ko uttara pakSa ke prathama daura ke vAda likhI gaI prati zaMkA 2 meM hI svIkAra kara letA to Age yaha viSaya vivAda kA viSaya hI nahIM banatA, astu jaba samIkSaka ne uttara pakSa ke kathana ko svIkAra kiyA tabhI pUrva meM sUrya kA kaMganA kahA jaaygaa| kintu yahIM para "parantu" likhakara jo apanI anya mAnyatA kA havAlA dekara usane zarIra ke nimitta se honevAlI jIva kI kriyA ko yadyapi vaha jIvita zarIra kI kriyA nahIM hai "phira bhI usakA aisA kahanA to uttarottara asatya kahane kI paramparA kA hI sUcaka hai| isase ipTArtha phalita karanA saMbhava pratIta nahIM hotA / isakI apekSA samIkSA likhate samaya usake sAmane itanA likhA hotA ki "zarIra kI kriyA se AtmA meM dharma adharma hotA hai yA nahIM" to use itanA drAviDI prANAyAma na karanA pdd'taa| (ga) vAhya padArtha agaNita hote haiM aura asadbhUta vyavahAranaya se jaba ve vivakSita dravya ke kAryakAla meM nimitta kahe jAte haiM - aisI avasthA meM use mUla zaMkA kI jina manamAnI vyAkhyA upasthita karake apane mana kI khIjha miTAnI par3a rahI hai vaha sthiti utpanna na hotI yadi vaha zarIra ko "jIvita" vizeSaNa lagAne kA samarthana na krtaa| sIdhI sI bAta to yaha hai ki vaha isa pramAda ko svIkAra karale ki hama zarIra ko "jIvita" vizeSaNa lagAne kA marthana kara rahe haiM to ThIka nahIM kara rahe haiM / ataH usake dvArA ukta mUla zaMkA kI uttarottara nAnA vyAsyAyeM upasthita karane se koI lAbha nhiiN| (gha) prazna viSayaka prathama aura dvitIya daura meM usakI zaMkA pratizaMkAyeM haiM, samIkSA nhiiN| isa daura ko vaha bhale hI samIkSA kahe aura likhe, para hai vaha pratizaMkA hii| zeSa saba vyAkhyAyeM isa samAdhAna meM hama pahale hI spaSTa kara pAye haiM ki zarIra kI kriyA AtmA ke bhAvoM meM nimitta hai, isaliye ina donoM meM nimitta-naimittika rUpa se kAryakAraNa bhAva ghaTita ho jAtA hai / vaha upacarita kathana hI- itanA yahA~ vizeSa jAnanA cAhiye /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. (E) isake antargata Aye hue usake kathana kA samAdhAna (ga) ke antargata kiye gaye samAdhAna se ho jAtA hai ! . . (ca) zarIra yA koI bhI paradravya AtmA ke zubha azubha bhAvoM ke hone meM nimitta hai / zarIra jIvita nahIM hotA, isalie apane kathana ko puSTi ke liye drAviDI prANAyAma karanA vyartha hai / (cha) hama kyA mAnate haiM, pAgama ke AdhAra para yaha hama saba spaSTa karate Aye haiM / mUla vAta yaha hai ki zarIra ko "jIvita" kahanA paramArtha se banatA nhiiN| isa sambandha meM usako apanA mata badala lenA cAhiye / vAkI saba kathana yathAsambhava bana jaaygaa| jahAM thoDA bahuta sudhAra apekSita hai use Agama ke anusAra jAna lenA cAhiye, apanI vyAkhyA ke cakkara meM nahIM par3anA cAhiye / yaha jaMgala meM akele phAga khelanA hai| hamane upAdAna-upAdeya bhAva se eka zabda bhI nahIM likhA / vyartha hI vaha pakSa hama para Aropa karake apanA bacAva karanA cAhatA hai| mUla zaMkA upAdAna-upAdeya bhAva se vivecana karane kI hai bhI nhiiN| .. . (ja) hamane tatvArtha sUtra ke a06 ke sUtra 1 va 2 para dhyAna diyA hai / yaha prazna hI nahIM ki kisase kyA hotA hai ? aAgama meM spaSTa hai, saba jAnate haiM / jo bAta cintya hai, samIkSaka ko usa para dhyAna denA cAhiye / pAgama hI hamArI mAnyatA hai| zarIra ko jIvitta vizepaNa lagAnA hamArI mAnyatA nahIM hai / yaha usakI mAnyatA hai| samayasAra gAthA 167 kA Azaya rAgAdi ke yoga se jIva kA zubha azubha bhAva hI hotA hai| jIva kI kriyAvatI zakti kA pariNamana to prAtmapradeza parispanda rUpa hI hotA hai| Age usa pakSa ne rAgAdirUpa pariNamana tathA mana, vacana aura kAya kI kriyA meM jo pharka hai use svayaM hI svIkAra kara liyA hai| mohanIya karma ke upazamAdi ke sAtha jIva ke samyagdarzanAdika kI kAla pratyAsatti hai, isa liye upacAra naya se yaha kaha sakate haiM ki mohanIya karma ke upazamAdi se jIva ke samyagdarzanAdi hote haiN| nizcaya se to ye svAbhAvabhUta AtmA kI ora lakSya dene se svayaM hI hote haiM, para Azraya se nahIM kyoMki ve jIva ke svabhAva bhAva haiM / samIkSaka ko donoM nayoM ke kathanoM meM bheda karake likhanA cAhie / Age (A) se lekara (maH) ke antargata jo kucha bhI likhA hai vahAM sarvatra pUrvokta vidhi se samajha lenA / cAhiye, kyoMki nizcayanaya svAzrita kathana ko svIkAra karatA hai aura asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya parAzrita kathana hai / isake atirikta naya vivakSA ko chor3akara ekAnta se jitanA kucha bhI likhA jAtA hai vaha Agama bAhma hone se grAhya nahIM mAnA gayA hai| mithyA darzanAdirUpa jitane bhI pariNamana haiM ve saba jIva kI bhAvarUpa avasthAyeM haiN| unake rahate hue atatva zraddhA Adi kArya hote haiM / "mastiSka ke sahAre" yaha Aja kI bhASA hai, pAgama ke anusAra cintana kA kAma mana kA hai, maStiSka kA nahIM / Age (ka) ke antargata samIkSaka ne jo "vyavahAra mithyAjJAna" likhakara usakI vyAkhyA kI hai so mithyAjJAna to mithyAjJAna hI hai aura vaha svataMtra
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 AtmA kA hI kArya hone se nizcayasvarUpa hai / koI nizcaya mithyAjJAna ho aura koI vyavahAra mithyAjJAna ho - aisA nahIM hai / itanA avazya hai jaba kudevAdi ke jJAna ko sudevAdi kA jJAna kahA jAtA hai yA mithyAtva karma ke udaya se mithyAjJAna hotA hai, aisA kahA jAtA hai taba vaha para sApekSa kaMthana hone se vyavahAra mithyAjJAna kahA jAtA hai athavA vaha svabhAvabhUta AtmA ke zrAlamvana se nahIM utpanna huA hai, para ke Alambana se utpanna huA hai phira bhI use AtmA kA kahanA yaha loka vyavahAra hai / kintu yahAM sava viSaya prayojanIya nahIM hai / yahAM to mAtra paramArtha se zarIra "jIvita" hotA hai yA nahIM aura use jIvita mAnakara usase dharma adharma hotA hai yA nahIM, itanA mukhyarUpa se vicAraNIya viSaya hai / usa pakSa kI aura se isI bhAva ko lekara zaMkA upasthita kI bhI gaI jisakA ki hamane tInoM dauroM meM samAdhAna kiyA hai / prakRta se duniyA~ bhara ke asaMgata viSaya likhakara mAlUma par3atA hai ki vaha pakSa ghI taura se apane pramAda ko nahIM svIkAra karanA cAhatA / sa0 pR0 209 meM (ka) ke antargata jousa pakSa ne mithyAjJAna ke pariNamana ko matiSka ke sahAre para likhA hai, vaha usakI bhUla haiM, kyoMki mithyA jJAna kA pariNamana jIva meM eka to apane ajJAna ke kAraNa hotA hai aura dUsare vaha mithyAtva karma ke udaya ko nimitta kara hotA hai / jaina Agama meM pAMca indriyAM aura chaThA mana mAne gaye haiM / inake sivAya " mastiSka " nAma kI koI svatantra indriya nahIM hai jisake sahAre se mithyA jJAna : kA pariNamana mAnA jAya / (kha) aura (ga) mithyA darzana bhI jIva kA pariNamana vizeSa hai / usake astitva meM jIva ke mana ke nimitta se anyathA zraddhA avazya hotI hai / svarUpa se vyahAra mithyA jJAna na to vyavahAra mithyA darzana hI hai aura na hI vyavahAra mithyA cAritra hI hai / ina tInoM ko jaba para sApekSapane se mAnate haiM taba ve avazya hI vyavahAra mithyA darzana, vyavahAra mithyA jJAna aura vyavahAra mithyA cAritra kahalAte haiM / (gha) vyavahAra aruci kyoM kahalAtI hai, isa viSaya meM bhI pUrvokta vidhi se jAna lenA cAhiye / (ca) aura (cha) kA bhI yahI uttara hai / : Age sa.. pR. 210 meM usane jo kucha likhA hai, vaha usake mana se hone vAle vikalpoM kI hI upaja hai, isIliye mUla zaMkA se ina saba vicAroM kA sambandha na hone se hama unake saMbandha meM kucha nahIM likha raheM haiM / kathana naM0 2 (sa0 pR0 211) kA khulAsA : isa kathana meM samIkSaka ne sa. pU. 86 ke hamAre vacana ko uddhRta kara jo kucha zaMkA upasthita kI hai, usameM va " jivita zarIra kI kriyA se" jise usane zarIra ke sahayoga se honevAlI jIva kI kriyArUpa, svIkAra kiyA hai, usakA yaha kathana mUla zaMkA se bahibhUrta hai, kyoMki jIva kI kriyA ko jIvita zarIra kI kriyA kahanA mAtra bhrAmaka zabdoM kA jAla hI hai / yadi use jInita zarIra kI kriyA se yahI artha grAhRya thA to zaMkA / meM hI ise spaSTa kara diyA gayA hotA / kintu isa khulAse
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ko pratizaMkA 2 aura pratizaMkA 3 meM bhI spaSTa nahIM kiyaa| itanA avazya hai ki jaba samIkSaka ne ise samajJA tava jIvita zarIra kI kriyA ko pUrvokta vizepaNa mAnakara spaSTa karanA cAhA jo ki bhrAmaka zabdoM kA jAla mAtra hai| hama zarIra ke sahayoga se (nimitta se) honevAlI jIva kI kriyA ko jIva ke sahayoga se hone vAlI zarIra kI kriyA. nahIM mAnate haiM, kyoMki hama to jIva kI parispandarUpa kriyA ko hI jIvakI mAnate haiM aura zarIra kI kriyA ko zarIra kI hI mAnate haiM / ina donoM kriyAoM ke hone meM nimitta kauna hai, yaha prazna alaga hai| aisA nahIM hai ki eka kI kriyA ko parayArtha se dUsare kI kriyA kahI jAya / anya kI kriyA ko anma kI kahanA yaha yaha uhacAra mAtra hai / kyA samIkSaka yaha svIkAra karatA hai ki yaha upacAra kathana hai / kathana 3 (sa. pR 212) kA khalAsA :- . ta. ca. pR. 86 meM hamane jo kucha likhA hai, sava Agama ke AdhAra para hI likhA hai / yahAM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki zarIra jIvita nahIM hotA, isaliye isa samAdhAna meM jIvita zarIra kI kriyA kA artha zarIra kI kriyA hI hogaa| jar3a zarIra ko jIvitarUpa samIkSaka hI mAna rahA hai / isa samIkSA meM bhI vaha apane mata ke samarthana meM vividha prakAra ke bhrAmaka vacanoM kA prayoga kara rahA hai.| samIkSaka ne jo dharma-adharma ko bhAvavatI zati kA pariNamana jagaha-jagaha likhA hai, so dharma-adharma ke hone meM to bhAvavatI zakti kA pariNamana nimitta mAtra hai| vastutaH dharma adharmarUpa pariNamana .to zraddhA Adi guNoM ke svabhAva aura vibhAvarUpa pariNamana haiM - aisA sarvatra samajhanA caahiye| sa pR. 213 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "yadyapi jIva ke sahayoga.se hone vAlI zarIra kI kriyA prAtmA ke dharma adharma ke abhivyakta hone meM nimittabhUta aura zarIra ke sahayoga se hone vAlI jIva kI kriyA ke abhivyakta hone me nimitta hotI hai|" so isa sambandha meM itanA hI kahanA hai ki zarIra kA koI bhI pariNamana parispandarUpa ho yA pariNAmarUpa ho, una donoM ko hI jIva jisa bhAva se lakSya meM letA hai arthAt yadi jIva usako viSaya rUpa se lakSya meM letA hai to ve adharma ke hone meM nimitta hote haiM aura yadi jJAna bhAva se pudgala kA pariNamana jAnakara unako lakSya meM letA hai to ve dharma ke hone meM nimitta hote haiM - aisA samajhanA cAhiye / Age ke pairA meM usake dvArA kahe gaye kathana kA bhI yahI samAdhAna hai| "eka bAta aura hai" likhakara hamAre kathana ke vipaya meM bhI jo usane zabda yojanA likhI haiM, vaha hamArI mAnyatA nahIM hai / hama apane abhiprAya ko Agama ke anusAra yahAM abhI hI likha pAye haiN| sa. pR. 214 para usane hamAre abhiprAya ke viSaya meM jo spaSTIkaraNa kiyA hai. vaha bhI ThIka nahIM hai / hamane sa. pR. 86 para bhI 'AtmA ke zubha azubha bhAvoM ke nimitta se hI mana, vacana, kAya kI pravRtti ko zubha aura azubha kahA hai, kyoMki mana, vacana, kAya kI jitanI bhI pravRtti hotI hai vaha svayaM na zubha hai aura na azubha hai / use zubha aura azubha jIvabhAvoM ke AdhAra se hI zubha-azubha kahA, jAtA hai / jaisA ki ta. sU. a. 6 sU 3 kI sarvArthasiddhi TIkA se jJAta hotA hai / yathA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 zubhapariNAmanirvRttaH yogaH zubhaH / azubhapariNAmanirvRttaH yogaH azubhaH / / yaha nirNaya Aja bhI hamArA aisA hI banA huA hai| isa saMbandha meM sa. pR. 214 meM hamAre isa vacana ko "yadi ve svayaM samIcIna hone lage to apane pariNAmoM ke samhAla kI AvazyakatA hI na raha jAya" uddhRta kara usane jo TIkA prArambha kara dI hai, so zobhanIka nahIM hai| isI prakAra ta. ca. pR. 57 para hamane jo kucha likhA hai, use bhI Agama ke anusAra hI likhA hai| isaliye vaha jo ukta kathana ko apane kathana se nirasta mAnatA hai so vaha mAnanA Agama viruddha hI hai| hamAre usa kathana ke antima bhAga ko to usane svIkAra kara liyA hai so usane ThIka hI kiyA hai, vAstava meM usa antima bhAga se sambaddha pUrA kathana ThIka hai| ___isa zaMkA meM "mokSa ke sAdhanabhUta svabhAva sanmukha hue pariNAmoM kI samzala karane kA upAya kyA hai|" isa kathana ke anta meM usane jo likhA hai so usakA sIdhA sarala uttara samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra kI ekatA hI hai, jisakI prApti parAvalaMbana ko gauNakara svabhAva sanmukha hone se hI hotI hai, yaha nirvivAda hai| isa viSaya meM usakI jo yaha mAnyatA hai ki "dravya mana vacana (mukha) aura kAya ke avalambana pUrvaka hone vAlI aura jIva kI yathAyogya bhAvavatI aura kriyAvatI zakti ke pariNAma svarUpa zubhAzubha pravRttiyoM se yathAvidhi manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM nirvRtti prApta karanA hI mokSa ke sAdhanabhUta svabhAva sanmukha hue pariNAmoM kI samhAla karane kA upAya hai," so usakA aisA kahanA Agama ke anusAra yathArtha nahIM hai| kyoMki zubhAzubha pariNAmoM se na to tIna guptiyoM kI hI prApti hotI hai aura na hI prAtmA svabhAva sanmukha hone ke yogya hotA hai| kAraNa ki upayoga meM jahAM zubhAzubha pariNAma bane rahate haiM, vahAM svabhAvasanmukha honA banatA hI nahIM hai| kathana 4 (sa. pU. 215) kA samAdhAna : ___ isa kathana meM samIkSaka ne ta. ca. pR. 57 para hamAre dvArA jo nATaka samayasAra kA pramANa diyA hai use usane prakaraNa ke anusAra nirvivAda rUpa se svIkAra kara liyA hai, yaha yogya hI kiyA hai| kathana 5 (sa.pR. 215) kA samAdhAna : vaha apanI samIkSA ke nAma se kathana naM. 4 meM jo yaha likhatA hai ki "prakRta meM zarIra ke sahayoga se hone vAlI jIvikA kriyA ko hI pUrvapakSa jIvita zarIra kI kriyA mAnatA hai, jIva ke sahayoga se hone vAlI zarIra kI kriyA ko nhiiN|" so isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki jIvita zarIra kI kriyA jaba paramArtha se hotI hI nahIM, kyoMki zarIra jar3a hai, usakA upAdAna svayaM zarIra . hI hai, saMsArI AtmA usameM nimitta bhale hI rahe, itane mAtra se vaha jIvita zarIra kI kriyA nahIM kahI jA skegii| yadi nimitta kI apekSA kathana bhI kareMge to yahI kahA jAyegA ki saMsArI jIva. ke nimitta se huI zarIra kI kriyaa| na to use samIkSaka ke anusAra jIvita zarIra kI kriyA kahA jAyegA aura na hI jIva ke sahayoga se hone vAlI "jIvita zarIra kI kriyA" hI kahA jaaegaa| ataH isa kathana meM usane jo kucha bhI likhA hai, vaha yathArtha nahIM hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 Age usane dharmaadharma kA jo spaSTIkaraNa kiyA hai, usa viSaya meM Agama ke anusAra yaha spaSTIkaraNa yogya pratIta hotA hai ki jIva ke nizcaya ratnatraya ke sAtha jise vyavahAra ratnatraya kahate . haiM, vaha devAdi kI pUjA, vinaya aura vratAdirUpa hI mAnA jAtA hai tathA jise Agama meM adharma kahA gayA hai, vaha mithyAdarzana, mithyAjJAna va mithyAcAritrarUpa hI svIkAra kiyA gayA hai, jaisA ki ratnakaraNDazrAvakAcAra ke zloka saMkhyA 3 se spaSTa hai / kathana 6 (sa. pR. 216) kA samAdhAna : isa kathana meM usake upAdAna aura nimitta kA jo artha likhA hai, vaha vyAkaraNa meM kI gaI vyutpatti ke anusAra hI likhA hai / ina donoM kA vAstavika lakSaNa isa prakAra hai- avyavahitapUrvaparyAyayukta dravya upAdAna kA lakSaNa hai tathA anya dravya ke kAryakAla meM kAlapratyAsattivaza jisakI traikAlika vyApti kA yoga banatA hai, yaha nimitta kA lakSaNa hai| hamAre dvArA kiye gaye ye donoM lakSaNa prAgama sammata hone se vidvAnoM dvArA mAnya haiM, kintu usake dvArA jo lakSaNa isa kathana meM likhe gaye haiM, ve kevala zabdoM kI vyutpattimAtra haiM, isaliye Agama meM unako mAnya nahIM kiyA hai| samayasAra gAthA 80 meM "jIvapariNAmahedu" aura "poggalakammanimitta" pada Aye haiM, ina donoM meM bhI bAhyavastu meM hI nimittapanA svIkAra kiyA gayA hai / bAhyavastu upAdAna kA mitra ke samAna snehana karatA hai, yaha artha una donoM padoM se phalita nahIM hotaa| yaha kevala dhAtuparaka artha hai, jise kevala naiyAyika darzana ke anusAra vaha samIkSaka svIkAra kara rahA aura use janadarzana para lAdanA cAhatA hai| rahI samayasAra 82 saMkhyAka gAthA, so usameM nizcaya kartA-karma kI vivakSA kI gaI hai / jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki upacAra se jo nimitta meM karttApana svIkAra kiyA gayA hai, vaha vAstavika nahIM hai / yahI sthiti purupArthasiddha yupAya ke 12-13 saMkhyAka zlokoM kI hai / svayaMbhUstotra saMkhyA 66 veM zloka meM jo aMgabhUta' pada AyA hai so usa pada kA hamane jo atha kiyA hai, use usane mAnya kara liyA hai, yaha prasannatA kI bAta hai; kintu usI zloka meM jo "AbhyaMtaram" pada pAyA hai, vaha apane meM svatantra hai| ina donoM padoM meM vizeSae. vizeSya bhAva kA Azaya eka dRSTi se mAnya bhI kiyA jAya to koI hAni nahIM hai / isakA samarthana samayasAra gAthA 82 aura 85 se bhaleprakAra hotA hai kyoMki nimitta kI svIkRti nizcaya kI siddhi ke abhiprAya se Agama meM svIkAra kI gaI hai, vastu meM paramArtha se anya dravya ke kArya meM nimittatA nahIM huA krtii| paramArya se dekhA jAya to vastu apane pratyeka kArya meM svayaM nimitta hai aura svaya upAdAna hai| abheda vivakSA meM vahI kartA hai aura vahI karma bhI hai| kayana 7 (sa. pR 217) kA samAdhAna : hamane ta ca. pR. 87 para jo vaktavya likhA hai, usake uttara meM samIkSaka (pUrvapakSa) ne jo yaha likhA hai ki "uttarapakSa ke kathana se aisA lagatA hai ki vaha apane ko jo tatvajJa samajhatA hai aura use atatvajJa samajhatA hai| kevala yahIM para nahIM, apitu tatvacarcA meM sarvatra uttarapakSa ne aisA hI
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 samajhakara apanI lekhanI calAI hai / lekhanI calAne se pUrva usane kahIM para bhI yaha samajhane kA prayAsa nahIM kiyA ki pUrvapakSa kI amuka viSaya meM kyA mAnyatA hai aura vaha apane vaktavyoM meM kyA kaha rahA hai| yadi vaha pUrvapakSa kI mAnyatAoM aura usake vaktavyoM ke abhiprAyoM ko samajhakara apanI lekhanI calAne kI bAta socatA to vizvAsapUrvaka kahA jA sakatA hai ki vaha (uttarapakSa) apanI lekhanI anargala DhaMga se kadApi nahIM claataa| uttarapakSa dvArA anargala DhaMga se lekhanI calAne kA yaha pariNAma hunA hai ki tatvacarcA atyadhika lamvAyamAna ho gaI hai, aura vaha sArthaka bhI nahIM ho sakI hai|" yaha samIkSaka kI zikAyata hai, jo uttarapakSa ke dvArA likhe gaye samAdhAnoM ke AdhAra para usane vyakta kI hai| vAstava meM dekhA jAya to usake bhItara kA abhiprAya aMdhere meM nahIM rahA, yaha acchI bAta huI / yaha to spaSTa hI hai ki uttarapakSa vyavahAranaya ke vipaya ko gauraNa arthAta avivakSita kara nizcayanaya ke viSaya ko hI spaSTa karane ke abhiprAya se likhane ke lie bAdhya thA, java ki usa pakSa ko nizcayanaya ko na choDate hue vyavahAranaya ke viSaya ko upacAra se spaSTa karanA thA, kintu vaha (pUrvapakSa) isameM sarvathA asamartha rahA aura usane naMyAyika darzana ke AdhAra se janadargana ke vyavahAra pakSa ko likhanA prArambha kara diyaa| anyathA vaha pakSa (1) na to bAhya nimitta kA artha yaha likhatA ki jo upAdAna kA sneha kare vaha nimitta kahalAtA hai, na hI yaha (2) likhatA ki jisameM kArya hotA hai use upAdAna kahate haiM aura na vaha yahI likhatA ki (3) preraka vAhya kAraNa ke bala para upAdAna kA kArya AropIche kiyA jA sakatA hai aura na vaha yaho likhatA ki (4) paryAya ko chor3akara mAtra sAmAnya dravya upAdAna hotA hai| javaki janadarzana meM anya dravya ke sAtha nimitta kI kAlapratyAsatti svIkAra kI gaI hai| sAtha hI avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya ko samartha upAdAna kahA gayA hai| aisI avasthA meM usakA yaha likhanA ki (5) paryAya kramabaddha bhI hotI hai aura akramavaddha bhI / yaha vahI batAye ki yaha janadarzana meM kaise svIkAra kiyA jA sakatA hai / vaha apanI mAnyatAoM ko janadarzana kahatA hai, kintu vaha janadarzana nahIM hai| yaha to samIkSaka kI kucha aisI mAnyatAyeM haiM, jo janadRSTi se vAhya to haiM hI aura kucha aisI bAteM haiM, jinakA janadarzana meM svIkAra karane para kArya-kAraNabhAva se mela nahIM khAtA / jaisA vaha likhatA hai ki vyavahAra (asadbhUta vyavahAranaya) kathaMcid bhUtArtha hai aura kathacit abhUtArtha hai| (6) nimittakAraNa ayathArtha kAraNa hokara bhI vaha anya dravya ke kAraNa meM sahAyaka hone ke AdhAra para bhUtArtha hai| (7) preraka nimitta ve haiM, jinake sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI haiM aura (8) udAsIna nimitta ve haiM, jinakI kArya ke sAtha anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI haiN| (9) nimittoM ko sahayoga milane para anya dravyoM kI upAdAna hote hue kAryarUpa pariNati honA aura unake na milane para upAdAna hote hue bhI usakI kAryarUpa pariNati na honA yaha preraka nimitta kA lakSaNa hai tathA (10) upAdAna ke kAryarUpa pariNati meM nimitta honA aura na hone..para na honA yaha udAsIna nimitta kA lakSaNa hai / ina donoM lakSaNoM meM yaha bheda dikhalAne ke lie hI pUrvapakSa ne samartha upAdAna ke prasiddha lakSaraNa ko na svIkAra kara usake sthAna meM. (11) anya dravya ko upAdAna kA lakSaNa, aura
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 yaha kahakara ki paryAya to dravyaM meM rahatI hI hai, samartha upAdAna ke lakSaNa ko tilAMjali dekara apanI mAnyatAnusAra nimittoM aura upAdAna ke lakSaNa vanA liye haiM / ityAdi pUrvapakSa ke katipaya aise vicAra haiM jo jinAgama kI tatvaprarUpaNA kI mUla tathA prayojanIya dhArA ko hI badala dete haiM / zrataH hamArA prayojana nizcayavyavahAra ko yathAvat rUpa meM upasthita karane kA rahA hai, zrataH samIkSaka ko agara apane kathanAnusAra hamAre likhAna meM aisI koI gaMdha zrAI ho, jisase use aisA pratIta huA ho ki hama apane ko tattvajJa samajha rahe haiM to isake liye hama samIkSaka se itanA hI kaheMge ki nirNaya ke liye kI gaI carcA meM use aise bhAva nahIM banAne cAhiye the / hameM to jinAgama spaSTa karanA thA aura usI prayojana se samagra samAdhAna likhe bhI haiN| isa prasaMga meM hameM to pU. paM. mANikacandajI nyAyAcArya ke ye vacana yAda grAte haiM, jaba unhoMne jayapura khAniyA meM isa tatvacarcA ke veM dina kahe the - " phUlacandajI zrApa bhI Aja hameM usI rUpa meM mAnate haiM to yaha mAnakara calanA ki yaha paM. phUlacanda nahIM likha rahA hai, yaha paM. mANikacanda likha rahA hai / " isa sambandha meM hama bahuta kyA saketa kareM, pUrvapakSa dvArA likhI gaI jina katipaya 10 bAtoM ko hamane yahA~ prastuta kiyA hai, unhIM bAtoM se vaha samajha legA ki hama (pUrvapakSa) jinAgama kI prarUparaNA ko chor3akara kahA~ bhaTaka kara cale gaye haiM / astu / zrAge samIkSaka ne sa. pU. 218 meM jo upacarita kAraNa ko svIkAra karane ke abhiprAya se yaha likhA hai ki - " pUrvapakSa upacarita kAraNa ko upAdAna ke kArya meM sahAyaka hone ke AdhAra para kAryakArI mAnatA hai / " so isa kathana kA samAdhAna yaha hai ki koI bhI dravya kisI anya dravya ke kArya meM paramArtha se sahAyaka nahIM huA karatA / jaisA ki samayasAra gA. 116 se 120 kI zrAtmakhyAti TIkA meM kahA bhI hai "svayaM pariraNasasArakhaM tu na paraM parigamayitAramapekSeta" pariNamana karAne vAle dravya kI apekSA ki "usakI sahAyatA se yaha kArya huA " hI kiyA jAtA hai, kyoMki kisI anya paramArtha se svayaM pariNamana karane vAlA dravya anya nahIM karatA / vyavahAra kI vivakSA meM jo yaha kahA jAtA hai so yaha kathana aparamArtharUpa hone se paramArtha se usakA niSedha dravya kI sahAyatA se anya dravya kArya kare yaha bhUtArthaM arthAt yathArtha nahIM hai / paramArtha se kathana mAtra hai | use kathana mAtra isaliye kahate haiM ki vaha kArya dravya ke svarUpa se vahirbhUta hai, kyoMki sahAyatA nAma kI koI vastu nahIM hai| na to usakA nimitta dravya meM hI sadbhAva hai aura na kArya dravya meM hI / Age samIkSaka ne bhavya jIva ko mokSa prApta karane ke liye jo mAnava zarIra aura vajravRSabhanArAca saMhanana ke samarthana kA 'ullekha kiyA hai, so bhAI jise nimitta kahA jAtA hai usameM aura kArya meM kAlapratyAsattivaza tInoM kAloM meM eka sAtha hone kA jo niyama hai, so usakA yaha zrAzaya nahIM hai ki zarIra yA vajravRSabhanArAca saMhanana apane kAryoM ko chor3akara bhavya jIvoM ke mokSa prApti rUpa kArya meM paramArtha se sahAyatA karane lagatA hai / vastutaH bhavya jIva ratnatraya prApti rUpa kArya ko anya kisI kI sahAyatA ke binA svayaM utpanna karatA hai aura zarIra tathA vajravRSabhanArAca saMhanana bhI bhavya jIva kI sahAyatA ke binA svayaM hI utpanna hote haiM aura svayaM hI jINaM hote haiM / karmodaya to
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164. unameM nimitta mAtra haiM / vastutaH jisa dravya ke sAtha anya jisa dravya kA kAlika zravinAbhAva sambandha banatA hai, usake AdhAra para hI nimittanaimittika rUpa se kArya kAraNa bhAva kA kathana kiyA jAtA hai / jinAgama meM bhI isI prAdhAra para kathana calatA hai| vastutaH dekhA jAya to vyavahAra kathana mAtra upacarita ThaharatA hai aura paramArtha kathana yathArtha ThaharatA hai / zrAge sa. pU. 218 meM spaSTa karane ke abhiprAyaH se samIkSaka ne jo do vikalpa likhe haiM, ve donoM hI samAdhAnakartA ko mAnya nahIM haiM, kyoMki hamane una vikalpoM meM se kisI eka kA bhI ullekha nahIM kiyA hai / vaha apanI mAnyatAoM ko hamArI mAnyatA na banAveM, yaha hamArA usase nivedana hai / samIkSaka dvArA likhA mAnyatA ko hamArI zrAge sarvArthasiddhi . 1 sU. 1 kA uddharaNa upasthita kara jo kucha bhI gayA hai usakA bhI pUrva meM kiyA gayA samAdhAna hI uttara hai, prarthAt vaha apanI mAnyatA na banAve | zrAge usane sa. pU. 216 meM jo yaha pRcchA kI hai ki "apara pakSa hI batalAve ki ukta kriyA ( rAgamUlaka aura yogamUlaka) ke sivAya zrIra aisI zarIra kI kauna sI kriyA banatI hai, jise mokSa kA hetu mAnA jAya ? so isakA samAdhAna yaha hai ki paramArtha se zarIra ko to nahIM, zrAtmA kI jJAna kriyA zravazya vacatI hai, jise sAkSAt mokSa kA sAdhana mAnA gayA hai, zarIra kI koI bhI pariNati to nimitta mAtra hai / vAkI saba usane jo pramANa dRSTi aura naya dRSTi Adi ke samvandha meM apane-apane DhaMga se ThIka kahane kA prayojana rakhA hai, vahIM usakA vaha DhaMga kauna hai, ise hama abhI taka nahIM samajha sake haiM / vaha DhaMga vAstavika hai yA upacarita hai / yadi vAstavika hai to vaha kisa vastu kA aMza hai / yadi upacarita hai to vaha satsvarUpa hai yA zrasatsvarUpa ? ina saba bAtoM para usI ko prakAza DAlanA cAhiye, anyathA aisA likhanA zobhA nahIM detA / kathana naM. 8 ( sa. 220 ) kA samAdhAna : isa kathana meM "bAhya taropAdhi" ityAdi svayaMbhUstotra kI kArikA ke zrAdhAra para jo hamane ta. ca. pR. 88 meM bhAva vyakta kiyA hai, use samIkSaka ne yadyapi mAnya to kara liyA hai, parantu sAtha hI usane jo bAhya sAmagrI kI samagratA ko kArya meM kAraNatArUpa se bhUtArtha hone kA vidhAna kiyA hai, vaha hamArI samajha ke bAhara hai, kyoMki vaha vAhya sAmagrI ko ayathArtha kAraNa mAnate hue bhI usakI sahAyatA ko bhRtArtha mAnatA hai / (dekho sa. pU. - 4) jaba ki hamArI dRSTi meM koI kisI kI sahAyatA nahIM karatA, saba apanA-apanA kArya karate haiM / mAtra kAlapratyAsattivaza unameM vivakSA bheda se nimittanaimittika bhAva mAna liyA jAtA hai / udAharaNArtha saMsAra rUpa kArya ko dhyAna meM rakhakara jahA~ karma ke udaya ko karma ke nimitta se kahA jAtA hai, vahIM AtmA ke mokSa rUpa kArya ko dhyAna meM rakhakara AtmA ke svAbhAvika bhAvoM ko nimitta kara karma ke udaya, udIraNA, upazama aura kSayarUpa kArya ko " nirjarA" kahA jAtA hai /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 kathana naM0 6 (sa0 pR0 221) kA samAdhAna : svayaMbhU stotra kArikA 56 ke mere kiye gaye artha ko samIkSaka svIkAra karake bhI usane apane dvArA kiye gaye galata artha kI puSTi karane kA upakrama cAlU rakhA; yaha yogya nahIM hai, kyoMki ukta kArikA meM Aye hue aMgabhUta pada kA artha gauNa hotA hai aura gauNamukhyapanA dRSTi meM huA karatA hai, vastu meM nhiiN| bAhya kAraNatA bhI vartamAna meM kyA kArya huaA isake samajhane ke liye vivakSita humA karatI hai, vastu meM vAhya kAraNatA yathArtha nahIM huA krtii| vastu meM to eka ke bAda dUsarI paryAya hotI rahatI hai, kyoMki pariNamana karanA vastu kA usI taraha svabhAva hai, jisa prakAra unakA pariNamana karate hue nitya bane rahanA svabhAva hai| aura isIliye vastu meM kAraNatA kA sadbhAva nayadRSTi se hI svIkAra kiyA jAtA hai / pahalI paryAya ke bAda usa samaya hone vAlI dUsarI paryAya hone kA niyama hai, isIliye bhedavivakSA. meM hama vivakSita paryAyayukta dravya ko uttaraparyAya yukta dravya kA upAdAna kAraNa kahate haiM / sAtha hI pratyeka dravya tInoM kAloM meM hone vAlI paryAyoM kA dravyadRSTi se tAdAtmya samucya hone se ve paryAyeM pratyeka dravya meM usI krama se hotI haiM, jisa rUpa se ve yogyatA ke rUpa meM kramapane se avasthita haiN| yahI vAta jJAna meM AtI hai, isaliye avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya upAdAna rUpa se svIkAra kiyA gayA hai| aura traikAlika isa vyavasthA ke AdhAra para anya jisa dravya kI paryAya kI isake sAtha vAhya vyApti vanatI rahatI hai, usameM prayojana ke anusAra nimitta vyavahAra kara liyA jAtA hai, yaha vastusthiti hai / ise pUrvapakSa ekavAra buddhi meM svIkAra karale to saba vivAda samApta ho jAya / aura hamane jo ukta kArikA kA artha kiyA hai use bhI vaha nirvivAda rUpa se svIkAra kara legaa| ukta kArikA meM jo api pada pAyA hai, usakA prakRta meM kyoM eva. artha karanA prayojanIya kiyA hai, use bhI samIkSaka ko samajha meM A jaaygaa| vizepa kyA spaSTa kreN| kathana naM0 10 (sa0 pR0 223) kA samAdhAna : hamane "yadvAhyayavastu" ityAdi kArikA ko dhyAna meM rakhakara jo artha ta. ca. pR. 86 meM kiyA hai use samAdhAna ke rUpa meM pUrvapakSa ne svIkAra karake usase phalita hone vAle tAtparya ko svIkAra karane kA jo sAhasa dikhalAyA hai, usakI hama bhUri-bhUri prazaMsA karate haiM; kintu isake bAda pUrvapakSa ne samayasAra gAthA meM kahe gaye artha kI jo dRSTi kI apekSA vyAkhyA kI hai, use dekhane para vaha ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki svasamaya arthAt jo jJAnI hotA hai, vaha svayaM ke jIvana meM niyama se adhyAtmavRtta hotA hai, ajJAnI nahIM, yaha ukta gAthA meM kahA gayA hai| arthAt ajJAnI bhI svarUpa se jJAnasvarUpa hokara bhI mAnyatA meM avazya hI svayaM ko bddh-spsstt| anya-anya, aniyata, vizepa rUpa aura rAga-dveSarUpa anubhavatA hai, isalie ajJAnI hai| para ko aura AtmA ko eka mAnanA ajJAnI kA lakSaNa hai aura para se bhinna svayaM ko jJAnasvarUpa anubhavanA jJAnI kA lakSaNa hai| yaha tathya samayasAra gAthA meM AcArya deva ne spaSTa kiyA hai| pratyeka dravya kI eka paryAya ke bAda dUsarI paryAya hone kA nAma hI kAryotpatti hai| vaha kisI se nahIM hotI, svayaM hotI hai phira bhI upAdAna aura nimitta ke yoga se yaha huI, yaha vyavahAra
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 hai / inameM eka sadbhUta vyavahAra hai aura dUsarA asadabhUta vyavahAra hai| prAcAryadeva to yahI hai ki kartA kartA hai aura karma (kArya) kama hai| kartA ne karma ko paidA kiyA ho-aisA bhI nahIM hai, aura karma kartA se huyA ho aisA bhI nahIM hai|" phira bhI yaha vyavahAra to hotA hI hai ki isa kArya ko isa kartA kA jAnanA cAhiye yA isa kartA kA yaha kArya hai| samyagdRSTi jIva, koI kisI kA nahIM hotA isa tathya ko jAnate hue rAga ke kAraNa yaha putra merA hai - aisA vyavahAra karatA hai| parantu yahAM saMgoga kA artha hI yaha hai ki jo pranAtmIra haiM unameM prAtmabhAva kA honA saMyoga hai| isaliye pUrvapakSa ne yadi isI prathaM meM saMyoga zabda kA prayoga kiyA ho to mujhe kucha Apatti nahIM hai| vaise to jahAM hama rahate haiM, vahIM yahI dravya yati hai. phira bhI unameM yaha merA- yaha vyavahAra nahIM hotA / isaliye saMyoga pada kA hamane jo prarya kiyA hai, yaha mAgama sammata hai / mUlAcAra meM "ego meM" ityAdi gAthA meM pAye hue "sadhye manoganAlaNA" pada meM prAya hue "saMyoga" pada kA artha karate hue usakI TIkA meM liyA hai "anAramanInAM prAtmagAvaH saMyogaH" prAzA hai samIkSaka bhI ise svIkAra kregaa| Age gauNamulyabhAva ke viSaya meM jo samIkSaka ne likhA hai, so Tage yadi usakA prAzaya mukhyagauNa se upAdeyaanupAdeya kA hai to samyagrapTi kabhI bhI paramagAva grAhI nizyapa ko manupAdeya rUpa se gauNa nahIM karatA / lakSya ko sadA syAla meM rakhatA hai| phathana naM. 11 (sa. pR. 224) kA samAdhAna : isa kArya-kAraNa bhAva ke vipaya meM hama pahale hI spaSTa kara pAye haiN| yahAM itanA avazya kahanA hai ki chadmastha ke pramANa jJAna bhI vikalpa rUma hotA hai / koI bhI bAe nimita vastu kA svarUpa nahIM hotA, mAtra kAlapratyAsattivama kArya ke samaya 'anvaya-vyatiraka samadhigamyo himAyaMkAraNabhAva, isa vipaya ke anusAra anya meM nimittatA kalpita kara lI hai, isaliye anya pho nimita kahanA yaha asadbhUta vyavahAra rUpa eka vikalpa hI hai, paramArtha nhiiN| rahI upAdAna ko yAna mI pratyeka paryAya ke bAda usakI avinAbhAvI dumarI paryAya hone kA niyama hai, jaise vastu ke svarUpa meM nityatA sannihita hai, usIprakAra ekA paryAya ke bAda usakI avinAbhAvI marI paryAya kA honA bhI usameM sannihita hai| tathA ukta donoM paryAyeM dravya kI apekSA sadbhUta haiM, isaliye ina meM rahane vAle avinAbhAva ko dekhakara aisA vyavahAra svayaM ho jAtA hai ki isake bAda yaha paryAya hogii| isIliye ise sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya kahate haiM aisA svarUpa se jAnanA hI sampaSTi kA lakSaNa hai| vizepa kyA saMketa kreN| yaha hamane jo likhA hai. vaha khulAsA mAtra hai| samIkSaka bAhya sAmagrI kAryarUpa pariNata nahIM hotI, isalie use asadabhUta pAhatA hai yaha to ThIka hai, para yahAM itanA vizepa jAnanA cAhiye ki vaha svarUpa se kAryarUpa vastu meM nahIM hai, isaliye bhI asadbhUta hai, aura jaba vaha kArya dravya se apane vizeSa lakSaNa kI apekSA sarvathA bhinna lakSaNavAlI hai to sarvathA bhinna rahakara usakI sahAyatA se kArya hotA hai yaha kahanA asada kyoM nahIM ho jaaygaa| arthAt asat hI tthhregaa| Azcarya hai ki phira bhI samIkSaka bAhya vastu meM kAraNatA ko asadasvarUpa
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnate hue bhI kAryadravya meM bhUtAtharUpa se usakI sahAyatA se kArya hotA hai yaha kahate hue nahIM aghaataa| kathana naM. 12 (sa. pR. 225) kA samAdhAna : samIkSaka sa pR. 4 aura 5 meM vAhya sAmagrI ko ayathArtha kAraNa svayaM svIkAra kara pAyA hai| yahAM bhI vaha ise svIkAra kara rahA hai| aisI avasthA meM usameM (vAhyasAmagrI meM) ayathArtha kAraNatA kalpanAropita yA kathana mAtra hai to phira kArya meM usakI sahAyatA kalpanAropita yAkathana .mAtra hI ThaharegI, use vAstavika kase kahA jAya, isakA vicAra svayaM vaha hI kare, kyoMki kAraNatA to ayathArtha ho aura usakI sahAyatA bhUtArtha (yathArtha) ho'- ye do bAteM nahIM bana sakatI / . . Age samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "lokottara jana ke liye usameM vAhya sAmagrI gauNa kAraNa hai aura aMtaraMga sAmagrI mukhya kAraNa hai" so "yadvAhyavastu" ityAdi kArikA meM uttarArddha kA usakI aora se jo ukta artha, kiyA gayA hai, usakA yaha artha nahIM hai; kyoMki ukta kArikA meM cAhya kAraNa gauNa hai arthAt avivakSita hai aura abhyaMtara kAraNa mukhya hai / isakA jo niSkarpa : samIkSaka ne phalita kiyA hai, vaha nahIM hai| ukta kArikA meM "alam" pada AyA hai, jisakA prakRtaM meM . mukhya,artha, na hokara paryApta artha hotA hai / isaliye samana bhAva se vicAra karane para usakA Azaya * hotA hai ki jo adhyAtmavRtta jIva apane upayoga meM vAhya (para) nirapekSa AtmA kA Alambana letA hai arthAt prAtmA ko dhyeya banAkara usameM tanmaya hotA hai, usake liye AtmA kA Azraya lenA paryApta hai, kyoMki paranirapekSa svabhAva ke Alambana se svabhAva paryAya kI (abheda vivakSA meM svabhAvabhUta AtmA ko) prApti hotI hai / AcAryadeva ku-dakunda kA vacana bhI hai : pajjAo duviyappo saparAvevakho paraNiravekkho / paryAya do prakAra kI haiM - sva- parasApekSa aura paranirapekSa arthAt svabhAvasApekSa / vicAra karane para vidita hotA hai ki samagra rUpa se mokSamArgI banane kI kalA ukta kArikA meM gabhita hai / mithyAdRSTi jIva yadi samyagdRSTi banatA hai to isI mArga se, samyagdRSTi yA midhyAdRSTi viratAvirata aura apramattasaMyata vanatA hai to isI mArga se / pramatta yadi apramatta banatA hai to isI mArga se / yaha svabhAva paryAya ko prApta karane kI kalA hai| saMsArI ke mokSamArgI aura mokSamArgI ke Age kI bhUmikA meM jAne kI kalA kyA hai - ise hI prAcAryadeva ne ukta gAthA ke uttarArddha dvArA spaSTa kara diyA hai| vijJeSu kimakidhakam / prArambhika bhUmikA meM adhyAtmavRta ke savikalpa dazA meM bhale hI bAhma sAmagrI upacAra se prayojanIya rahe, para vaha utanI hI mAtrA meM upacAra se prayojanIya hotI hai, jo usa bhUmikA ke anukUla hotI hai / isI bAta ko dhyAna meM rakhakara AcAyaMvarya amRtacandra deva eka kalaza meM kahate haiM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaG na sA / karma - jJAnasamuccayospi vihitastAvanna kAcitkSatiH // kintvatrApi samullasatyavazato yatkarma bandhAya tat / mokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 110 // jabataka jJAna kI karma virati bhalIprakAra paripUrNatA ko prApta nahIM hotI, tabataka karma aura jJAna kA samuccaya zAstra meM kahA hai / usake eka sAtha rahane meM koI bhI kSati yA virodha nahIM hai | yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki AtmA meM avazapane jo karma pragaTa hotA hai, vaha to vandha kA kAraNa hai aura jo eka parama jJAna hai, vaha eka hI mokSa kA kAraNa hai jo ki svataH vimukta hai arthAt sarvaprakAra ke bhedarUpa aura upacAra rUpa parabhAvoM se bhinna hai / 110 / tAtparya yaha hai ki yathAkhyAta cAritra ke prApta hone ke pUrva taka samyagdaSTi kI do dhArAyeM rahatI haiM. - karmadhArA aura jJAnadhArA / unameM karmadhArA apanA kArya karatI hai aura jJAnadhArA apanA kArya / Age jitane aMza meM jJAnadhArA meM prakarSa hotA jAtA hai, utane aMza meM karmadhArA kA svayaM nAza hotA jAtA hai / yahA~ jJAnadhArA kA artha hai svayaM ko paranirapekSa jJAnasvarUpa anubhavanA / yaha paranirapekSa hone se zuddha hai / anya sava karmadhArA hai / zeSa saba kathana upacAra mAtra haiM, kyoMki karmadhArA zubhAzubha pariNati mAtra hai aura jJAnadhArA paranirapekSa prabheda vivakSA meM svayaM grAtmA hai aura bheda vivakSA meM svabhAvarUpa anubhavana mAtra hai / kathana 13 (sa. pR. 226) kA samAdhAna : hamane ta. ca. pU. 60 para yaha likhA thA ki ' upAdAna ke apane kArya ke sanmukha hone para nimitta vyavahAra ke yogya bAhya sAmagrI milatI hI hai / " kintu samIkSaka hamAre isa kathana ko kAryakAraNa kI viDambanA karanevAlA hI hai, "usakI siddhi karanevAlA nahIM" aisA likhatA hai aura usakI puSTi mandabuddhi ziSya aura adhyApaka ko upasthita kara apane mana ke vikalpa ke anusAra niSkapa nikAla letA hai / kintu dekhanA yaha hai ki yadi adhyApaka kA par3hAnA nimitta hai aura ziSya kA par3hanA kArya hai to ziSya ne apanI buddhi ke anusAra avazya par3hA hai / tabhI ina donoM meM nimittanaimittika sambandha banatA hai / ava yadi jaisA samIkSaka kahatA hai ki ziSya ne nahIM par3hA ha aura anya kArya kiyA hai to adhyApaka par3hAne meM nimitta haiM yaha kahanA nahIM banatA / ziSya ne usa samaya jo kArya kiyA usake anurUpa upacAra se nimitta koI anya hogA yaha spaSTa hai / yahAM para samIkSaka ko yaha spaSTarUpa se samajha lenA cAhiye ki aise mAnasika vikalpoM ke AdhAra para hamAre ukta kathana kA nirasana na hokara samarthana hI hotA hai / aise pA~ca udAharaNoM ko upasthita kara mAlUma par3atA hai ki vaha kArya-kAraNa bhAva kI prakATyavyavasthA ko abhI taka nahIM svIkAra karanA cAhatA / Age apanI mAnyatA ke rUpa meM usane jo kucha likhA hai, dUsare zabdoM meM to vaha vahI hai ki jise hamane ta. ca. pR. 90 ke ukta kathana dvArA spaSTa kiyA hai / usake kathana meM hameM koI bhinnatA nahIM dikhAI detI / rahI bAta nimitta ke sahayoga kI, so yaha kevala zabdajAla hai yA vikalpoM kA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 tAnA-bAnA, javaki kAlapratyasattivaza vAhya-vastu kArya meM upacAra se nimitta mAtra kahI jAtI hai / isI bAta ko bhaTTAkalaMkadeva ne- . . . . . . . "mRdaH svayaM ghaTabhavanapariNAmAbhimukhye sati daNDa-cakra-pauruSeyaprayatnAdi nimitta mAnaM bhavati / " ina zabdoM dvArA spaSTa kiyA hai / .. samIkSaka ko bhaya hai ki hamAre kathanAnusAra vAhya nimitta akiMcitkara Thahara jAtA hai, kintu yaha bhaya niHsAra haiM; kyoMki jo bAhya nimitta hai vaha svayaM guNa-paryAya vAlA dravya hai, isalie jisa samaya upAdAnabhUta dravya ne apanA kArya kiyA, usI samaya bAhya nimittabhUta dravya ne bhI upAdAna hokara apanA kArya kiyaa| isaliye koI bhI dravya akiMcitkara nahIM rahA, phira bhI eka ke kArya meM dUsare ko upacAra se nimitta isalie kahA jAtA hai ki nimittabhUta dravya ke dvArA upAdAnabhUta dravya meM vivakSita kArya kI siddhi hotI hai / kahA bhI hai..... kAdyA vastuno bhinnAH yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabheda dRk ||-angaardhrmaamRt . Age pR.. 227 para usane jo yaha likhA hai - "uttarapakSa yadi apane anubhava para dRSTi DAle" Adi to usake uttarasvarUpa hama (uttarapakSa) samIkSaka svAmI samatabhadra kI "buddhipUrvApekSAyAM" ityAdi kArikA kI ora dRSTipAta: karane kA Agraha karate haiM, taba nimitta-naimittika ke rUpa meM kAryakAraNabhAva kI saba Agamika vyavasthA.use AkulatA ke binA samajhameM A jaaygii| nitya upAdAna dravya yogya rUpa upAdAna rahe aura vaha samartha upAdAna kI sthiti meM pahuMce to kArya nahIM hotA, ataH nitya upAdAna kAryakArI nahIM rahA, isaliye kArya nahIM huA, aisA mAnanA yogya hai| udAharaNArtha bhavya ho aura kAlalabdhi kA yoga na ho to mokSamArga kI jaise siddhi nahIM hotI, vaise hI mandabuddhi ziSya ke sambandha meM bhI samajha lenA caahiye| . indra ko khyAla meM rakhakara dhavalA meM yaha prazna uThAyA gayA hai ki jisa samaya bha. mahAvIra ko kevalajJAna kI prApti huI, usI samaya indra ne gautama ko kyoM nahIM lAkara khar3A kara diyA? to vahAM yahI uttara diyA gayA gayA hai ki usa samaya kAlalabdhi ke abhAva meM indra gautama ko lAne meM asamartha thA aura jaba kAlalabdhi A gaI to usI indra ne gautama ko lAkara bhagavAna ke sAmane upasthita kara diyaa| bhaiyA.! hamane to kArya-kAraNa bhAva kI rIr3ha ko samajha liyA hai| vyartha hI Apa preraka nAma se upacAra se kahe gaye nimitta kI siddhi ke vyAmoha meM par3akara svayaMsiddha nimitta-naimittika bhAva kI kathanI ko viDambanApUrNa likhakara apane ko usase nimitta-naimittika bhAva ke kathana se anabhijJa na banAveM / nimitta-naimittika bhAva kI vyavasthita paramparA niyata kArya-kAraNabhAva kI saMjIvanI bUTI hai, isakA pAna kareM / jahA~ Agama sAkSI hai, usakA anubhava aura tarka usake anukUla hI hote haiM, usake viruddha nahIM, itanA nizcita samajhe / hamAre liye hI kyA, chadmastha muni ke liye bhI Agama hI cakSu hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ___ isaliye Agama ke Age anubhava, indriyapratyakSa aura tarka ke liye to koI sthAna hI nahIM hai| hA~ samIkSaka aisA Agama upasthita kara sake to avazya hI usake sAmane hameM apanA sira jhukAnA hogA, kintu zabda prayoga ke AdhAra para kisI bAta kA nirNaya nahIM huA karatA, siddhAnta hI sarvatra mArgadarzaka hotA hai| udAharaNArtha upAdAna ke lakSaNa Agama meM tIna prakAra se varNita haiM - eka pramANa dRSTi se, jisake anusAra avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya ko upAdAna kahate haiM, dUsarA dravyAthikanaya se, jisake anusAra saba miTTI ghaTa kA upAdAna kahIM jAtI hai| tIsarA paryAyAthika (RjusUtra) naya se, jisake anusAra ghaTa pariNamana ke sanmukha miTTI hI ghaTa kA upAdAna hai / . aba dekhanA hai ki sarvatra Agama meM jo kArya-kAraNa bhAva kI vyavasthA hai, vaha kisa AdhAra para kI gaI hai / dravyAthikanaya se mAnane meM to bhavya nigodiyA jIva bhI mokSa kA upAdAna bana jAtA hai| samIkSaka ne jo vAhya nimitta ke do bheda svIkAra karake preraka nimitta ke AdhAra para kAryakAraNabhAva kI vyavasthA banAkara sa. pR. 16 meM apanA yaha maMtavya pragaTa kiyA hai ki "upAdAna kI kAryotpatti meM" preraka nimittoM kI preraNA isaliye Avazyaka hai ki preraNA prApta kiye vinA upAdAna kAryotpatti kI svAbhAvika yogyatA ke sabhIva meM bhI apane meM usa kArya ko utpanna nahIM kara sakatA hai" Adi / isI prakAra isI AdhAra para sa. pR. 51 meM jo yaha likhA hai ki "kyoMki upAdAna kI kAryarUpa pariNati meM vaha vAhya sAmagrI Avazyaka evaM anivArya rUpa se hotI hai| usake vinA upAdAna bhI paMgu rahatA hai| donoM kI saMghaTanA se hI kArya hotA hai|" so pUrva-pakSa kA yaha kathana bhI ina preraka nimittoM kI balavattA ko ekAntaM se siddha karatA hai| pUrvapakSa ne isa AdhAra para do prakAra ke nimitta svIkAra karake jo preraka nimittoM kA lakSaNa kiyA hai ki "preraka nimitta ve haiM, jinake sAtha kArya kI anvaya aura vyatireka vyAptiyAM rahA karatI haiN|" isakA artha yaha huA ki kisI bhI dravya kA koI bhI pariNamanarUpa kArya niyata nahIM hai / vaha dravyaM jaba udAsIna nimitta mile tava to vaha dravya apane AdhAra para pariNameMge, kyoMki pratyeka dravya jaisA apanA pariNamana kArya karegA vaisA hI nimitta rheNgaa| yadi bIca meM preraka nimitta A jAyagA to pratyeka dravya apane AdhAra para hone vAle pariNamanaM ko chor3akara preraka nimitta jaisA hogA usa rUpa meM use pariNaMmanA par3egA," kintu nimittoM kI yaha vyavasthA kaise bane isI ke lie samIkSaka ke pramANa kI apekSA aura RjusUtranaya kI apekSA upAdAna ke lakSaNoM ko tilAMjali dekara arthAt dUra se hI namaskAra kara Agama meM dravyAthika-naya se svIkRta lakSaNa ko apanI prarUpaNA meM mukhyatA se mAnyatA dI hai| isase usa pakSa ne kaI lAbha dekhe / eka to use yaha lakSaNa Agama ke anusAra hai yaha likhane meM koI bAdhA nahIM dikhAI dii| dUsare apanI kAlpanika mAnyatAnusAra tor3a-maror3akara pAgama ke vacanoM kA artha karane meM sahajatA prApta ho gii| tathA tIsare jinhoMne Agama kA samyak-prakAra se parizIlana nahIM kiyA hai aise bahujana samAja ke anukUla par3ane se apanI vAhavAhI baTorane meM anukUlatA prApta ho gii| ___isase lAbha yaha huA ki Agema meM sarvatra svIkRta upAdAna ke lakSaNa ko chor3akara mAtra apanI mAnyatA ke anusAra kI gaI upAdAna kI vyutpatti ke AdhAra para jo pariNamana ko svIkAra
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171 kare, grahaNa kare yA jisameM pariNamana ho use upAdAna kahate haiM / isa taraha upAdAna kArya kA Azraya ThaharatA hai (sa. pR. 21)" vaha pakSa yaha sahaja likha sakA aura aisA likhane meM use koI vAdhA nahIM dikhAI dii| ___ yahI kAraNa hai ki samIkSaka ne dravyAthikanaya se svIkRta upAdAna ke lakSaNa ko apanI prarUpaNA kA AdhAra banAkara apane maMtavyAnusAra IzvaravAda ko jainAgama meM sthAna dilAne kA asaphala prayAsa kiyA hai / isameM saMdeha nahIM, yaha koI samIkSaka para hamArA AkSepa nahIM hai, usa pakSa dvArA kI gaI isa kathanI se jo Azaya phalita hotA hai, usakA yaha digdarzanamAtra hai| hama tattvajJAnI hoM, para aise duSpariNAma se dUra rahakara jinAgamaM ko akSuNNa banAye rakhane ke liye hamane jo prayatna cAlU rakhA hai, usake liye koI bhI vivekI hameM protsAhana hI degaa| are bhAI ! kArya-kAraNa bhAva kI kathanI meM upAdAna kA bhI sthAna hai aura vAhya nimitta kA bhI sthAna hai| para vahA~ upAdAna kA lakSaNa isa rUpa meM upalabdha hotA hai ki jisameM na to dravya / gauNa hotA hai aura na paryAya gauraNa hotI hai / kArya hotA hai to donoM rUpa hotA hai / yaha koI mokSamArga yA saMsAra mArga kI kathanI nahIM hai ki jisase dRSTi kI apekSA eka ko gauNa kiyA jAe aura dUsare ko mukhya kiyA jaay| yaha to vastuvyavasthA kA prasaMga hai| yahA~ to pratyeka sthiti meM vastu pUrNa rahatI hai| cAhe saMsArarUpa avasthA ho yA mokSarUpa avasthA ho / jahAM samIkSaka ne udAsIna nimitta ke AdhAra para apanI bAta kA samarthana kiyA hai| vahAM usane pramANa dRSTi se ma.ne gaye prAgama sammata samartha upAdAna ko svIkAra kara hI nimitta-naimittika bhAva kI samyaka vyavasthA ko svIkAra bhI kara liyA hai, merA samIkSaka yahI kahatA hai ki upAdAna ke lakSaNa ko do prakAra kA mAna kara logoM ko bhrama meM kyoM DAlate ho| samartha upAdAna to eka hI prakAra kA hai| tathA samIkSaka aisA udAharaNa de sakatA hai ki dravyAthika naya kA upAdAna ho aura preraka nimitta ke bala para kArya ho jAve / yadi nahIM de sakatA hai to vyartha ke bhramajAla meM dUsare jIvoM ko kyoM DAlatA hai / isI AdhAra para samIkSaka ne sa pR. 21 meM nimitta kI puSTi ke liye hI "upacarita (kAlpanika) nahIM hai" jo yaha likhA hai so vaha bhI apane abhiprAya se likhA hai, kyoMki vaha mAnatA hai ki upAdAna aura nimitta kI saMghaTanA se kArya hotA hai aura nimitta kArya kI utpatti meM bhUtArtha rUpa se sahAyatA karatA hai, kintu isake sAtha jahAM usane kArya ko kevala svapratyaya mAna liyA hai aura usa AdhAra para Agama viruddha yaha likhane se bhI nahIM cUkA hai ki jaina saMskRti aise pariNamana bhI svIkAra karatI hai jo nimittoM kI apekSA ke vinA kevala upAdAna ke apane bala para hI utpanna huA karate haiM aura jinheM yahAM svapratyaya nAma diyA gayA hai, sa. pR. 25" aura vicitra bAta yaha hai ki aise sarvadA Agama virUddha pariNamanoM ko svIkAra karake bhI samayasAra gAthA 116 mAdi meM Aye hue "sayaM" pada kA artha apane grApa karane ke liye vaha kadApi taiyAra nahIM hai| Azcarya mahAyAzcarya / yaha hai thor3e meM pUrvapakSa ke maMtavyoM kA nicor3a, phira bhI vaha apanI ko vizrAma denA nahIM cAhatA aura paraspara viruddha apane vicAroM ko mUrta rUpa detA calA jA rahA hai /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 yahA~ ( sa. pR. 220 meM ) jo usane prameyakamalamArtaNDa ( zAstrAgAra ) patra 52 kA hindI anuvAda upasthita kara apane pakSa kA samarthana karavAnA cAhA hai so yaha vacanazailI hai, isase kucha siddhAnta nahIM phalita kiye jAte / jaba donoM meM kAlapratyAsatti hai to use kinhIM zabdoM meM kahA jAya, usakA artha itanA hI hogA ki upAdAna svayaM kartA hokara pariNAmalakSaNa yA kriyAlakSaNa apanA kArya karatA hai aura upacAra se usake anukUla anya dravya usameM nimitta hotA hai / yadi upAdAna dravya kAryarUpa pariNamana na kare aura nimitta usa rUpa pariNamana kare to kahA jAyagA ki kAryadravya meM mAtra kAryarUpa pariNamana kI yogyatA hai, kintu jaba nimittadravya usa dravya ke kAryarUpa pariNamana karatA hai, taba vaha kArya hotA hai / so vAta to hai nahIM, kyoMki jisa samaya upAdAna dravya kAryarUpa pariNamana karatA hai taba usake nimitta hone vAlA dravya bhI apane kAryarUpa pariNamana karatA hai, isaliye koI kisI kI sahAyatA se pariNamatA hai yaha jinAgama nahIM hai / anubhava Adi ke viSaya meM to hama pahale hI spaSTIkaraNa kara Aye haiM |pddgunn hAni-vRddhirUpa kArya ke viSaya meM hamane yahI spaSTa likhA hai ki jaisI pUrvapakSa kI mAnyatA hai vaha jinAgama nahIM hai / upAdAna aura nimitta ke mela se kArya nahIM hotA, kintu upAdAna svayaM kAryarUpa pariNamatA hai aura bAhya paryAya yukta dravya usameM nimitta hotA hai| nimitta se kArya huA yaha upacarita naya vacana hai, paramArtha aisA nahIM hai / upAdAna ne karttA banakara svayaM kArya kiyA, yaha paramArtha hai / yahAM samIkSaka "merI (paM0 phUlacanda kI ) kisa mAnyatA ko uttarapakSa ne svIkAra nahIM kiyA" yaha spaSTa kara detA to maiM apane sahayogI banyunoM se pUchatA bhii| parantu uttarapakSa ke dUsare sahayogiyoM kA niji mAmalA batalAkara samIkSaka apane kAlpanika maMtavya kI puSTi meM laga jAtA hai| __ Age pR..230 meM samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "pratyeka vastu meM prati samaya kAryotpatti kI svAbhAvika yogyatArUpa aneka upAdAna zaktiyoM kA sadbhAva rahatA hai, unameM se prApta nimittoM ke anusAra koI eka kArya kI utpatti eka samaya meM huaA karatI hai / " to isa sambandha meM jAnanA yaha hai ki (1) nimitta kAryakAla meM hotA hai ki pahale hotA hai| (2) dUsarI bAta yaha jAnanI hai ki jitane kAla meM samaya hai, utanI hI pratyeka dravya meM kAryayogyatAyeM haiM, to kyA ve kAlavibhAga se vibhakta haiM yA pratyeka samaya meM eka sAtha prApta hotI rahatI haiM / (3) tIsarI bAta yaha jAnanI hai ki jahAM kArya ke sAtha nimitta kI vyApti hai, vahAM kArya pahale ho letA hai, taba nimitta milatA hai yA nimitta pahale rahatA hai aura bAda meM kArya hotA hai| yA kArya aura nimitta ekasAtha hote haiM yA nimitta ke prabhAva meM bhI kArya ho jAtA hai| ina saba bAtoM kA nirNaya hone para hI sa. pR. 230 meM jo vidhAna kiyA hai, use yuktiyukta kahA jA sakatA hai, anyathA nahIM / nimitta ko kAryakAla meM mAnane para donoM ekasAtha haiM, kisI ne kisI ko utpanna nahIM kiyA yahI kahA jaayegaa| . (1) nimitta ko pahale mAnane para vaha upAdAna ho jAyagA, kyoMki parIkSAmukha meM upAdAna ko eka hI samaya pahale svIkAra kiyA hai, nimitta ko nahIM /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 173 (2) jitane kAla ke samaya haiM, utanI jaba kArya yogyatAyeM haiM to ve yugapata prApta na hokara samarthaM upAdAna ke anusAra kAla ke vibhAga se hI prApta hotI haiM / yadi aisA na mAnoge to jina " nimittoM kI kAryoM ke sAtha zrApake hI matAnusAra vyApti haiM, ve kArya nahIM bana sakeMge tathA jo kArya nimittoM ke vinA paidA hote haiM, ve kArya bhI nahIM bana sakeMge / (3) samIkSaka ke matAnusAra sava kAryayogyatAoM kA yugapata pratyeka samaya meM prApta honA mAna lene para jitane kAla taka preraka nimitta prApta nahIM hoMge, utane kAla taka to usa dravya ko apariNAmI ho banA rahanA par3egA / (4.) yadi kaho ki usa avasthA meM vaha svayaM apanI eka yogyatAnusAra pariNamegA aura usa samaya jo dravya upacAra se usake anukUla hogA vahI, usameM nimitta hogA / yadi aisA hai to hama kahate haiM ki jaba pratyeka samaya meM cAhe preraka kAraNa milo yA na milo, dravya ko svayaM apanA pariNamana kArya karanA hai to praraka kAraNa mAnane se lAbha hI kyA huA, arthAt kucha bhI nahIM / tavaM to iSTopadeza ke "dharmAstikAyavat" vacanAnusAra dravya ke sabhI kArya niyata samaya meM apane kAryAnupAtI paddhati se hI hote haiM yahI mAnanA zreyaskara pratIta hotA hai / aura aisA mAnA AgamAnusArI to hai hI / A : sAmAnya dravya kA yA hI hotA hai, paryAya to (5) yadi samIkSaka kahe ki kahIM upAdAna balavAna hotA hai aura kahIM nimitta balavAna hotA hai| jahAM nimitta valavAna hotA hai vahAM dravya ko nimitta ke anusAra hI pariNAmanA par3atA hai, haiM yahAM para upAdAna pada se kisakA grahaNa karate ho avyavahita pUrva paryAya yukta dravya kA ? yadi Apa kaho ki upAdAna to dravya usameM rahatI hI hai / to hama pUchate haiM ki aisA Apa (samIkSaka) kisa dRSTi se kahate ho - pramANa se, . yA dravyArthikanaya se yA paryAyArthika naya se ? zrApa samIkSaka kahoge ki yaha hama dravyAthikanaya se kahate haiM to hama (samAdhAnakartA) pUchate haiM ki yaha Apa mana meM soce gaye kArya kI vivakSA meM kaha rahe ho yA agale samaya meM niyata krama se hone vAle kArya kI vivakSA meM kaha rahe ho / yadi prApa (samIkSaka) kahe ki yaha hama mana meM soce gaye kArya kI vivakSA meM kaha rahe haiM to vaha to ThIka nahIM, kyoMki vaha to Apa (samIkSaka) kA vikalpa mAnA hai / yadi asamartha upAdAna ke anusAra agale samaya 'hone vAle niyata kArya kI vivakSA ho to hama kahate haiM ki yahAM pratyeka kArya kI apekSA kAryakAraNabhAva kA vicAra calA hai / ataH Apako pramAraNa kI apekSA yahI mAna lenA yogya hai ki sarvatra avyavahita pUrvaparyAya yukta dravya hI upAdAna hotA hai / aura vahI samartha upAdAna hai, kArya bhI pratisamaya usI ke anusAra hotA hai / kahIM nimitta balavAna hotA hai aura kahIM upAdAna, yaha kathana mAtra hai / 1 aisA mAnane para sarvatra cAhe vuddhipUrvaka kArya ko vivakSA ho aura cAhe abuddhipUrvaka kArya kI vivakSA ho, sarvatra eka niyama yahI banatA hai ki avyavahita pUrvaparyAyayukta dravya hI upAdAna hotA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 hotA hai| rahI upAdAna aura preraka nimittoM ko svIkAra karane kI bAta, so jitane bhI ajIva pudgalAdi sambandhI kArya aura jIvoM ke bhI abuddhipUrvaka kArya hote haiM, una sabakI vivakSA se hue kAryoM meM parigaNanA ho jAtI hai / jaise vAyu.ke pravAha ko nimitta kara dhvajA kA phar3akanA yaha visrasA se huA kArya hai / tathA prANiyoM ke puruSArthapUrvaka jitane bhI kArya hote haiM, unakI parigaNanA prAyogika kAryoM meM ho jAtI hai, kintu ye saba kArya hote haiM apane avyavahita pUrvaparyAyayukta dravyarUpa upAdAna ke anusAra hii| AptamImAMsA aSTasahasrI meM prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva kI kathana ke prasaMga se tathA 'kAryoMtpAdaH kSayo hetoH' isa kArikA ke prasaMga se tathA svAmikAtikeyAnuprekSA Adi granyoM meM upAdAna kA ukta lakSaNa svIkAra karake hI upAdAna-upAdeyabhAva rUpa se aura nimitta-naimittika bhAvarUpa se kAryakAraNabhAva kI vyAkhyA kI gaI hai, aisA yahAM samajhanA cAhiye / samIkSaka ne ta.ca.pR. 82 para jo suvodha chAtra aura mandabuddhi chAtra kA udAharaNa upasthita kara apanA maMtavya siddha karanA cAhA hai vaha yogya nahIM hai / kaMkar3a prAdi rahita pratyeka cikanI miTTI meM ghaTa banane kI svAbhAvika yogyatA hai, para java taka vaha upAdAna kI bhUmikA meM Akara svataH apane pariNamana svabhAva ke dvArA ghaTa bhavana rUpa pariNAma ke sanmukha nahIM hotI hai, taba taka vaha ghaTa nahIM banatI hai / jaba isa bhUmikA meM A jAtI hai to vaha svayaM ghaTarUpa pariNama jAtI hai aura usameM yogaupayoga pariNata kumhAra nimitta ho jAtA hai / yaha prAyogika kArya kA udAharaNa hai| phira bhI isameM bhaTTAkalaMkadevane upAdAna-upAdeyabhAva aura nimitta-naimittika bhAva ko kaise sundara hRdayagrAhI zabdoM meM ghaTita kara likhA hai yaha kisI bhI vivekI ke hRdaya ko chune lAyaka kathana hai| prakRta meM bhI samIkSaka ko aisA hI samajhanA cAhiye / are bhAI ! pratyeka vastu svayaM apanA kArya karane meM svatantra hai| jaba isa vivakSA ko jIva svIkAra karatA hai, tabhI vaha apane prayojanIya kArya ke sanmukha hotA hai aura vAhya anukUlatA bhI tabhI banatI hai / subodha chAtra ko adhyApaka kA milanA usakI anukUlatA nahIM hai| ise gurU mAnakara isake pAsa mujhe par3hanA hai yaha bhAva jaba chAtra ke hotA hai, tabhI usake paThana-kArya meM adhyApaka nimitta hotA hai ! itanA samIkSaka bhI samajhatA hai, phira bhI vaha apane kalpita mantavya kI puSTi kiye jA ra ise hamArI bhala batalAkara apane Apa meM baDappana anabhava karatA hai| aura kArya-kAraNabhAva kI padasthala se anabhijJa vyaktiyoM se bhI bar3appana kA bhAgI banatA hai, kintu hama mAnate haiM ki kisI bAta kI yogyatA honA anya bAta hai aura usakA paripAka kAla kA honA anya bAta hai| AtmA sarvajJa aura samadarzI svayaM banatA hai, karma yA guru yA tIrthakara nahIM bnaate| apanA upayoga svabhAva AtmA inake vikalpoM ko chor3akara jaba apane svabhAvabhUta AtmA ko cetatA hai taba banatA hai| para jaba taka usake devAdi kI pUjA stuti AdikA vikalpa rahatA hai, taba taka vaha muni hokara bhI 'chaThe guNasthAna se Age nahIM bar3ha pAtA hai| vahIM antamuhUrta kAla taka aTakA rahatA hai yA phira gira jAtA hai /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 * samIkSaka jiteMnA kucha likha rahA hai vaha vikalpa kI vivakSA meM likha rahA hai, isI meM vaha apanI itizrI mAna rahA hai / yahIM kAraNa hai ki vaha pakSaM samayasAraM gAthA 116 zrAdi meM prAye hueM "sarya" pada kA "apane Apa" artha karane meM hicakicA rahA hai aura sarvatra nimitta kI sahAyatA kAM vikalpa use sabhI kAryoM ko paratantra banAne ke lie prerita karatA rahatA hai / aura maMje kI bAta yaha hai ki aisA hone para bhI SaDguNa- hAni-vRddhi rUpa kAryoM ko vAhyaM nimitta ke vinA bhI mAnane maiM vaha hicakicAhaTa kA anubhava nahIM karatA / jabaki svAmI samantabhadra svayaMbhUstotra kArikA 60 meM likhate haiM ki " sabhI kAryoM meM bAhya aura AbhyaMtara upAdhi ko samagratA rahatI hai / yadi aisA na mAnA jAya to puruSa kI mokSa vidhi nahIM bntii| dekho AcArya mahArAja ne kitanI bar3I vAta likha dI ki AtmA kA mokSakArya AtmAzrita hone para bhI usameM bAhya aura zrAbhyaMtara upAdhi kI samagratA niyama se rahatI hai / " yaha hai jinAg2ama / pUrvapakSa se hamArA nivedana hai ki vaha ise samajhe aura apane vicAroM meM sudhAra kare / isI meM jinAgama kI surakSA hai, anyathA nahIM / hamane ta. ca. pR. 60-61 para jo adhyApaka adhyApana sIkhane ke lie ityAdi likhA hai so hamAre isa kathana kA samIkSaka ne nirAkaraNa na karake merI samajha se samarthana hI kiyA hai, anyathA vaha yaha nahIM likhatA ki "parantu ekAnta meM kI gaI vaha kriyA adhyApana sIkhane kI dRSTi se kAryakArI hI hai, nirarthaka nahIM / " so isakA hamane kahAM niSedha kiyA hai, kyoMki usakA ekAnta meM sIkhanA to upAdAnaM dravya kI kAryarUpa pariNati hI hai / usakA bhalA kauna niSedha karegA / hamArA to yaha kahanA hai ki pratyeka kArya meM jo nimitta hotA hai vaha upAdAna dravya kA kucha bhI kArya nahIM karatA, isalie isa apekSA se vaha akiMcitkara hI hai / hamAre isa kathana meM kyA Apatti hai ise vaha itanA saMva likhane ke bAda bhI siddha nahIM kara pAyA hai, phira bhI usakA samarthana kiye jA rahA hai| usase "yaha upacarita kathana hai" aisA kahA jAya to vaha upacAra ke artha ko kAlpanika vikalpabhinnaM mAnane ke lie bhI taiyAra nahIM dikhAI detA / jabaki prAcAryoM ne upacAra ko kAlpanika vikalpabhinna svIkAra karake prayojana ke anusAra usakA kathana kiyA hai / dekho - saMmayasAra gAthA 47, 106, 108 Adi / ! nahIM, hama kArya kAraNabhAva kI vyavasthA kA jaisA pratipAdana kara rahe haiM vaha zrAzcarya kI bAta . kyoMki hama jAnate haiM ki pratyeka dravya apane pariNamanarUpa svabhAva ke kAraNa syayaM ( apane Apa ) pariNamatI hai, yaha paramArtha kathana hai / parasApekSa pariNamatI hai, yaha upacAra kathana hai / grAzcarya to hameM isa bAta kA hai ki vaha (preraka nimittoM ko ) yathArtha svIkAra karake dravyathikanaya se upAdAna svIkAra kara letA hai aura udAsIna nimittoM ko yathArtha mAnakara vaha pramANa dRSTi se zravyavahita pUrvaparyAyayukta dravya ko upAdAna svIkAra kara letA haiM / aura paDguNa hAni-vRddhirUpa kAryoM ko zranimittaka svIkAra karake vaha upAdAna ko paryAyArthikanaya se apane likhAna se santuSTa haiM / isalie AzcaryaM to use apane likhAna kA honA cAhiyeM, hamAre 'likhAna kA nahIM, kyoMki hamane pramAraNa se mAne gaye upAdAna ko svIkAra karake hI pUrI prarUpaNA nivaddha kI hai / kevala samIkSaka hI nizcayanaya ke vaktavya ko para nirapekSa svIkAra nahIM karanA svIkAra kara letA hai| phira bhI vaha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 cAhatA, aura isaliye vaha nizcayanaya se kI gaI kathanI ke virodha meM samAja ko ukhAr3ane se nahIM hicakicAtA, isalie mAtra nizcayakathanI ko siddhi zrAgama granthoM meM kaise kI gaI hai yaha prasiddha karane ke liye ho hamane bra. lADamalajI ke zrAhvAna para zrAmantraNa svIkAra kiyA thA / isalie samIkSaka ko usa samaya kiye gaye likhAna kI prora dekhanA caahiye| virodha meM kucha bhI likhate rahane se koI lAbha hone vAlA nahIM / itanA vaha nizcaya mAne ki hama vyavahAra kavanI ko bhI jAnate haiM aura paramArtha kathanI ko bhI jAnate haiM / isalie hama zrasat prAropoM dvArA paramArtha kathanI ko apane jIvana bhara maTiyAmeTa nahIM hone deNge| vizeSa kyA nivedana kareM / kathana naM. 14 sa. pU. 233 kA samAdhAna :---- samIkSaka ne hamAre dvArA die gae "niyata vAhya sAmagrI niyata zrAbhyaMtara sAmagrI kI sUcaka hone se vyavahAranaMya se Agama meM aisA kathana kiyA gayA hai / isa uttara ko sIdhe mArga se na pakar3akara ghumAvadAra mArga se pakar3anA cAhA hai / " arthAt vaha bAhya sAmagrI ko jo zrAbhyaMtara sAmagrI kA sUcaka mAnate haiM so isase to kAryotpatti meM bAhya sAmagrI ko usakI mAnya nakiMcitkaratA khaMDita ho jAtI hai / likhA hai so yaha kevala samIkSaka kI kalpanA mAtra hai| samIkSaka aisA mAnatA kahAM hai jisase hamAre kathana kI hAni mAnI jAya / pahale to use 'bhUtArtha rUpa se sahAyatA karatA hai' isakA artha 'sUcana karatA hai,' itanA svIkAra kara lenA cAhiye, usake bAda hI hamAre Upara ukta doSAropaNa karanA ThIka ThaharAyA jA sakatA hai / " dUsare hamArA to yaha kahanA hai ki vAhya nimitta paramArtha se upAdAna kA kArya nahIM kara sakatA, isalie zrakiMcitkara hai / vaha upAdAna ke kArya meM vyavahAra se sUcaka hai / isakA samIkSaka ne kahAM nipedha kiyA ? samIkSaka ne jo zrAdhAra kI pRcchA kI hai so isakA uttara hama--- kartrAdyA vastuno bhinnAH yena nizcayasiddhaye / sAdhyante vyavahAro'sau nizcayastadabhedadRk // anagAradharmAmRta ke isa kathana ke dvArA bAra-bAra de yAye haiN| isake dvArA yahI to kahA gayA hai ki vastu se bhinna anya vastu ko kartA Adi rUpa kathana nizcaya ko siddhi ke lie kiyA jAtA hai | Adi samIkSaka ko samajhanA cAhiye ki yaha AdhAra hI to hai| rahI hamArI bAta so samIkSaka mAtra Aropa karanA jAnatA hai / hamane kyA likhA hai aura kyA likha rahe haiM isa ora vaha yadi dhyAna nahIM denA cAhatA to isake lie hama kyA kareM / "vyavahAra se aisA kathana kiyA jAtA hai / " hamAre isa kathana ko yadi vaha ThIka mAna letA. hai to vyavahAranaya kA kathana. vikalpa mAtra hone se use yaha bhI mAna lenA cAhiye ki "samartha upAdAna se hone vAle kArya meM bAhya sAmagrI sahAyaka hotI hai" aisA kahanA vikalpa mAtra hai. paramArtha nahIM /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 . . pAlApapaddhati ke vacana meM jo "mukhyAbhAve" pada hai. so vaha vahAM mukhya ko gauNa karane ke artha meM hai| kArya meM mukhya kA kabhI bhI abhAva nahIM hotA hai| yadi mukhya * bAlaka kA abhAva mAna liyA jAya to siMha kA upacAra kisameM kareMge ? hAM vahAM siMharUpa nimitta kA prabhAva avazya pAyA jAtA hai, parantu siMha ke kraurya zaurya guNa kA smaraNa kara bAlaka ko siMha kahA jAtA hai| ataeva samIkSaka AlApapaddhati ke ukta vacana kA jo artha karatA hai vaha yogya nahIM hai| kathana 15 (sa. pR. 234). kA samAdhAna : -- samIkSaka ne jIvita zarIra kI kriyA ke do artha isa samIkSA meM hI kiye haiM aura inameM se eka artha ke anusAra vaha yaha to mAna letA hai ki ta ca. pR. 91 meM pravacanasAra ke uddharaNa aura maNimAlA ke udAharaNa kA jo samAdhAna kiyA gayA hai, vaha sarvArthasiddhi ke "viyojayati cAsubhiH" ityAdi ullekha ke anusAra eka artha ko dhyAna meM rakhakara hI kiyA gayA hai| kintu hamArI zaMkA zarIra ke sahayoga se hone vAlI jIva kI kriyA ko jIvita zarIra kI kriyA mAnakara prakRta meM vicAra karanA thaa| so yaha bAta to hama mAna lete haiM ki jIva ke sahayoga se hone vAlI zarIra kI kriyA to kisI bhI avasthA meM dharma-adharma kA kAraNa nahIM hotI / ava raha jAtI hai zarIra ke sahayoga se honevAlI jIva kI kriyA, so zarIra ke sahayoga se honevAlI jIva kI kriyA do taraha se hotI hai - eka to antaraMga mAnasika pariNAma kI preraNA se hotI hai aura dUsarI antaraMga mAnasika preraNA na hone para bhI hotI hai| inameM se jo zarIra ke sahayoga se honevAlI jIva kI kriyA antaraMga mAnasika pariNAma kI preraNA se hotI hai, vaha to dharma-adharma kA kAraNa hotI hI hai| lekina jo * zarIra ke sahayoga se honevAlI jIva kI kriyA antaraMga mAnasika pariNAma ke binA hI hotI hai vaha bhI dharma-adharma meM kAraNa hotI hai / ise lakSya meM rakhakara hI ta. ca. pR. 53 para apanA kathana kiyA hai| isataraha uttarapakSa ne usakI AlocanA meM jo kucha ukta ' anucchedoM meM likhA hai vaha aprAsaMgika aura nirarthaka hai apanI isa samIkSA meM yaha samIkSaka kA kathana hai| isameM usane jIvita zarIra kI kriyA pada se usakA artha zarIra ke nimitta se honevAlI jIva kI kriyA kiyA hai| so isakA sIdhA artha hotA hai ki saMsArI jIva java dharma yA adharmarUpa pariNata hotA hai, taba vaha zarIra usameM asadbhUta vyavahAra se nimitta hotA hai| yadi dvitIya daura meM vaha pakSa hI isa bAta ko svIkAra kara letA to yaha vivAda kabhI kA samApta ho gayA hotaa| aba jAkara koI gati na dekhakara isa samIkSA meM vaha isa bAta ko. dUsare zabdoM meM svIkAra karatA hai isakI hameM prasannatA hai| kahAvata bhI hai ki subaha kA bhUlA zAma ko ghara A jAya to vaha bhUlA huA nahIM khlaataa| sIdhI sI bAta yaha hai ki dharma adharma kA mukhya kartA AtmA hI hAtA hai, anya paradravya to usameM nimittamAtra hotA hai| samIkSaka ne jo mAnasika pariNAma kA ullekha kiyA so vaha svayaM jIvarUpa hai yA pudgala rUpa ? aisA prazna hone para jIva kI kriyA kahane se use jIvarUpa hI mAnanA par3atA hai| aura isa dRSTi se dekhane para
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 vaha jIva kI kriyA arthAt pariNati svayaM vyavahAra dharma aura tatvataH adharma rUpa siddha hotI hai| "usakI preraNA se" itanA vizeSaNa lagAne se to koI prayojana hI siddha nahIM hotaa| kathana 16 (sa. pR. 234) kA samAdhAna : isa kathana meM kevalI kI calane prAdi rUpa kriyA aura samudghAta ina do muddoM ko AdhAra banAkara samIkSaka likhatA hai ki "kevalI jinakI kriyA prakRtibandha aura pradeza vandha rUpa karmavandha kA kAraNa hokara bhI niyama se saMsAravRddhi kA kAraNa nahIM hotI hai| isa apekSA se hI use mokSa kA kAraNa pUrvapakSa ne mAnA hai|" so samIkSaka kA yaha vicAra par3hakara maiM apanI haMsI nahIM roka sakA, kAraNa ki jo kama se kama eka samaya ke lie hI sahI saMsAra meM roka rakhane meM kAraNa hai use mokSa kA- kAraNa mAnA jAya yaha kaise ho sakatA hai ? yadyapi hamane yoganirodha kI carcA karake samIkSaka kA dhyAna usakI asAvadhAnI pUrvaka likhI gaI carcA kI ora AkarSita karanA cAhA thA para vaha apanA pakSa chor3ane ke lie taiyAra nahIM huA, * isakA hameM kheda hai| aura phira use vivakSita banAkara kathana apane dvitIya daura meM hI karanA thaa| maine pravacanasAra kI 45vIM gAthA sAvadhAnI se par3hI hai| vivAda usakA nahIM hai| vivAda nizcaMya aura vyavahAra kA hai| samIkSaka vyavahAra ko paramArtharUpa ThaharAnA cAhatA hai aura hama vyavahAra ko upacarita mAna lene ke lie prayatna kara rahe haiN| jo yathArtha hai, use yathArtha mAno aura jo vyavahAra hai, use vikalpa kA viSaya mAno yahI hamArA kahanA hai / aura phira 45vIM gAthA meM to vaha kriyA na vandha kA kAraNa hai aura na mokSa kA hI kAraNa hai| yoga bandha kA nimitta ho sakatA hai, kAya kI kriyA nhiiN| saMbhavata. samIkSaka kAya kI kriyA aura yoga meM antara nahIM samajhakara apanA vaktavya likha rahA hai, jo yogya nahIM pratIta hotaa| kathana 17 (sa. pR. 235) kA samAdhAna : ta. ca. pR. 62 meM hamane jo kucha likhA hai, use nimitta banAkara samIkSaka likhatA hai ki "pUrvapakSa kA prazna zarIra ke sahayoga se hone vAlI jIva kI kriyA se sambaddha hai| uttarapakSa isa bAta ko anta-anta taka nahIM samajha pAyA hai, samajhakara bhI usakI upekSA karatA AyA hai|" so yahAM itanA hI uttara paryApta hai ki samIkSaka ne jIvita zarIra kI kriyA kA jo isa samIkSA meM ghumAvadAra artha kiyA hai, use tIna daura taka pUrvapakSa ne svayaM kahAM kiyA? koI gati na dekhakara svayaM samIkSaka yaha artha kara rahA hai, para isa artha ke karane para bhI isase to yahI siddha hotA hai ki vaha jIva svayaM dharma-adharmarUpa pariNamatA hai aura saMsAra avasthA meM zarIra Adi paradravya usameM bAhya nimitta hote haiN| samIkSaka ne bhale hI "zarIra ke sahayoga se (nimitta se) honevAlI jIva kI kriyA ko AtmA ke dharma-adharma meM upacarita hetu mAnA hai|" para yahAM vaha isa bAta ko bhUla jAtA hai ki
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 176 Agama meM jIva aura AtmA ina donoM kA eka hI artha hai, isalie jIva kI jo bhI pariNAma lakSaNa kriyA hotI hai vaha yA to dharmarUpa hotI hai yA adharmarUpa hotI hai| vaha svayaM dharma aura adharma hai, yaha kaheM to koI atyukti nahIM hai| rahI nimitta kI bAta so eka zarIra hI kyA, kAryakAla meM jisake sAtha jIva ke kArya kI trikAlavyApti yA kAla pratyAsatti banatI hai, use usa samaya nimitta mAnane meM Agama se koI bAdhA nahIM AtI / dekho svayaMbhUstotra zloka 56 / ___ samIkSaka ne isI vacana meM "isalie uttarapakSa kA zarIra kI kriyA ko AtmA ke dharma-adharma meM upacarita kAraNa mAnanA mithyA hI hai " yaha kaise likha diyA, jabaki isI bAta ke lie vaha tIna daura taka uttarapakSa se jhagar3atA rhaa| aura ava samhalA bhI to dharma-adharma meM zarIra ko upacarita hetu mAnane ke lie bhI taiyAra nahIM dikhAI detaa| dhanya hai samIkSaka kI isa samIkSA ko| vaha kaba kyA mAnegA aura kyA likhegA, kauna jAne ?, zaMkA 3 ke pahale daura kI samIkSA kA samAdhAna zaMkA - jIvadayA ko dharma mAnanA mithyAtva hai kyA ? : (1) samIkSaka ne jIvadayA ko uttarapakSa ke anusAra puNyabhAvarUpa to svIkAra kara liyA, kintu usane jo yaha likhA hai ki "jahAM pUrvapakSa puNyabhAvarUpa jIvadayA ko vyavahAra dharmarUpa jIvadayA kI utpatti meM kAraNa mAnatA hai, vahAM uttarapakSa isa bAta ko svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hai|" so samIkSaka ne hamAre kisa kathana se yaha artha phalita kiyA, yaha samajha se bAhara hai / kAraNa ki jo jIvadayA vyavahAradharmarUpa hai vaha -agale samaya meM hone vAle vyavahAradharma kA kAraNa bhI hai aisA svIkAra karane meM hamane kisI prakAra kI bAdhA to upasthita ko hI nhiiN| astu / . (2) jIvadayA kA artha samIkSaka ne jo nizcayadharma kiyA hai aura usakI puSTi meM dhavala pu. 13, pR. 362 ke jisa uddharaNa ko upasthita kiyA hai| usameM karuNA ko jIva kA svabhAva siddha kiyA gayA hai| so. isa sambandha meM pUchanA yaha hai ki jIvadayA se yadi samIkSaka para-dayA ko letA hai to use nizcayadharma mAnanA nahIM bntaa| dhavala meM jahAM karuNA ko jIvasvabhAva kahA gayA hai, vahAM "karuNA" pada se svayaM usI jIva kA svabhAva dharma hI liyA gayA hai, para dayA nhiiN| kisI prakAra kA bhrama na ho jAya isaliye hI itanA spaSTIkaraNa kiyA hai| . (3) adayArUpa azubhapravRtti kI nivRtti kaho yA dayArUpa zubha pariNati kaho, vaha vyavahAradharma tabhI kahI jAyagI, jaba vaha mokSamArga ke lakSya se kI gaI ho| aura vaha nizcayadharma kA nimitta bhI usI avasthA meM mAnI jAyagI, anyathA nhiiN| vaha adayArUpa azubha pravRtti ko nivRttirUpa hai, mAtra isalie vaha na to saMvara aura na nirjarA kA kAraNa hI ho sakatI hai aura na hI saMvara
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 nirjarAsvarUpa hI ho sakatI hai / yadi samIkSaka use puNyavandha kA vizeSa kAraNa kahe to isameM prAgama se koI Apatti nahIM pAtI, kyoki jitanA bhI zubharUpa bhI rAgAMza hai, vaha ekamAtra vandha kA hI kAraNa hai| abhavya vyavahAradharma ke adhikArI nahIM :- niyama yaha hai ki jisane nizcayadharma kI prApti kI hai, usI ke zubhopayogarUpa pariNAma ko dhyavahAradharma kahate haiM. anya ke nhiiN| mithyApTi ke jo vyavahAradharma kahA jAtA hai, vaha laukikadRSTi se hI kahA jAtA hai / Agamika sunizcita vyAkhyA ke anusAra nahIM / ajJAnI abhavya kA dharma bhoga ke nimitta hotA hai, isaliye vaha paramArtha se adharma hI hai / laukika dRSTi se use vyavahAradharma kahanA ho to bhale kaho / nizcaya dharma nizcaya dharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakracAritrarUpa svabhAva dharma hai / usakI prApti bhavya jIva ke apane jJAyaka svabhAva ke avalambana se tanmaya hone para hotI hai, aisA niyama hai| isameM bhI sarvaprathama jisane gRhIta mithyAtva ko buddhipUrvaka chor3a diyA hai aise jIva ke kSayopazama, vizuddhi aura dezanAlabdhipUrvaka prAyogyalabdhi ko prApta kara jaba yaha jIva svabhAva ke pAlambana se karapalabdhi ke sanmukha hotA hai, taba anivRttikaraNa labdhi ke kAla meM mithyAtva kA yA mithyAtva Adi darzanamohanIya kI do tIna prakRttiyoM kA antarakaraNapUrvaka upazama karake karaNalabdhi ke samApta hone para usake svabhAvaMbhUta samyaktvaparyAya kA udaya hotA hai / yataH isake samyaktvaprApti ke prathama samaya meM hI anantAnubaMdhI catuSTaya kA anudayarUpa upazama niyama se hotA hai, ataH usake prayoga dvArA apane prAtmasvabhAva meM sthitirUpa pariNati kA bhI udaya ho jAtA hai / isIliye samayasAra Adi pravacanoM meM paranirapekSa AtmAnubhUti ko samyagdarzana kahA gayA hai| . (ka) Agama meM dayA zabda paradayA ke artha meM bhI AtA hai aura vItarAgabhAva ke artha meM bhI AtA hai / yahA~ jIvadayA ko svadayArUpa nizcayadharma kahanA prayojana ke anusAra hai| yaha samIkSaka hI jAne ki vaha kisa artha meM jIvadayA ko nizcayadharma kaha rahA hai - svadayA ke artha meM yA paradayA ke artha meM pratizaMkA 2 meM usa pakSa ne jitane bhI pramANa diye haiM, ve saba mile-jule pramANa haiM / unase jIvadayA pada se pUrvapakSa ko kyA abhISTa hai, yaha patA nahIM lgtaa| yahA~ avazya hI samIkSaka yaha to likhatA hai ki lIvadayA nizcaya dharmarUpa bhI hotI hai, para vaha jIva pada se svajIva gRhIta hai yA parajIva, yaha spaSTa nahIM karatA / astu, usakA apanA vizlepaNa hai, usake liye vaha svayaM jimmedAra hai, Agama nhiiN| (kha) samIkSaka ne to pAMca guNasthAna meM jo apratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA kSayopazama likhA hai, vaha ThIka hokara bhI isIliye ThIka nahIM; kyoMki kSayopazama meM dezaghAti spardhakoM kA udaya bhI vivakSita rahatA hai, jaba ki cauthe guNasthAna ke antima samaya meM hI apratyAkhyAnAvaraNa catuSka kI utpAdAnucchedanaya kI apekSA udayavyucchitti ho jAtI hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 (ga) samIkSaka ne sAtaveM guNasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA kSayopazama likhA hai. java ki pAMcaveM guNasthAna ke antima samaya meM hI pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kI ukta naya kI apekSA udayavyucchiti ho jAtI hai / vahA~ udaya kisakA rahatA hai aura likhA jAtA to hI yaha kathana samIcIna mAnA jaataa| (gha) samIkSaka kA kahanA hai ki"chaThaveM aura sAtaveM ina donoM guNasthAnoM meM jhUlate hue" usa jIva meM yadi saptama guNasthAna se pUrva hI darzanamohanIya karma kI ukta tIna aura cAritramohanIya karma ke prathama bheda anantAnuvaMdhI kapAya kI ukta cAra ina sAta prakRtiyoM kA upazama yA kSaya ho cukA ho athavA saptama guNasthAna meM hI unakA upazama yA kSaya ho jAve to usake pazcAt vaha jIva prAtmasunmukhatArUpa karaNalabdhi kA saptama, aSTama aura navama guNasthAnoM meM kramazaH adhakaraNa aura anivRtti. karaNa ke rUpa meM aura bhI vizeSa utkarSa prApta kara letA hai aadi|" yahAM yaha spaSTa karanA hai ki jo pUrvapakSa kI yaha mAnyatA hai ki "saptama guNasthAna ke pUrva yadi darzanamohanIya kI tIna aura cAritra mohanIya kI anantAnubaMdhI kA upazama yA kSaya na hunA ho to sAtave meM unakA upazama yA kSaya hotA hai" yaha vicAraNIya hai, kyoMki una prakRtiyoM kA kSaya to sAtaveM meM bhI hotA hai, para una prakRtiyoM kA upazama sAtaveM meM bhI hotA hai yaha likhanA ThIka nahIM hai, kyoMki darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA upazama to mithyAtva guNasthAna meM hI ho jAtA hai aura usake udaya kA abhAva hone para hI cauthe, pAMcaveM yA sAtaveM guNasthAna kI prApti hotI hai / yadi avati hai to cauthe kI, yadi mithyAdaSTi vrati zrAvaka hai to pAMcaveM kI aura yadi dravyaliMgI muni hai to sAtave kI prApti hotI hai / aura ina jIvoM ke krama se anantAnubaMdhI catuSka, isake sAtha apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ora inake sAtha pratyAkhyAnAvaraNa catuSka kA niyama se udayAbhAva rahatA hai| dUsarI vAta yaha hai ki eka to anantAnuvaMdho catuSka kA antarakaraNa upazama hotA nahIM, dUsarI isakA udayAbhAva hI upazama kahalAtA hai, para aisA jIva upazama zreNi para yA to kSAyika samyagdRSTi car3hatA hai yA dvitIyopazama samyagdRSTi car3hatA hai / aura dvitIyopazama kI prApti kSayopazama samyaktvapUrvaka hotI hai| aimA jIva anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA karatA hai aura darzana mohanIya kI tInoM prakRtiyoM kA upazama karatA hai, tabhI vaha upazama zreriNa para car3hane kA adhikArI hotA haiM / vyavahAra dharma ke viSaya meM spaSTIkaraNa : na kevala dayArUpa zubha pravRtti kA nAma vyavahAradharma hai aura na hI udayarUpa saMkalI pApamaya azubha pravRttiyoM se manogupti, vacanagupti aura kAyagupti ke rUpa meM sarvathA nivRtti pUrvaka kI jAnevAlI dayArUpa puNyamaya zubha pravRtti kA nAma vyavahAradharma hai, kyoMki ese pariNAma saMjI paryAptaka paMcendriya prAyaH sabhI jIvoM ke hote rahate haiN| vyavahAradharma mAtra mokSamArgI ke hI hotA hai, aisA Agama kA niyama hai| usameM bhI jo mithyASTi saMjJI paMcendriya paryApta jIva mokSamArga ke anukUla pravRtti karane meM sAvadhAna hotA hai, usake bhI upacAra se vyavahAradharma kahA jAtA hai| yahAM itanA
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 vizeSa jAnanA cAhiye ki samIkSaka ne manogupti Adi kA jo svarUpa nirdeza kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki manogupti prAdi samyagdRSTi saMyamI ke hI hotI haiM / Age prakaraNa ke bAhara samIkSaka ne jo jIva kI bhAvavatI aura kriyAvatI zaktiyoM ke vipaya meM likhA hai, vaha prakaraNa bAhya hone se yahA~ unake viSaya meM hama kucha nahIM likha rahe haiN| . vyavahAradharma aura dayA: - ___jo gRhastha samyagdarzanapUrvaka ahiMsAdi pAMca aNuvratoM ko guru kI sAkSIpUrvaka dhAraNa karatA hai, usake vyavahAra dharma ke sAtha dayArUpa pariNAma sadA hI rahate haiN| vaha saMkalpI hiMsA kA to triyoga se tyAgI hotA hI hai, anarthadaNDarUpa pravRtti bhI usake nahIM pAyI jAtI / vaha AtmA ke chandasthAnIya samyakadeva, guru aura jinavANI kI upAsanA meM sadA sAvadhAna rahatA hai / aise gRhastha ke hI vyavahAra dharma ke sAtha dayArUpa pariNAma pAye jAte haiM / isake sivAya samIkSaka ne apane mAnasika vyAyAmapUrvaka jo kucha bhI likhA hai, vaha saba usakI kalpanA mAtra hai| laukika dRSTi se kucha bhI kahA jAya yaha dUsarI bAta hai| .....yahAM para samIkSaka ne dravyasaMgraha gAthA 45 ko uddhRta kara jo kucha likhA hai, usake vipaya meM mujhe itanA hI likhanA hai ki samyagdRSTi vratI gRhastha ke adayA kI nivRtti hI zubhakarma meM pravRttirUpa vyavahAradharma hai / vaha mokSamArga ko lakSya meM rakhakara zubha pravRttirUpa kriyA hotI hai / isameM mana, vacana aura kAya ina tInoM dvArA kI gaI kriyA kA samAveza ho jAtA hai / yaha sarala bhASA meM vyavahAra dharma kA spaSTIkaraNa hai| __Age samIkSaka ne jo pA. vIrasena dvArA ullikhita "suha-saddha pariNAmehi" prAdi kathana kA jo spaSTIkaraNa kiyA hai, Agama ke anusAra vaha ThIka nahIM hai, kintu yahAM para jJAnI kI savikalpa avasthA ko zubha pada dvArA grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki usa kAla meM jJAnI ke svabhAvapariNati kA niyama se sadbhAva pAyA jAtA hai, jo svabhAva pariNati niyama se karmakSaya kA hetu hai, kintu isa kathana meM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki yahAM svabhAva pariNati ko gauNakara zubha pariNati kI mukhyatA se use hI upacAra se karmakSaya kA hetu kahA gayA hai / yaha ukta vacana meM Aye hue "zubha" pada kA spaSTIkaraNa hai| aba raha gayA zuddha pada, so isa pada dvArA nirvikalpa avasthA kA mukhyatayA kathana kiyA gayA hai, kyoMki isa avasthA meM jJAnI kA upayoga bhI svabhAva ko hI anubhavatA hai aura pariNati bhI svabhAvarUpa hI vartatI hai / isa prakAra prA. vIrasena ne 'zuddha pariNAmoM se' karmakSaya kahA hai, usakA yaha AgamAnusAra samyak khulAsA hai, jo svayaM prA. vIrasena ko bhI iSTa thA, anyathA 'zubha' pada ke sAtha ve zuddhapada nahIM lagAte / Age sa. pR. 245 meM samIkSaka ne 12 veM guNasthAna ko khyAla meM rakhakara jo zaMkA upasthita kI hai, usa sambandha meM itanA hI likhanA paryApta hai ki 12 veM guNasthAna ke prathama samaya meM na to ratnatraya kI pUrNatA hI huI hai aura na hI jJAnAvaraNAdi karmoM ke kSaya ke anukUla dhyAna kI bhUmikA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 hI banI hai, ata: 12 veM guNasthAna ke prathama samaya meM svabhAvabhUta nizcaya dharma kA pUrNa vikAsa mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki yadyapi 12 veM guNasthAna ke prathama samaya meM kSAyika cAritra kI pUrNatA ho jAtI hai, parantu vAhya aura AbhyaMtara kriyA kA nirodha kA nAma hI pUrNa cAritra hai aura vaha caudahaveM guNasthAna meM hI prApta hotA hai, isaliye 12veM guNasthAna ke prathama samaya meM svabhAvabhUta nizcaya dharma kI pUrNatA nahIM hotI hai, aisA yahAM samajhanA cAhiye / 12 veM guNasthAna ke prathama samaya meM kSAyikajJAna bhI nahIM hai, isako yahA~ vizepa jAnanA cAhiye / dUsare prathama guNasthAna ke antima samaya meM samIkSaka ne jo sAta prakRtiyoM kA kSaya linnA hai vaha bhI ThIka nahIM hai| kyoMki kSAyika samyaktva kI prApti cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guNasthAna taka kisI eka guNasthAna meM hotI hai / pahale guNasthAna ke antima samaya meM mithyAtva Adi sAta prakRtiyoM kA upazama yA kSayopazama nayavizeSa se kahA gayA hai - aisA yahAM jAnanA caahiye| samIkSaka ne jo Asrava, bandha, saMvara aura nirjarA kA apanI paddhati se vivecana kiyA hai, usake sthAna meM Agama meM jo inake svarUpa aura krama para vizeSarUpa se prakAza DAlA gayA hai, usake anusAra hI inakA kathana honA cAhiye / graMtha vistAra ke bhaya se hama yahAM para aura vizeSa nahIM likha rahe haiM, aura prakaraNa vAhya hone se hama isa viSaya meM vizeSa UhApoha bhI nahIM karanA cAhate haiM / itanA avazya hai ki yaha saba likhAna samIkSaka kI apanI prarUpaNA hai, pAgama aisA nahIM hai| hamane paramAtmaprakAza gA. 271 ko uddhRta kara likhA thA ki jIvadayA ko puNyabhAva mAnanA mithyAtva nahIM hai / isakI puSTi meM aura bhI pramANa diye the| dUsare daura meM usa pakSa ne use eka prakAra se ThIka mAnane kI ghopaNA kI thI, samIkSaka sAtha meM yaha bhI likhatA hai ki usa puNyarUpa jIvadayA kA Asrava aura bandha meM antarbhAva hotA hai. saMvara nijarA meM nhiiN| isakI puSTi meM usakA kahanA hai ki samayasAra mA. 266 meM ahiMsA Adi ko puNyavaMdha kA kAraNa nahIM kahA hai, kintu isake vipaya meM hone vAlI adhyavasAya ko hI puNyavaMdha kA hetu kahA hai| so usakA yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki ahiMsA ke vipaya meM jo adhyavasAya hotA hai, vyavahAra se vahI to ahiMsA hai| ahiMsA aura usake viSaya meM adhyavasAya ye do vastu nahIM, eka hI haiN| ataeva isa gAthA dvArA vyavahAradharma kI hI prarUpaNA huI hai, paramArtha kI nahIM / Age samIkSaka ne zaMkA upasthita karate hue dvitIya daura meM jitane bhI pramANa diye haiM, ve saba usI kI puSTi meM diye haiN| bhale hI unameM se koI pramANa aisA ho jisase kisI prakAra nizcaya dharma phalita kiyA jA sake, parantu samIkSaka ne vahAM yaha bAta nahIM likhI ki hama apanI mUla zaMkA meM jIvadayA pada se nizcaya dharma ko bhI grahaNa kara rahe haiN| mUlazaMkA kA prAzaya bhI yaha nahIM thaa| vahA~ uttarapakSa ke mukha se yaha kahalAnA cAhatA thA ki jIvadayA ko dharma mAnanA mithyAtva hai, parantu jaba uttarapakSa ne samyak uttara diyA, taba samIkSA pR. 246 meM vaha yaha likhane lagA ki jIvadayA pada se hamArA abhiprAya vyavahAradharma, nizcayadharma aura nizcayadharma ke kAraNa ina tInoM meM yA / so ina
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 bAtoM kA samAdhAna yaha hai ki jIvadayA ko vyavahAradharma mAnanA bhI mithyAtva nahIM hai aura svarUpa meM svadayArUpa jIvadayA ko dharma mAnanA bhI mithyAtva nahIM hai aura na hI jIvadayArUpa vyavahAravarma ko upacAra se nizcayadharma kI utpatti meM nimitta mAnanA bhI mithyAtva hai| yahA~ jo samIkSaka ne hamAre prathama daura ke samAdhAna ko visaMgata aura anucita Adi likhA hai, so aisI bAta dvitIya daura meM zaMkA ko upasthita karate hue likhI jAnI thI; kintu vahAM to ThIka mAnatA gyaa| use zaMkA to mAtra jIvadayA ke saMvara aura nirjarA kA kAraNa na mAnane meM rahI, jisakA samAdhAna uttarapakSa pahale kara hI pAyA hai / ava jo vaha usakA artha (sa. pR. 250) phalita kara rahA hai? vahI usakI visaMgati hai| adhika kyA likheN| ava lipApotI karane se koI lAbha nhiiN| yaha to eka prakAra kA samyaka uttara kA apalApa karanA hai| hamane apane viSaya ke samarthana meM paramAtma prakAza gA. 271 aura samayasAra gA 269 ke jo do pramANa upasthita kiye the, ve arthapUrNa yA sArthaka the, unase usa dvArA upasthita kI gaI zaMkA ke Upara kiye gaye samAdhAna ke rUpa meM jo vipad prakAza par3atA hai, vahI mUla zaMkA kA prAgamAnusAra samAdhAna hai| zaMkA 3 ke dUsare daura kI samIkSA kA samAdhAna dvitIya daura meM zaMkAkAra ne jitane bhI pramANa diye haiM, ve saba paryAyAntara se jIvadayA ko dharma mAnane ke samarthana meM hI diye haiN| aisA eka jagaha bhI pUrvapakSa ne nahIM likhA ki yahAM para hama jIvadayA pada se svadayA ko bhI grahaNa kara rahe haiM aura vaha svadayA nizcayadharma rUpa hai / (1) prAge samIkSaka ne jo yaha likhA hai ( sa. pR. 251 ) ki "vaha bhI isa bAta ko svIkAra karatA hai ki bhAgama meM puNyabhAvarUpa jinavivadarzana, jinapUjA aura jIvadayA Adi ko karmakSaya yA mokSa kA kAraNa pratipAdita kiyA gayA hai / " so Agama meM jo isakA pratipAdana hai, vaha nimitta ke rUpa meM hI hai / inakA sAkSAt mokSa ke kAraNa ke rUpa meM nhiiN| Age usane Agama meM inake pratipAdita karane ke jina kAraNoM kA nirdeza kiyA hai, vaha usake mana kI kalpanA mAtra hai| are ! jisake saMkalpI hiMsA kA tyAga hotA hai, usI ke jIvadayA hotI hai / vyavahAra se donoM eka hai / thor3A bahuta jo bheda hai vaha pravRttimUlaka hai, abhiprAya mUlaka nahIM / azubha pravRttiyoM ke prati ghRNA karane se kahIM zubha pravRtti nahIM huA karatI / azubharUpa pravRtti na hone kA nAma hI zubha pravRtti hai / aura zubha aura azubha donoM prakAra kI pravRtti na hone kA nAma hI zuddha pariNati hai, jo svabhAvarUpa upayoga ke hone para hI hotI hai / (2) jayadhavala ke zuddhabhAva ke sAtha zubhabhAva ko jo karmakSaya kA kAraNa kahA hai, vaha isa artha meM hI kahA hai ki jisa AtmA meM zuddha pariNati kA sadbhAva pAyA jAtA hai, usI AtmA meM vyavahAradharma rUpa zubha pariNati kA sadbhAva hotA hai, anya ke nhiiN| aura yaha vyavasthA cauthe guNasthAna se lekara 10 veM guNasthAna taka niyama se pAyI jAtI hai / itanI vyavasthA hai ki caudhe se lekara chaThaveM guNasthAna taka zubha pariNati kI bahulatA rahatI hai, arthAta adhika kAla taka banI rahatI hai aura
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 zuddha pariNati kA sadbhAva vanA rahane para bhI svayaM kI anubhUti kvacit kadAcit hotI hai, kintu 7 veM guNasthAna se Age 10 veM guNasthAna taka abuddhipUrvaka hI saMjvalana kaSAya kA udaya rahane se usakI vivakSA meM paryAya se zubha pariNati kahI jAtI hai, kyoMki vahAM upayoga meM AtmAzrita pariNAma kA hI sadbhAva pAyA jAtA hai, jo zuddhopayogarUpa hotA hai / samIkSaka ne yahA~ para jisa rUpa meM zuddha pariNati kA spaSTIkaraNa kiyA hai, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki 7 veM guNasthAna se lekara abuddhipUrvaka * saMjvalana kaSAya kA sadbhAva rahane ke kAraNa eka mAtra vahI vandha kA kAraNa hai, zuddhopayoga nahIM / samIkSaka sarvatra nizcayadharmarUpa jo jIvadayA kA nirdeza karatA hai, so parajIvoM kI dayA parAzrita bhAva hai, use vaha nizcayadharma kaise svIkAra karatA hai, yaha vahI jAne / mAlUma par3atA hai ki svAzrita bhAva se parAzritabhAva meM kyA bheda hai, isakI ora usakA dhyAna hI nahIM gayA hai| .. Age samIkSaka ne sa. pR. 252 meM jo yaha likhA hai ki "puNyarUpa jIvadayA jIva kI saMkalpI pApamaya adayA se ghRNA utpanna hone meM sahAyaka hotI hai aura ghRNA ke balapara hI vaha jIva usa saMkalpI pApamaya adayArUpa azubha pravRtti kA sarvathA tyAga kara detA hai, ityAdi / " so isa kathana se aisA lagatA hai ki saMkalpI hiMsA kA tyAga, usameM ghRNA hone se karatA hai, adayArUpa azubha pravRtti saMsAra kA kAraNa hai, aisA nirNayakara usakA tyAga nahIM krtaa| Azcarya hai ki samatA pariNAma ko jIvana meM utArane ke abhiprAya vAle jIva ke ghRNAbhAva kaise kaise banA rahatA hai / ahiMsA dharma hai aisA mAnakara saMkalpI hiMsA kA tyAga karanA aura bAta hai tathA ghRNA ke kAraNa hiMsA kA tyAga karanA aura vAta hai| yadi vaha isa bheda ko ThIka taraha se dhyAna meM le le to parajIva kI saMkalpI hiMsA kA tyAga karanA vyavahAradharma hai, kyoMki usameM zubharUpa pariNati pAyI jAtI hai| to vaha apane dvArA kiye gaye vizleSaNa ko chor3akara jinAgama ke anusAra zubhabhAva kA jo artha hotA hai use vaha hRdaya se svIkAra karale / samIkSaka ne apane kathana ke AdhAra para puruSArthasiddhayupAya ke padya 121, 116 aura 124 kA jo niSkarSa nikAlA hai, usakA sutarAm nirasana ho jAtA hai, kyoMki parajIva kI dayA parAzrita bhAva hone se usameM pravRtti kI mukhyatA pAyI jAtI hai, isaliye vaha mAtra vandha kA hI kAraNa hai, yA svayaM saMvara-nirjarA svarUpa hai / jayadhavala meM jo zubha pariNati ko bhI saMvara-nirjarA kA kAraNa kahA hai, vaha upacAra se hI kahA hai, kyoMki parakI jIvadayA svayaM pravRttirUpa hone se bandhasvarUpa hI siddha hotI hai| kevala use zuddha pariNati kI saMgati hone se upacAra se vaha lAbha mila jAtA hai, jo zuddha pariNati ko svIkAra kiyA gayA hai| __ samayasAra gAthA 150 pIra AtmakhyAti TIkA ko jo vaha apane samarthana meM samajhatA hai to usakA yaha mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki vyavahAra ratnatraya parAzrita bhAva hone se vaha paramArtha se saMvara-nirjarA kA kAraNa siddha nahIM hotA, mAtra usase bandha hI hotA hai| anyathA vyavahAradharma aura nizcayadharma meM koI bheda hI nahIM rahegA / vyavahAradharma pAlana karate hue hI mokSa kA adhikArI vana jaaygaa| nizcayadharma rUpa pravRtti karane kI koI AvazyakatA hI nahIM rahegI / usake vinA bhI vyavahAra dharma kI prApti ho jAyagI, kintu aisA Agama meM svIkAra hI nahIM kiyA gayA hai /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrAge ta. ca.pR. ee meM samyagdRSTi ko prabaMdhaka kisa rUpa meM kahA hai, isakA vipada rUpa se spaSTIkaraNa hamane pahale kiyA hI hai, parantu vaha spaSTIkaraNa ko puNyabhAva rUpa jIvadayA ko lakSya meM rakhakara svIkAra karatA hai, so usakA aisA samajhanA ThIka nahIM hai, kyoMki puNyabhAva rAgarUpa hotA hai aura samyakhaSTi jJAnabhAvarUpa / samyagdRSTi ke zubhabhAva hotA hai yaha aura bAta hai aura zrAtmA ko samyaktva ke kAraNa svabhAvarUpa svIkAra karanA aura bAta hai / isase phalita ho jAtA hai ki puNyabhAva zrAtmA kA svabhAva nahIM hai, parabhAva hai / hamane ta. carcA pR. 100 para jo mAtra dayA ko vItarAga pariNAmasvarUpa likhA hai, vaha ThIka hI likhA hai, kyoMki jina sahastranAma meM vItarAga -jina ko jo dayAdhvaja kahA gayA hai, vaha isI AdhAra para jIvadayA ko jo vItarAga pariNAmarUpa siddha karanA cAhatA hai, vaha ThIka nahIM hai, kyoMki dayA aura jIvadayA meM bahuta antara hai / dayA sAmAnya zabda hai aura jIvadayA vizeSa / dayA se svadayA kA bhI grahaNa ho jAtA hai parantu jIvadayA se svadayA kA grahaNa nahIM hotA, paradayA kA hI graharaNa hotA hai / samIkSaka ko hamAre kathana para samyakprakAra se dRSTipAta karane ke bAda hI apane iSTArtha ko phalita karanA thA / zrAge jo usakA kahanA hai ki hamane puNyabhUta jIvadayA se pRthak vItarAga pariNatirUpa jIvadayA ko mAnya kara liyA hai, so usakA aisA mAnanA ThIka nahIM hai / isakA vizeSa khulAsA isI pRSTha meM kiyA hI hai / isI prasaMga meM samIkSaka ne jo bhI kucha likhA hai vaha sava usakA apanA vizleSaNa hai, Agama nahIM / usameM hameM aura vizeSa kucha kahanA nahI / ta. carcA pRSTha 100 para hamAre kathana ke uttara meM usane jo yaha likhA hai ki - "parantu isakA yaha svabhAvabhUta jJAnasvarUpa pariNamana yathAyogya karma kI kSapaNApUrvaka hI hotA hai" zrAdi so usakA aisA likhanA vyavahAra kathana hai / paramArtha yaha hai ki jaba svayaM yaha jIva apane upayoga meM svabhAva kA Alambana kara svabhAvarUpa jJAnasvarUpa parigamana karatA hai, taba karma kI svayaM kSapaNA hotI hai / aisA ina donoM kA yoga hai / koI kisI anya ke Azaya se nahIM hotA, yaha vastusvabhAva hai / anya sava kathana aparamArthabhUta hai / zaMkA 3 tIsare daura kI samIkSA kA samAdhAna samIkSaka likhatA hai ki "Agama puNyarUpa jIvadayA se pRthak vyavahAradharmarUpa jIvadayA ko bhI mAna liyA gayA hai" aadi| so isakA samAdhAna yaha hai ki zrAgama meM vItarAga zabda kA paryAyavAcI dayA zabda bhI zrAyA hai, jIvadayA nahIM, parajIvoM kI dayA kA bodha hotA hai, jo parasApekSa hone se jise zrAgama meM mAtra puNyabhAva yA zubhabhAva meM hI garbhita kiyA gayA hai | ataeva use bandha kA hI kAraNa samajhanA cAhiye, saMvara- nirjarA kA kAraNa nahIM | kyoMki jIvadayA se hamane zubhabhAvoM kI jo prazasta rAga ke sAtha vyApti batAI hai vaha Agama batAI hai / yathA - anusAra hI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 ratto baMdhadi kammaM muMcadi kammaM virAgasaMpatto / eso jigovade so tamhA kammesu mA rajja // 150 / / samayasAra puruSArthasiddhayupAya meM jo prAcArya amRtacandra deva ne asaMyata samyagdRSTi prAdi guNasthAnoM meM "yenAMzana vizuddhiH" ityAdi tIna eloka likhe haiM, unameM yaha bAta spapTa kahI gaI hai ki jitane aMza meM rAga kI hAni hai, utane aMza meM usake vandha nahIM hai / vizuddhi prAtmasvabhAva ko mUcita karatI hai aura nija svarUpa kI prApti vandha kA kAraNa nahIM hotii| sAtha hI vahAM yaha bhI kahA gayA hai ki jitane aMza meM rAMga hai, utanA usake bandha avazya hai, kyoMki vaha saMyogalakSI pariNAma ko sUcita karatA hai, isalie vaha svayaM vandhasvarUpa hone se vandha kA kAraNa bhI hai| Age isa prakaraNa meM usane anya jitane pramANa die haiM, ve sava vividharupa ko lie hue haiN| parantu unakA Azaya eka yaha hai ki una saba pramANoM ko jIvadayA ke samarthana meM mAnatA hai| anyathA use jIvadayA ke samarthana meM una pramANoM ko nahIM upasthita karanA cAhiye thA, jinase vItarAgatA kA samarthana hotA hai| apane tRtIya daura ke prArambha meM hamane upasaMhAra ta. ca. pR. 110-111 meM jina pAMca anucchedoM kA ullekha kiyA hai aura una para sa. pR. 256-257 meM jo punaH pratizaMkAyeM upasthita kI haiM unakA samAdhAna isaprakAra hai:- . pratizaMkAoM kA samAdhAna : (1) hamane anuccheda 1 meM likhA thA ki "prakRta meM mUla prazna paradayA ko dhyAna meM rakhakara hI hai|" isapara pratizaMkA karate hue samIkSaka kA kahanA hai ki vaha prazna "paradayA arthAt puNyabhAvarUpa jIvadayA ko dhyAna meM rakhakara nahIM hai, apitu sAmAnyarUpa se jIvadayA ko dhyAna meM rakhakara hI haiM / " so isakA samAdhAna yaha hai ki yadi vaha jIvadayA ko sAmAnya rUpa se svIkAra karake usakA artha hamAre likhe anusAra paradayA aura svadayA rUpa svIkAra kara letA hai to eka prakAra se usakI hAni hI hai, kyoMki vaha puNyarUpa zubhabhAva ko bhI mokSa kA sAdhakatama kAraNa mAnatA hai aura usase saMvara-nirjarA bhI mAnatA hai| so jIvadayA kA yaha artha karane se usakI hAni hI hai| hamane jo jIvadayA kA artha paradayA karake uttara diyA thA, vaha yathArtha hai / sAmAnya vyakti bhI yaha jAnatA hai ki jIvadayA kA artha jIvoM para dayA karanI cAhiye, yahI hotA hai| tIna daura taka usane svayaM yaha savAla nahIM uThAyA ki jIvadayA se hama paradayA aura svadayA donoM ko grahaNa karate haiM, kintu jaya hamane upasaMhAra karate hue jIvadayA ke ye donoM artha kiye, tava vaha apanI samIkSA meM hamAre artha ko svIkAra karake yaha likhane lagA ki jIvadayA puNyavandha kA bhI kAraNa hai aura saMvara-nirjarA kA bhI kAraNa hai / dhanya hai samIkSaka kI yaha cturaaii| (2) pUrvapakSa ne dvitIya daura meM jo 20 pramANa diye haiM, unakA artha mAtra lisane ke vAda yaha kahIM nahIM likhA ki hama jIvadayA se svabhAva ko bhI grahaNa karate haiN| itanA avazya lisA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 ki " eka akhaNDa paryAya meM nivRtti tathA pravRtti (rAga) donoM aMza sammilita haiM, zrataH usase Asrava-bandha bhI haiM aura saMvara- nirjarA bhI hai / " (ta. carcA pR. 110) so yaha kathana itanA bhrAmaka hai ki usase yahI phalita hotA hai ki jisa prakAra rAga Asrava aura bandha kA kAraNa hai, usIprakAra vItarAga bhAva bhI zrAsrava aura bandha kA kAraNa hai| tathA jisaprakAra vItarAga bhAva saMvara aura nirjarA kA kAraNa hai, usIprakAra rAgabhAva bhI saMvara- nirjarA kA kAraNa hai, kyoMki usane aise sAmAnya zabda ko rakhakara eka apekSA se usI bAta ko svIkAra kiyA hai, jisakA hamane yahAM isI dhanuccheda meM nirdeza kiyA hai / zranyathA usako yaha likhanA cAhiye thA ki usa paryAya meM jitanA pravRttirUpa aMza hai, vaha paramArtha se Asava-bandha kA kAraNa hai aura jitanA nivRttirUpa zraMza hai, utanA saMvara aura nirjarA kA kAraNa hai / vaha puNyabhUta jIvadayA bhinna vyavahAradharmarUpa jIvadayA ko saMvaranirjarA aura mokSa kA kAraNa bhale hI mAne, parantu vaha pravRttirUpa aMza hone ke kAraNa saMvara- nirjarA aura mokSa kA kAraNa paramArtha se trikAla meM nahIM ho sakatA / dUsare puNyarUpa jIvadayA se bhinna vyavahAradharmarUpa jIvadayA koI hotI hai - aisA grAgama bhI nahIM hai / jIvoM meM honevAlI pradayA kA prabhAva hI jIvadayA hai, ye do nahIM, kyoMki prabhAva bhAvAntarasvabhAva hotA hai, aisA niyama hai / yahAM laukika jIvadayA vivakSita nahIM / (3) samIkSaka kyA mAnatA hai, isakA usane isa samIkSA meM jaisA spaSTIkaraNa kiyA hai, vaisA spaSTIkaraNa pUrvapakSa dvArA tIna dauroM meM kahIM nahIM kiyA gayA / yadi pUrvapakSa aisA spaSTIkaraNa kara detA to hameM kucha pAgala kuttoM ne nahIM kATA hai, jisase ki hama pUrvapakSa se sahamata na hote / phira bhI samIkSaka jIvadayA se bhinna vyavahAradharmarUpa jIvadayA ko saMtara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa mAnatA hI hai, jo mAtra saMvara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa na hokara paramArtha se zrAsrava - candha kA hI kAraNa hai; kyoMki use Asrava aura bandha rUpa hI grAgama / isalie hamArA likhanA usake dvArA kisI prakAra se bhI bAdhita nahI hotA / svIkAra karatA hai (4) vaha likhatA hai ki vaha " puNya ( zubharAga ) bhAvarUpa dayA ko mokSa kA kAraNa mAnanA jIvadayA se bhinna vyavahAradharma cAhiye thA, kintu vaha jhamele to hai hI isalie kabhI kucha likhatA hai aura kabhI kuch| aura jaba sAmane kaThinAI upasthita ho jAtI hai to apane abhiprAya ko badalakara aisA likhane lagatA hai ki yaha hamArA zrAzaya nahIM thA / isake liye hama kyA kare / hI nahIM hai" sa. pR. 258 ( yadi yaha bAta saca hai to sa. pU. 257) rUpa jIvadayA ko saMvara - nirjarA aura mokSa kA kAraNa nahIM likhanA (5) isa anuccheda meM vaha likhatA hai ki " pUrvapakSa to puNyarUpa jIvadayA se pRthak jIva ke zuddha svabhAvabhUta nizcaya dharma ke rUpa meM isameM kAraraNabhUta vyavahAradharma ke rUpa meM hI jIvadayA ko dharmarUpa svIkAra karatA hai / " so usake isa vaktavya se aisA spaSTa jJAta hotA hai ki vaha svabhAvabhUta nizcayadharma aura vyavahAradharmarUpa jIvadayA ko ekasamAna dharmarUpa svIkAra karatA hai, kintu usakA aisA likhanA hI prApatti yogya hai / kahAM nizcayadharma aura kahAM vyavahAradharma, donoM ko eka samAna
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 dharma mAnanA ThIka nahIM hai / vaha vahAne cAhe jitane kare, parantu vaha vyavahAradharma ko nizcayadharma ke samAna hI dharma manavAnA cAhatA hai / pUrvapakSa se hamArA mUla vivAda bhI isI viSaya meM prArambha se calA prA rahA hai| jahAM nizcaya dharma saMsAra meM utpanna hokara bhI mokSa meM bhI pAyA 'jAtA hai, vahA~ parAzrita vyavahAradharme chaThaveM guNasthAna taka hI sambhava hai / Age dhyAna kI bhUmikA hone se vikalparUpa kaSAya kA sadbhAva chaThaveM guNasthAna ke Age bhale pAyA jAya, parantu vikalparUpa vyavahAradharma kA vahAM prabhAva hI rahatA hai / samIkSaka kA kahanA hai ki vyavahAradharma paramparA se mokSa kA kAraNa hai, so yaha prAropita upacarita kathana hai| isase sAkSAt saMvara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa kauna isakA samarthana nahIM hotA / usane apanI mati se anya kathana kiyA hai, prayojanIya na hone se usakI hamane upekSA kara dI hai / tIsare daura para kI gaI zaMkAoM kA punaH samAdhAna (1) ta carcA pR. 111 meM hamane jo paramAtmaprakAza gAthA 71 ke AdhAra para dharma pada kA artha zubhabhAva -- kiyA hai, usameM kevala puNyarUpa dayA kA hI antarbhAva nahIM hotA, apitu vyavahAradharma rUpa dayAbhAva mAdi kA bhI antarbhAva ho jAtA hai, kyoMki puNyabhAva rUpa dayA aura vyavahAradharmarUpa dayA meM koI pharaka nahIM hai, donoM eka hI haiN| sAtha hI pAMcoM vratoM Adi kA bhI antarbhAva ho jAtA hai / * (2) Age hamAre ta. ca. pR. 111 ke kathana para TippaNI karate hue samIkSaka ne jo yaha likhA hai ki "use samajhanA cAhiye thA ki parajIvoM kI dayA kA vikalpa samyagdRSTiyoM aura muniyoM kA pahale kie gae vivecana ke anusAra kevala puNyabhAvarUpa jIvadayA ke rUpa meM na hokara vyavahAradharma rUpa jIvadayA ke rUpa meM hI hotA hai / " so usakA yaha kathana kevala bhrama utpanna karane ke lie hI hai, kyoMki samyagdRSTi ke puNyabhAvarUpa jIvadayA se bhinna vyavahAradharmarUpa jIvadayA koI dUsarA pariNAma nahIM hai, kyoMki midhyAdRSTi ke zrAgamAnusAra jaba zubhabhAva hotA hI nahIM, kAraNa ki 'adhyAtma Agama meM prArambha ke tIna guNasthAnoM meM tAratamyabhAva se kevala azubha pariNAma kA hI pratipAdana kiyA gayA hai / yadyapi mithyAdRSTi ke puNyabhAva hotA hai, isameM saMdeha nahIM aura samyagdRSTi ke bhI vyavahAraSarmarUpa puNyabhAva hotA hai, isameM bhI sandeha nahIM; parantu donoM hI puNyabhAva paramArtha se zrAtrava aura bandha ke ho kAraNa hote haiM, saMvara-nirjarA ke kAraNa nahIM / itanA avazya hai ki mokSamArmI ke vaha vyavahAra se paramparAgata mokSa kA kAraNaM kahA jAtA hai / (3) hamane ta. ca. pU. 112 para jo samIkSaka ke dvArA upasthita kiye gaye vividha pramANoM ko lakSya meM rakhakara TippaNI kI hai, vaha usake kathanAnusAra mithyAdRSTi ke puNyabhAva rUpa jIvadayA ko dhyAna meM rakhakara hI kI hai / yaha niSkarSa usane kaise nikAla liyA ? jaba ki usane jitane bhI pramANa diye haiM, unameM bahuta se pramANa aise bhI haiM, jo gRhasthadharma aura munidharma ko dhyAna rakhakara saMgrahIta kiye gaye haiM / ataH jitanA bhI vyavahAradharma hai, vaha svayaM parAzritabhAva hone se paramArtha se bandharUpa to hai hI, zrAtrava-bandha kA bhI kAraraNa hai /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 (4) hamane jo kucha bhI pUrvapakSa yA samIkSaka ke kathana ko dhyAna meM rakhakara likhA hai, vaha hamArI dUSita vRtti kA pariNAma nahIM hai, kintu jaba vaha samyagdRSTi aura muni ke jIvadayA rUpa vyavahAradharma ko nizcaya kI koTi meM rakhakara usase (vyavahAradharma se) paramArtha se saMvara-nirjarA kA kathana karatA hai, tava hameM yahI likhane ke lie bAdhya honA par3atA hai ki pUrvapakSa yA samIkSaka saMbhavataH vyavahAradharma ko nizcayadharma ke samAna hI mAna rahA hai| jahAM kahIM samyamhapTi ke vyavahAradharma rUpa puNyabhAva ko mokSa kA kAraNa likhA bhI hai, vaha nimittapane se likhA gayA hai arthAda upacAra se likhA gayA hai| (5) pravacanasAra gAthA hai aura 11 ke AdhAra para hamane jo bhI nivedana kiyA hai, vaha hamane buddhipUrvaka hI kiyA hai / vyavahAradharma aura vyavahAradharma kA aMza ina donoM meM kyA antara hai, isakA vahAM pUrvapakSa ne koI khulAsA nahIM kiyA hai| itanA avazya hai ki usa pakSa ne itanA mAna liyA hai ki "azubha se nivRttipUrvaka honevAlA zubhabhAvarUpa vyavahAradharma eka apekSA se vaha saMvaranirjarA kA kAraNaM hai|" so usakA yaha kathana upacAra se hI jAnanA cAhiye, kintu isa paMrA meM samIkSaka ne jo kathana kiyA hai, vaha punarukta hone se, alaga se usapara vicAra karanA iSTa nahIM samajhA gyaa| dUsare una vAtoM kA uttara pahile hI diyA gayA hai|| (6) ta. ca. pR. 113 para jayaghavalA ke "suha-zuddha pariNAmehi kammakkhayAbhAve takkhayAguvattIdo" isa vAkya kA jo hamane khulAsA kiyA hai, vaha yathArtha hai| zubha pariNAma aura zuddha pariNAma kriyAvatI zakti kA pariNamana nahIM hai, kintu ve donoM hI pariNAma yahAM bhAvarUpa liye gaye haiN| isalie yaha spaSTa hai ki svabhAva ke Alambana se jo zuddha pariNati hotI hai, vaha to nizcaya se karmakSaya kA kAraNa hai hI aura upacAra se isa zubha pariNati ko bhI karmakSaya kA kAraNa kahA jAtA hai / yahAM upacAra kA prayojana yaha hai ki zubha pariNati rAgapUrvaka hotI hai aura rAga parAzritabhAva hai, vaha jJAnI ke vikalpa kI bhUmikA meM avazya hotA hai| yaha prarUpita karanA hI usakA prayojana hai| isalie paramArtha se vaha yAtrava aura vanvarUpa hone se una donoM kA hI kAraNa hai / samayasArajI meM kahA bhI hai ki ratto baMdhadi kamma mucadi kammaM virAgasaMpatto // 150 // (7) zubha bhAva ko yadi vaha nirvivAdarUpa se paramArtha se prAsrava-bandha kA kAraNa mAna letA to hameM paMcAstikAya gAthA 147 ko upasthita kara spaSTIkaraNa karane kI AvazyakatA nahIM paDatI, kintu java vaha zubhabhAvarUpa vyavahAradharma ko paramArtha se saMvara-nirjarA kA kAraNa mAnatA hai to aisI avasthA meM Agama pramANa dekara yaha siddha karanA par3a rahA hai ki kisI prakAra kA aura kisI kA vyavahAradharma kyoM na ho, vaha paramArtha se ekamAtra Asrava aura bandha kA hI kAraNa hai, kyoMki vaha prAsrava-vandhasvarUpa hai| . (8) samIkSaka ne isa kathana meM jitanA kucha likhA hai, vaha mAtra punarukta hone se usapara vicAra nahIM kiyA jA rahA hai| itanA avazya kahanA hai ki "azuddha se nivRttipUrvaka zubha meM pravRtti
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 rUpa aura anta meM zubha se bhI nivRtti rUpa vyavahAradharmarUpa pariNAma" yaha jo vAkya samIkSaka ne likhA hai, vaha bar3A hI bhrAmaka jJAta hotA hai, kyoMki azuddha pariNAma meM azubha aura zubha donoM pariNAmoM kA antarbhAva hotA hai, isaliye azuddha arthAt zubha aura azubha donoM pariNAmoM se nivRttipUrvaka to zuddha pariNAma hI hogaa| azuddha se nivRttipUrvaka zubha pariNAma kaise hogA, yaha samajha ke bAhara hai, pAgama bhI aisA nahIM hai / dekho pravacanasAra gApA 181 / suha pariNAmo puNNaM asuho pAvaM ti bhariNadamaNraNese / pariNAmo ragaNNagado dukkhakkhayakAraNaM samaye // 11 // dUsare usameM jo zubha se bhI nivRttirUpa vyavahAradharma pariNAma likhA hai, vaha bhI kalpanA mAtra hai, kyoMki zubha se nivRttirUpa vyavahAradharma nahIM hotA, kintu usase nivRttirUpa nizcayadharma hI hotA hai / kadAcit vaha yaha kahe ki zubha se nivRtti hokara azubha meM bhI jIva jA sakatA hai, so yaha kahane kI bAta nahIM hai| (6) samIkSaka.kA jo yaha kahanA hai ki "zubhabhAva aura zuddha bhAva ke atirikta tIsarI jIvadayA vyavahAradharmarUpa bhI hotI hai aura usa vyavahAradharmarUpa jIvadayA kA hI antarbhAva pUrvokta prakAra prAsrava aura vandha ke sAtha saMvara aura nirjarA tatva meM hotA hai, zuddha bhAva rUpa jIvadayA kA nahIM / " so Agama to aisA nahIM hai, kyoMki zubha bhAva se bhinna koI tIsarA jIvadayArUpa vyavahAradharma nahIM hai, kintu zubhabhAva hI vyavahAradharma hai, cAhe vaha jIvadayArUpa ho yA anya kisI prakAra kA kyoM na ho / usane anta meM "zuddhabhAvarUpa jIvadayA kA nhiiN|" yaha jo vAkya likhA hai, so isase vaha kyA kahanA cAhatA hai - yaha samajha ke bAhara hai| zuddhabhAvarUpa jo svadayA hai, vaha to sAkSAta saMvaranirjarArUpa hokara saMvara nirjarA kA kAraNa bhI hotI hai, isameM anya koI vikalpa bhI saMbhava nahIM hai / ghavala pustaka 13 meM karUNA ko jo jIvarUpa bhAva kahA hai, usameM vivakSA vizepa hI kAraNa hai| usase koI jIvadayArUpa vyavahAradharma jIva kA svabhAva nahIM siddha ho jAyagA / karuNA jIvasvabhAva hai, usakA vizeSa khulAsA ta. ca. pR. 115 meM kiyA hI hai| (10) samIkSaka ne bhAvasaMgraha kI "sammAdiTThIpuNNaM" ityAdi 407 saMkhyAka gAthA upasthita kara usake AdhAra para jo puNya ko saMdara-nirjarA kA kAraNa likhA hai, so usakA aisA likhanA isaliye asaMgata hai; kyoMki puNya parAzrita bhAva yA saMyogIbhAva hai aura mokSa jIva kA svAzrita pariNAma hai / aisI avasthA meM puNyabhAva mokSa kA kAraNa mAnA jAya, usakA artha hai ki mithyAtva samyaktva kI utpatti kA kAraNa hai| hamane jo ta. ca. pR. 115 meM "naya vizepa se yaha vacana likhA hai" vaha yogya hI likhA hai| yaha durbhAgya kI bAta hai ki samIkSaka bastusthiti ko samajhe vinA kucha bhI likhatA rahatA hai / lagatA hai ki use tattvahAni kI cintA nahIM, apane pakSa kA poparaNa kaise ho, mAtra itanI hI cintA hai / (11) upasaMhAra rUpa meM ta. ca. pR. 116 para hamane jina cAra vikalpoM kA nirdeza kiyA hai una sabhI vikalpoM ko samIkSaka ne svIkAra karake bhI una cAroM para alaga-alaga abhimata vyakta
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 kiyA hai, vaha kevala usakI apanI kalpanA mAtra hai, rahA hai| bhAvavatI aura kriyAvatI zakti kyA hai samajhane ke liye zAstrIya dRSTikoNa apanAne kI AvazyakatA hai / kyoMki ina bAtoM ko vaha bArabAra likhatA aura jIva kA vItarAgabhAva kyA hai ? inako (12) ta. ca. pR. 116 para hamane jo yaha likhA hai ki "hameM zubhabhAvoM kI avAntara pariNatiyoM kA pUrA jJAna ho yA na ho" ityAdi / isapara usakA kahanA hai ki "vaha bhI zubhabhAva se atirikta ukta zubha-zuddhabhAvarUpa vyavahAradharma ko na mAnane kA hI pariNAma hai" ityAdi / so usake aise kathana se mAlUma par3atA hai ki vaha zubhabhAva ko do jAti kA mAnatA hai / eka zubhabhAva vaha jo puNyarUpa hotA hai aura dUsarA zubhabhAva vaha jo vyavahAradharma hotA hai / isake sAtha hI vaha aise vyavahAradharma ko bhI mAnatA hai jo zubha zuddhabhAvarUpa hotA hai / hamane zrAgama meM yaha to par3hA hai ki zubhabhAva ke asaMkhyAta bheda hote haiM, parantu yaha nahIM par3hA ki zubhabhAva do jAtiyoM meM bhI vibhakta hotA hai / aura sAtha hI yaha bhI nahIM par3hA ki zuddhabhAva svAzrita hote hue bhI vyavahAradharma kI jAti kA hotA hai / usa pakSa kI ukta bAtoM ko par3hakara aisA lagatA hai ki vaha apane mata kI puSTi ke liye eka naye zrAgama kI sRSTi kara rahA hai / yadyapi hama yaha mAnate haiM ki mithyAdRSTiyoM ke bhI puNyabhAva hotA hai, parantu jaise vaha prAsrava aura bandha kA kAraNa mAnA gayA hai, vaise hI samyagdaSTi kA vyavahAradharma rUpa puNyabhAva bhI paramArtha se zrAtrava aura bandha kA kAraNa mAnA gayA hai / samIkSaka kahegA ki bhAvasaMgraha gA. 404 meM samyagdRSTi ke puNya ko jo saMsAra kA kAraNa nahIM kahA hai so " vaha isaliye nahIM kahA hai ki samyagdaSTi puNya karate-karate mokSa calA jAyagA / " usakA zrAzaya kevala itanA hI hai ki samyagdRSTi ke jo puNyabhAva hotA hai, vaha alpa sthiti anubhAga kA zrAsrava - bandha karanevAlA hotA hai, tathA usa puNya bhAva se pApakarmoM kA Asava-bandha na hokara vizeSa puNya prakRtiyoM kA hI Asrava bandha hotA hai, aura anubhAga bandha vizeSa hotA hai / so isakA itanA hI artha hai ki samyagdaSTi kA jo vyavahAradharma hotA hai vaha bhale hI alpa sthiti vAlA ho, para hai vaha paramArtha se saMsAra kAraNa hI / (13) samIkSaka apane ko lakSya meM rakhakara likhatA hai ki "usane kahIM para bhI yaha nahIM kahA hai ki rAgabhAva bandha kA kAraNa nahIM hai tathA yaha bhI nahIM kahA hai ki rAgabhAva mokSa kA kAraNa hai / " so usakA aisA likhanA ThIka nahIM hai, kyoMki jaba vaha samyagdRSTi ke puNya ko mokSa kA kAraNa mAna letA hai, taba usake mata se rAgabhAva bhI mokSa kA kAraNa siddha ho jAtA hai, kyoMki puNyabhAva rAgarUpa hI hotA hai / usane dUsarI bAta jo yaha likhI hai ki " rAgAMza aura ratnatrayAMza meM mizrita akhaMDabhAva ko svIkAra kiyA hai, parantu akhaNDa ekatva nahIM svIkAra kiyA hai" so yaha kevala usa pakSa kA kathana mAtra hai, kyoMki jaba vaha prAsrava-bandha tathA saMvara- nirjarA ina donoM ko mizrita bhAva kA kArya mAna letA hai to mizrita bhAva meM zubhabhAva bhI A jAtA hai aura vaha Anava-bandha kA kAraNa Thahara jAtA hai, jo yuktiyukta nahIM hai tathA Agama bhI ise svIkAra nahIM karatA / dekho samayasAra kalaza
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 samIkSaka ne ta. ca. pU. 101 kA ullekha karake jo likhA hai, so usakA samAdhAna pahale hI - kara Aye haiM / punaH usa viSaya meM likhanA punarukti mAtra hai / - samIkSaka ne ta. 'ca. pR. 103 para jo yaha likhA hai ki "vaha pakSa kevala puNyabhAvarUpa jIvadayA ko hI nahIM, apitu vyavahAragharmarUpa jIvadayA ke aMzabhUta puNyamaya dayAmaya pravRtti ko bhI bandha kAhI kAraNa mAnatA hai / " so usake isa kathana se aisA lagatA hai ki vaha zuddha bhAva ko bhI vyavahAradharmarUpa mAnatA hai / " jabaki zuddhabhAva abheda vivakSA meM paranirapekSa svayaM AtmA hI hai / paryAyArthikanaya kI vivakSA meM bhI nizcaya paryAyarUpa hI hotA hai, vyavahAra dharmarUpa nahIM / yahAM itanA vizeSa kahanA hai ki samIkSaka vyavahAradharma ko prAsava-bandha kA kAraNa mAna karake bhI saMvara-nirjarA kA bhI kAraNa mAnatA hai; kintu vastusthiti yaha nahIM hai| jahAM bhI pravRtti praura- nivRttiH ina donoM ko bhAgama meM eka zabda dvArA kahA hai, vahAM usakA vyavahAradharma aisA vizeSa nAma nahIM rakhakara sAmAnya zabda dvArA hI usakA bodha karAyA gayA hai / isake liye tatvArthasUtra pra. - E su.-2 pramANarUpa meM upasthita kiyA jA sakatA hai / vaha sUtra isaprakAra hai' sa. guptisamitidharmAnu kSAparISahajayacAritreH / C - vyavahAradharma yaha zabda parAzrita dharma ko hI sUcita karatA hai, 'jaba ki ukta sUtra meM zrAyA huA pratyeka zabda na to parAzrita dharma ko sUcita karatA hai aura na hI kevala svAzrita dharma ko hI sUcita karatA hai / samiti Adi meM pravRttirUpa jitanA aMza hai, vaha Asrava-bandha kA kAraNa haiM aura nivRttirUpa jitanA aMza hai, vaha saMvara-nirjarA kA kAraNa hai / samiti prAdirUpa zabda prayoga aisA hai, jo sAmAnya artha kA bodhaka hai |-t. ca. pU. 117 se 120 taka hamane vividha pramANoM ke AdhAra se jitanA bhI vivecana kiyA hai, usase samIkSaka ke kathana kA samarthana na hokara hamAre hoM kathana kA samarthana hotA hai, kyoMki ukta kathana se yaha spaSTa jJAta ho jAtA hai ki vyavahAradharma arthAt parAzrita dharma ekamAtra zrAsrava - vandha kAhI kAraNa hai aura nizcayadharma ekamAtra saMvara - nirjarA kA hI kAraNa hai / ko vyavahAradharma kahanA, yaha mAtra samIkSaka dvArA apane abhiprAya kI puSTi ke hI hai / zrakhaNDa mizrita bhAva liye mArga nikAlanA . (14) hamane ta. ca. pR. 120 para yaha likhA thA ki cauthe guNasthAna se lekara sAtaveM guraNasthAna taka AtmAnubhUti hotI hI nahIM, yaha mAnanA zrAgama-virUddha hai / isapara samIkSaka kA kahanA hai ki "azubhopayoga adharma sApekSa hai tathA zubhopayoga aura zuddhopayoga donoM dharmasApekSa haiM / " so pUrvapakSa kA aisA likhanA ThIka nahIM hai, kyoMki prAgama meM azuddhopayoga azubhopayoga aura zubhopayoga ke bheda se do prakAra kA mAnA gayA hai ! * unameM se zubhopayoga yA zubhapravRtti kA nAma hI vyavahAradharma hai / zuddhopayoga aura dharma ina donoM meM vyApya vyApaka sambandha hai, dharma vyApaka hai aura zuddhopayoga T ' *
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 usakA vyApya hai, 'kyoMki svAbhAvika pariNati kA bhI svabhAvabhUta dharma meM antarbhAva ho jAtA hai| zubhopayoga ke viSaya meM pravacanasAra gA. 66 meM likhA hai- jo deva, gurU aura yati kI pUjA meM, dAna meM, suzIla meM aura upavAdasAdi meM lIna hai, vaha AtmA. zubhopayogI hotA hai / vyavahAradharma bhI isI kA nAma hai / yahAM azuddhopayoga do prakAra kA hai, isakA khulAsA karate hue pravacanasAra gA. 156 ko tattvapradIpikA TIkA meM likhA hai - upayogohi jIvasya paradravyasaMyogakAraNamazuddhaH / sa tu vizuddhisaMklezarUpoparAgavazAt zubhAzubhatvenopAtta vidhyaH puNyaMpAMpatvenopAttava vidhyasya paradravyasya saMyogakAraNatveta nirvartayati / yadyatu dvividhasyApyasyAzuddhasyAbhAvaH kriyate tadA khalUpayogaH zuddha evaavtisstthte| . . . . . . . . isI bAta ko spaSTa karate hue pravacanasAra gA. 155 kI tattvapradIpikA TIkA meM likhA hai - athAyamupayogo dvedhA viziSyate zuddhAzuddhatvena / tatra zuddho nirUparAgaH azuddha soparAgaH sa tu vizuddhisaMklezarUpatvena va vidhyAduparAgasya dvividhaH zubho'zubhazca / sa. pR. 268 meM samIkSaka likhatA hai ki "saptama guNasthAna kI sAtizayApramatta dazA se lekara dazamaguNasthAnavI jIva ke upayoga ko zuddhopayoga na kahakara zuddhopayoga kI bhUmikA kahane meM hetu yaha hai ki ina guNasthAnoM meM bhI jIva pratisamaya yathAyogya karmoM kA AsravapUrvaka prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAgarUpa cAroM prakAra kA bandha karatA hai, jo baMndha zubhopayAMga se prabhAvita jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNamanasvarUpa manoyoga, vacanayoga aura kAyayoMga ke prAMdhAra para hI saMbhava hai / isa taraha dazama guNasthAna taka ke jIvoM meM zubhopayoga kI sattA ko svIkAra karanA anivArya hai| falataH azubhopayoga kA sadbhAva rahate hue vahAM zuddhopayoga kA sadbhAva honA asaMbhava hI jAnanA cAhiye, kyoMki jIva meM do upayoga eka sAtha kadApi nahIM hote haiN|" . . yaha samIkSaka kA kahanA hai| isase mAlUma par3atA hai ki vaha savikalpa dharmadhyAnarUpa zubhopayoga ko dasaveM guNasthAna taka svIkAra karatA hai, jabaki sarvArthasiddhi aura tatvArthavArtika se jJAta hotA hai ki zreNipara ArohaNa karane ke pUrvataka dharmadhyAna hotA hai aura donoM zreNiyoM meM zukladhyAna hotA hai| yathA - ... . zreNyArohaNAt prAg dharmadhyAnaM zreNyoH zukladhyAnamiti vyAkhyAsyAmaH / isase mAlUma par3atA haiM ki zuddhopayoga kA sadbhAva pAThaveM guNasthAna se niyama se pAyA jAtA hai, isake pUrva bahulatA se zubhopayoga hotA hai aura kadAcit cauthe guNasthAna se lekara chaThaveM guNasthAna taka svAnubhUti bhI hotI hai (jo ekaprakAra se zuddhopayogarUpa hI mAnI gaI hai|) itanI vizeSatA hai ki sAtaveM muNasthAna meM zuddhopayoga hI hotA hai / nayacakra meM dharmadhyAna ke do bheda dRSTigocara hote haiM - eka vikalpa dharmadhyAna aura dUsarA nirvikalpa dharmadhyAna / savikalpa dharmadhyAna kA nAma hI zubhopayoga
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 hai aura nirvikalpa dharmadhyAna kA nAma zuddhopayoga bhI hai / jahA~ kahIM pAgama meM svAnubhUti yA prAtmAnubhUti zabda kA prayoga huA hai, usase bhI zuddhopayoga ko bhinna nahIM jAnanA cAhiye jahA, bhI dasaveM guNasthAna taka dharmadhyAna kahA gayA hai vahAM vaha kaSAyAMza kI apekSA hI kahA gayA hai| / samIkSaka kA sa. pR. 239 meM jo yaha kahanA hai ki "dharmadhyAna meM to zubhopayoga hI hotA hai, sAtha hI pRthaktvavitarka zukladhyAna meM zubhopayoga hI hotA hai, usameM bhI zuddhopayoga nahIM hotaa| anyathA vahA~ artha, vyaMjana aura yoga kI saMkrAnti honA asaMbhava hogaa| pRthaktvavirtaka zukladhyAna zuddhopayoga bhI mAnA jAye aura artha; vyaMjana aura yoga kI saMkrAnti bhI mAnI jAye; ye donoM vAte prakhaNDa aura nirvikalpa zuddhopayoga karate hue saMbhava nahIM hai|" . . samIkSaka kA: aisA kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki bhAvasaMvara ko dRSTi meM rakhakara jo yaha likhA hai ki zuddha nizcayanaya meM zuddha buddha eka svabhAva dhyeya hotA hai, ataH zuddha dhyeya hone se, zuddha kA avalambana hone se aura zuddha AtmasvarUpa rUpa hone se zuddhopayoga bana jAtA hai / yathA - .. atra tu zuddhanizcaye zuddhabuddha kasvabhAvo nijAtmA dhyeyastiSThatIti, zuddhadhyeyatvAcchudAvalambanatvAcchaddhAtmasvarUpasAdhakatvAcca zuddhopayogI ghttte| .. ... - 'yaha bhAva saMvara kA svarUpa hai| isakI prApti cauthe 'guNasthAna Adi sabhI guNasthAnoM meM hotI hai| anyathA svabhAva kA avalanvana liye vinA karmoM kI kSapaNoM nahI ho sktii| Agama meM yaha spaSTarUpa se svIkAra kiyA gayA hai ki samyagdarzana kI prApti ke kAla meM svAnubhUti niyama se hotI hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara pravacanasAra gA. 237 kI tatvapradIpikA TIkA meM likhA hai - asaMyatasya ca yathoditAtmatattvapratItisvarUpaM zraddhAnaM yathoditAtmatatvAnubhUti rUpaM jJAnaM vA kiM kuryAt / tataH saMyamazUnyAta zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / . asaMyata ke yathokta Atmatattva kI pratItirUpa zraddhAna aura yathokta Atmatattva kI anubhUtirUpa jJAna kyA karegA? isaliye saMyamazUnya zraddhAna-jJAna se siddhiM nahIM hotii| yaha eka aisA pramANa hai, jisase yaha spaSTa jJAta hotA hai ki AtmAnubhUti cauthe guNasthAna meM niyama se hotI hai aura hama yaha pahale hI spaSTa kara Aye haiM ki AtmAnubhUti yaha nAma bheda hone para * bhI zuddhopayoga hI hai aura bhAvasaMvara bhI usI kA nAma hai, kyoMki bhAvasaMvara ke viSaya meM prAcAryoM ne yaha spaSTa' likhA hai ki jisameM zubha aura azubha donoM prakAra ke bhAva nahIM hote, usakA nAma bhAvasaMghara hai| yathA- .:. . . . . * * zubhAzubhabhAvanirodhaH saMvaraH anagAradharmAmRta, a. 2 zloka - 1 paMcAstikAya kI TIkA meM bhI yahI bAta kahI gaI hai| .: isaliye samIkSaka kA jo yaha kahanA hai ki dasaveM guNasthAna taka zubhopayoga-hI hotA hai,, so-usakA aisA likhanA ekAnta se bhAgamAnukUla nahIM hai / usakA jo yaha kahanA hai ki marya, vyaMjana
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 naura yoga saMkrAnti zubhopayoga meM hI ghaTita hotI hai, zuddhopayoga meM nahIM, so usakA aisA likhanA bhI ThIka nahIM hai, kyoMki zrAtmAzritapane se paravastu meM iSTa aniSTa buddhi ke hue binA bhI upayoga va yoga ke badalane se viSaya aura parispaMda kA badalanA sambhava hai, kyoMki kSAyopazamika jJAna kAM kAla anta-muhUrta hone se upayoga niyama se badalatA hai / jitanA sAtaveM se lekara dasaveM guNasthAna taka kA kAla zrAgama meM batalAyA hai, utanA hI eka upayoga kA kAla ho, aisA ekAnta niyama nahIM hai, usase kama hai ! dUsarI bAta yaha hai ki paMcAstikAya meM jo bhAvasaMvara kA lakSaraMga kiyA hai, usase yaha spaSTa ho jAtA hai ki paravastu meM iSTAniSTa buddhi ke nahIM hone para caturtha guNasthAna meM bhAvasaMvara kI prApti hone meM koI bAdhA nahIM zrAtI / paMcAstikAya kA vaha lakSaraNa isa prakAra hai - moha-rAga-dveSa pariNAmanirodhI bhAvasaMvaraH / gA0 142 moha, rAMga aura dveSarUpa pariNAmoM kA nirodha honA bhAvasaMvaMra hai / isase bhI yaha spaSTa jJAta hotA hai ki bhAvasaMvara arthAt svAnubhUti yA zuddhopayoga cauthe prAdi guNasthAnoM meM bhI hotA hai / yadi vaha kahe ki cauthe guNasthAna meM svAnubhUti nahIM hotI, so usakA aisA kahanA zrAgamaviruddha hai; kyoMki cauthe guNasthAna meM svAnubhUti hotI hai, isakA spaSTa ullekha karate hue pravacanasAra gAthA 267 kI tattvapradIpikA TIkA meM likhA hai : asaMyatasya ca yathoditAtmatatva pratItirUpaM zraddhAnaM yathoditAtma tatvAnubhUtirUpaM jJAnaM kiM kuryAt / tataH saMyama zUnyAt zraddhAnAt jJAnAdvA nAsti siddhiH / -asaMyata ke yathokta zrAtmatatva kI pratIti rUpa zraddhAna tathA yathokta zrAtmatatva kI anubhUtirUpa saMyamazUnya jJAna, saMyama ke abhAva meM kyA kara sakatA hai ? isalie kevala saMyamazUnya: zraddhAna tathA jJAna ina donoM se bhI siddhi nahIM hotI / P A isase spaSTa hai ki AtmAnubhUtirUpa zuddhopayoga catuthaM zrAdi guNasthAnoM meM bhI saMbhava hai / sAtaveM guNasthAna se to vaha niyama se hI hotA hai ! : . yadyapi dhavalA pu. 13 meM zrAcArya vIrasena ne dasaveM guraNasthAna taka dharmadhyAna kA ullekha avazya kiyA hai, para isa para se koI yaha samajhe ki dasaveM guNasthAna taka zuddhopayogarUpa dharmadhyAna hI hota, hai, so ukta kathana kA yaha zrAzaya nahIM hai, kyoMki jaisA ki hama pahale saMketa kara Aye haiM ki dharmadhyAna savikalpa aura nirvikalpa ke bheda se do prakAra kA hotA hai / unameM se chaThaveM guNasthAna taka to donoM prakAra kA dharmadhyAna saMbhava hai / para sAtaveM guNasthAna se mAtra nirvikalpa dharmadhyAna hI hotA hai / aura aisA svIkAra karane para sabhI zrAgamoM meM dhyAna ke uttara do bheda svIkAra kara lene para bhI ekarUpatA bana jAtI hai / sAtha hI nirvivAda dhyAna ke kAla meM artha, vyaMjana aura yoga kI saMkrAMti bana jAtI hai - aisA mAnane meM bhI koI bAdhA nahIM zrAtI / itanA avazya hai ki ghavalA pustaka 13 meM rAga kI apekSA dasaveM guraNasthAna taka dharmadhyAna kahA hai aura sarvArthasiddhi Adi meM svAzritapaneM kI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 , apekSA AThaveM guNasthAna se zukladhyAna kahA hai, kyoMki AThaveM guNasthAna se lekara rAga kA udyama hone para bhI jIva kA upayoga zrAtmAMzrita ho pravartatA hai, rAgAMzrita nahIM pravartatA / Age sa. pU. 270 para usane jo yaha likhA hai ki "zubhopayoga svayaM sAkSAt prAsrava hai aura ukta prakAra ke bandha kA kAraNa nahIM hotA / apitu zubhopayoga se prabhAvita yoga hI zrotrava aura ukta prakAra ke bandha kA sAkSAt kAraNa hotA hai tathA yoga kA nirodha saMvara kA kAraNa hotA hai / aura nirjarA to kriyAvI zakti ke pariNamana svarUpa tapazcaraNa se zravipAkarUpa se hotI hai va niSekarUpa se saviprAkarUpa se svataH huA karatI hai / samyagdarzanAdirUpa vizuddhi saMvara - nirjarA kA kAraNa nahIM hotI hai / " #%. " I so usakA samAdhAna yaha hai ki yoga ko prAsrava svIkAra karake usase dravyakarma kA saMva bhale hI svIkAra kiyA jAya para sthitibaMdha aura anubhAgabandha kA pramukha kAraNaM azubhopayoga yA zubhopayoga yA azuddha upayoga hI hai aura vaha mukhyatA se buddhipUrvaka rAga ke hone para hI hotA hai / buddhipUrvaka avasthA meM sthiti bhinna prakAra ko bhI hone kI saMbhAvanA banI rahatI hai - aisA yahA~ nizcaya karanA cAhie, isameM saMdeha nahIM / isIlie samayasAra kA vacana hai - "rattovaMSadi kammaM " / Asrava meM kevala yoga kA hI grahaNaM nahIM hai, apitu usameM zubhopayoga azubhopayoga yA azuddha upayoga, ina sabakA grahaNa ho jAtA hai / isI se isa saMsArI jIva kI azuddha pariNati banI rahatI haiM / anyathA 11 veM Adi guNasthAnoM meM kevala yoga kA saMbhAva hone para sthitibaMdha aura anubhAgavan bhI honA cAhie 1 vicAra kara dekhA jAya to savikalpa avasthA meM yoga meM bheda kA kAraNa zubha aura azubha bhAva hI hai / vaise svayaM yoga sAmAnya se eka prakAra kA hai, isalie saMvara aura nirjarA kA mukhya kAraNa ratnatraya hI jAnanA cAhiye / tatvArthasUtra a. 1 sUtra 1 meM isIlie ratnatraya ko mokSa kA kAraNa (mokSamArga ) kahA gayA hai / samIkSaka ne jo tapazcaraNa ko nirjarA kA kAraNa kahA hai to usase kriyAvato zakti ke pariNamana ko mukhyatayA se grahaNa na kara icchAnirodharUpa tapa ko hI grahaNa karanA cAhiye / upayoga ke AtmasvarUpa ke anubhava ke kAlase hI icchA kA nirodha honA saMbhava hai aura yahI pariNAma svayaM saMvara aura nirjarAsvarUpa hone se vaha svayaM saMvara aura nirjarA kA kAraNa, bhI hai| 4 "ta. ca. pU. 121 ke AMdhAra se sa. pU. 139-40 meM usane jo kucha bhI likhA hai, vaha isIliye ThIka nahIM hai, kyoki yoga kA nirodha to terahaveM guNasthAnataka nahIM hotA / zubhopayoga kA nirodha zravazya hI 6 veM guNasthAna meM ho jAtA hai / isaliye yahA~ taka yathAyogya midhyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga yathAsaMbhava ye baMdha ke kAraNa haiN| Age mAtra kaSAyaM aura yoga bandha ke kAraNa haiM, yaha Agama hai / usakA karttavya hai ki vaha apane vicAroM ke anusAra Agama gar3hane kA prayatna na kareM, kintu Agama ke anusAra apane vicAroM ko mUrtarUpa dene kI kRpA kare / ta. ca. pR. 121 Adi meM hamane jo zrAtmAnubhUti ke caturthAdi guNasthAnoM meM hone kA vidhAna kiyA hai, so vaha sapramANa hai; kyoMki samyagdarzana svabhAvaparyAya hai, isIlie vaha svabhAva ke Alambana
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : se hotI hai aura jaba svabhAva ke zrAlambana se upayoga pariNAma hotA hai, taba unakA anubhava honA zravazyaMbhAvI hai | isameM hameM apane vicAroM meM saMzodhana nahIM karanA hai, kintu aparaMpakSa ko hI apane vicAroM meM saMzodhana karanA hai / hamane to ta. carcA pR. 121 meM zubhopayoga ko paramArtha se saMvara zrIra nirjarA kA virodhIlikhA hai, so vaha ThIka hI likhA hai, kyoMki zubhopayoga parAzrita bhAva hai arthAt paralakSI pariNAma hai, isalie vaha parasayogIbhAva hone ke kAraNa paramArtha se saMvara zrIra nirjarA kA sAdhaka kaise ho sakatA. hai ? zrarthAt trikAla meM nahIM ho sakatA / kadAcit zubharAga ko grAgama meM saMvara zraura nirjarA kA. sAdhaka kahA bhI hai to vaha upacAra se hI kahA gayA hai, paramArtha se nahIM / isa prasaMga meM samIkSaka ne zranya jo kucha bhI likhA hai, ve zrAgama na hokara usake manake vikalpa mAtra haiM / vizeSa spaSTIkaraNa hama pahale hI kara zrAye haiM 1.:. C ta. ca. pR. 122 meM mere kathana ko uddhRta kara samIkSaka ne jo yaha likhA haiM ki " prathama guNasthAnavartI jIva ke jo prasaMkhyAtaguNI nijarA Adi kArya hote haiM, ve saba kArya karaNalabdhi ke prabhAva se hI hote haiM / itanA avazya hai ki usa karaNalabdhi kA vikAsa usa jIva meM zubhApayogaMpUrvaka hI hotA hai, isalie paramparyA zubhopayoga bhI usameM kAraNa hotA hai / " so mAlUma par3atA hai ki pUrvapakSaabhI taka yaha bhI nirNaya nahIM kara pAyA ki zubhopayoga kahate kise haiM / zubhopayoga parAzrita yA parasaMyogI bhAva hai aura AtmasvabhAva ke sanmukha pariNAma: usase bhinna jAti kA hai / use jaise zuddhopayoga nahIM kaha sakate, vaise use zubhopayoga bhI nahIM kaha sakate haiM / vaha aisA upayoga hai, jisake anantara niyama se AtmAnubhUti honevAlI hai / yaha vahI pariNAma hai, jo prasaMkhyAtaguNI nirjarA kA sAdhaka haiM / (15) hamane ta. ca. pU. 122 para yaha likhA hai ki "nizcaya dayA vItarAga pariNAma hai, vahI AtmA kA yathArtha dharma hai, sarAga pariNAma AtmA kA yathArtha dharma nahIM hai / isa para samIkSaka kA kahanA hai ki jIva kI kriyAvatI zakti ke pariNAmasvarUpa zradayArUpa prazubha pravRtti se nivRttipUrvaka hone vAlI dArUpaM zubha pravRtti bhI zubha zuddharUpa vyavahAra dharma ke rUpa meM yathArtha hI hai, kalpanAropita nahIM hai | Adi / " so usake isa kathana se yaha jJAta hotA hai ki vaha pakSa yogapravRtti ko zubha-zuddharUpa svIkAra karake use vyavahAradharma kahanA cAhatA hai, kintu usakA aisA likhanA ThIka nahIM hai; kyoMki yogapravRtti svayaM na zubha hotI hai aura na hI zuddha hotI hai / zragama meM jo vyavahAradharma kahA hai, vaha mokSa kI icchA se devAdi ke prati prazasta rAgapUrvaka pravRtti kA nAma vyavahAraghamaM hai aura vaha parAzritabhAva hone se zubha hI hotA hai zuddha nahIM, isaliye vaha paramArtha se zrAva aura bandhu kA hI kAraNa hai, saMvara aura nirjarA kA nahIM / (16) ta. ca. pR. 124 meM hamane samyagddRSTi ke zubhabhAvoM ke samvandha meM jo bhI likhA usa para samIkSaka kA kahanA hai ki "yadi uttarapakSa prakRta meM pUrvapakSa ko svIkRta puNya, vyavahAradharma, aura nizcayadharma ko samajhane kI ceSTA karatA to use yaha samajha meM zrA jAtA ki pUrvapakSa kA vaha 1. anAtmanInaM zrAtmabhAvaH saMyogaH / mUlAcAra :
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 kathana vyavahAradharma se hI saMvandha rakhatA hai, mAtra puNya se usakA koI sambandha nahIM hai / tathApi Agama meM mAtra zubhabhAvoM ko bhI vItarAgatA aura mokSa prApti kA pradayArUpa azubha pravRtti se nivRttipUrvaka zubha pravRtti hotI hai, vaha yadi samyagdRSTi kI pariNati hai to vaha vyavahAradharmarUpa kahI jAtI hai / yataH vaha zubha pravRtti hotI hai, ataH vaha prAsrava aura vandha kA hI hetu mAnI gaI hai, yaha zradayikabhAva hai | yahA~ hamane kriyAvatI aura bhAvavatI zakti kA bheda nahIM karake vivecana kiyA hai, kyoMki bhAva to kriyA ke hone meM nimitta mAtra hai / yaha kriyA bhI kahIM-kahIM bhAva ke hone meM nimittamAtra hotI hai / dayA aura zradayA ye jIva ke pariNAma haiM, kriyA nahIM ! inake nimitta se kiyA zravazyaM hotI hai, jisameM zubhamazubha kA vyavahAra kara liyA jAtA hai / vaha vyavahAra upacarita hI / dekho savArthasiddhi zra. 6, pR. 41 yahA~ usa pakSa ne jo dayA ko upazama, kSaya aura kSayopazamapUrvaka likhA hai, so usakA aisA likhanA isalie saMgata nahIM hai; kyoMki eka ora to vaha use vyavahAradharmarUpa zubhabhAva kahatA hai, jo cAritramohanIya ke udaya se hotA hai aura dUsarI ora vaha use zrapazamikaM zrAdi rUpa bhI kahatA hai, yaha paraspara virodhI kathana hai, jise Agama ke anusAra svIkAra nahIM kiyA jA sakatA / zrAgama meM sarvatra zubha aura 'zuddha bhAvoM meM yahI bheda hai ki zubhabhAva cAritramohanIya karma ke udaya ko nimittakara samyagdRSTi ke hotA hai aura zubhabhAva karma ke upazama, kSaya aura kSayopazama ko nimitta kara cauthe guNasthAna se hotA hai / caturtha daura kI pratizaMkA 4 kA samAdhAna zaMkA- vyavahAradharma nizcayadharma meM sAdhaka hai yA nahIM ? dharma kA lakSaNa - " vastusvabhAva kA nAma dharma hai, usa svabhAvarUpa dharma kI prApti svayaM zrAtmAzrita ratnatraya kI prApti se hI hotI hai, isalie use prabheda vivakSA meM nizcayavamaM bhI kahate haiM / dravyAnuyoga ke eka bheda adhyAtma meM isa viSaya kA gaharAI se vicAra kiyA gayA hai| karaNAnuyoga aura caraNAnuyoga zAstra kI prarUpaNA kA AdhAra bhinna hai / karaNAnuyoga meM karma ko nimittakara jIva kI vividha zravasthAnoM kA vivecana paraMparayA hetu batalAyA gayA hai tathA vyavahAra dharmarUpa zubha bhAvoM ko nizcayadharmarUpa vItarAgatA kA aura mokSaprApti kA hetu batalAyA hai" zrAdi yaha usakA kahanA hai / Agama meM zubhabhAva rUpa vyavahAradharma ko mokSaprApti kA paraMparyA hetu batalAyA hai, usakA abhiprAya itanA hI hai ki jo samyagdRSTi jIva vyavahAradharmarUpa pravRti karatA hai, usake samyagdarzana rUpa svabhAvabhAva ko nimitta kara saMvara-nirjarA hotI hai aura usake sAtha rahanevAlA vyavahAradharma yadyapi prasrava aura banva kA hI kAraNa hai, phira bhI sahacara saMbaMdhavaza yA svabhAvabhAva kA nimitta hone se vaha paramparyA mokSa kA hetu hai, usameM yaha upacAra kara liyA jAtA hai / rahA mithyAdRSTi kA puNya bhAva, so vaha to mAtra prasrava aura bandha kA hI kAraNa hai, isameM saMdeha nahIM /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 yadi vaha pakSa yahI mAnatA ho to use yahI likhanA cAhie thaa| isa prasaMga se eka bAta hameM avazya kahanI hai aura vaha yaha ki vaha pakSa svayaM hI vyavahAradharma ko java mAtra zubhabhAva hI likha rahA hai, aisI avasthA meM use yaha bhI svIkAra kara lenA cAhie ki zubhabhAva to prodayika bhAva hai - aisI avasthA meM vaha saMvara-nirjarA kA hetu kaise mAnA jA sakatA hai, kyoMki mohanIyakama janita jitane bhI praudayika bhAva haiM, ve saba svayaM saMsArarUpa hone se prAnava-vandha ke hI kAraNa haiN| hamane kahIM bhI zubhabhAvoM ko vyavahAra hetu likhakara unheM kathanamAtra nahIM kahA hai| yaha usa pakSa kA hamAre Upara kevala AkSepa mAtra hai / jIva ke rAga bhAva yathArtha haiM, ve kathana mAma nahIM haiM, parasApekSa hone se unheM vyavahArahetu kahA jAtA hai, itanA avazya hai| usakA khulAsA yaha hai ki jIva hI svayaM para meM iSTa yA aniSTa buddhi karake unheM utpanna karatA hai / karma ke udayAdi parapadArtha haiM, ve unheM utpanna nahIM karate, phira bhI unameM se para ke nimitta se utpanna hue haiM, aisA vyavahAra.ghaTita ho jAtA hai, mAtra isIlie ve parasApekSa kahe jAte haiN| hamane ta. ca. pR. 124 se lekara 128 taka ke pRSThoM para jo kucha likhA hai, vaha saba bhAgama pramANoM ke sAtha hI likhA hai / hameM kheda hai ki vaha pakSa vastusthiti ko nahIM samajha rahA hai aura apane kalpita matoM ke AdhAra para Agama kA viparyAsa karake apane mata kI puSTi karatA dRSTigocara hotA hai aura caraNANuyoga zAstra meM vyavahAradharma kI apekSA mokSamArga kI prarUpaNa kI gaI hai - aisA yahA~ samajhanA caahiye| ratnakaraNDazrAvakAcAra - . . isa zAstra meM mukhyatayA se zrAvakAcAra kA vivecana kiyA gayA hai, kyoMki zrAvakadharma prAtmA kI prApti meM nimitta mAtra hai, isaliye Agama meM ise vyavahAradharma ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| ratnakaraNDazrAvakAcAra ke samAna munitrAcAra kA vivecana karanevAlA mUlAcAra hai| usameM mulyatA se muni-prAcAra kA vivecana kiyA gayA hai| adhyAtma kI pUrNa prApti meM yaha bhI nimitta mAtra hai. isaliye isakI bhI parigaNanA vyavahAradharma meM kI jAtI hai| yadyapi adhyAtmazAstra anupacarita aura abheda ratnatraya kA vivecaka Agama zAstra hai, isaliye isakI to kevala adhyAtmazAstra meM parigaNanA hotI hai aura mUlAcAra tathA zrAvakAcAroM ke anusAra pravRtti ko mokSamArga meM vyavahArahetutA hone se inakI vyavahAranaya se adhyAtmazAstroM meM parigaNanA kI jAtI hai| isI STi se ina zAstroM ko bhI adhyAtmazAstroM meM parigaNita kiyA jAtA hai| ' sAdhya-sAdhaka bhAva : Agama meM sAdhya-sAdhaka bhAva kA vo dRSTiyoM se vicAra kiyA gayA hai - eka zuddha nizcayanaya kI dRSTi se aura dUsarA sadbhUta yA asadbhUta vyavahAranaya. kI dRSTi se / zuddha nizcayanaya se svabhAvabhUta jJAyakasvabhAva eka AtmA hI sAdhya hai aura vahI sAdhaka hai / isI artha ko spaSTa karate hue samayasAra kalaza meM kahA bhI hai -
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ eSa jJAnaghano nityamAtmA siddhimabhipsubhiH / sAdhyasAdhakabhAvena dvidhaikaH samupAsyatAm // 15 // pUrNa jJAna svarUpa nitya jo vaha AtmA hai, usakI siddhi ke icchuka puruSoM ke dvArA sAdhyasAdhaka bhAva ke bheda se do taraha kA hone para bhI ekarUpa hI vaha upAsanA karane yogya hai / isI bAta ko spaSTa karate hue samayasAra meM bhI kahA hai -- dasaNAracaritAriMga se vidavvANi sAhuragArigaccaM / 'tAriMga puNe jAraNa tiNi vi zrappAragaM ceva riNacchyado // 16 // 201 sAdhu puruSa ke dvArA samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra nirantara sevana karane yogya hai | sadbhuta vyavahAranaya se ye tIna haiM, to bhI nizcayanaya se ina tInoM ko eka AtmA hI jAno / isakA Azaya yaha hai ki sAdhu ko ina tIna svarUpa eka AtmA kI hI upAsanA karanI cAhiye / " yaha vastusthiti hai / isake hote hue jJAnI ke jo vyavahAraratnatraya hotA hai, usakI prarUpaNA karate hue paMcAstikAya gA. 160 kI TIkA meM likhA hai ki yadyapi uttama svarNa kI bhAMti zuddha jIva kathaMcit bhinna sAdhya-sAdhakaM bhAva ke abhAva ke kAraNaM svayaM apane Apa bhI zuddha svabhAva rUpa se pariNamita hotA hai, tathApi vyavahAraratnatraya nizcayamokSamArga ke sAghanapane ko prApta hotA hai / - Azaya yaha hai ki AtmA svayaM hI nizcaya ratnatrayarUpaM pariNamati hotA hai, tathApi prasadbhUta vyavahAranaya se vyavahAraratnatraya ko usakA sAdhana ( nimitta ) kahA jAtA hai, kyoMki ina donoM meM kAlapratyAsatti dekhI jAtI hai / TIkA kA vaha aMza isa prakAra hai - : 1 " jAtyakArtasvarasyeva zuddhajIvasya kathaMcadbhinnasAdhyasAdhanabhAvAbhAvAtsvayaM zuddhasvabhAvena vipariNamamAnasyApi nizcayamokSamArgasya sAdhanAbhAvamApadyata iti // 160 // paMcAstikAya gAthA 156 aura 161 kA bhI yahI Azaya hai, kyoMki nizcayamokSamArga ke kAla meM usa jIva ke aise hI prazasta rAgabhAva kA sadbhAva pAyA jAtA hai, jisameM vyavahAra mokSamArga kA vyavahAra ho jAtA hai| ataH vyavahAra mokSamArga ko nimitta kahA jAtA hai aura nizcaya mokSamArga ko naimittika kahA jAtA hai / ina donoM meM sAdhya-sAdhaka bhAva kA hI trAzaya hai / 1. nizcayadharma svabhAvabhUta AtmA kI prApti kA nAma hI nizcayadharma hai / sarvaprathama usakI prApti svabhAvabhUtAtmA ke avalamvana se cauthe guNasthAna meM hotI hai / usakI prApti kA upAya yaha hai ki zrAtmA buddhipUrvaka svayaM Alamvana dvArA java svabhAvabhUta grAtmA ko prApta karane ke sanmukha hotA hai, taba sarvaprathama nAdi mithyAdRSTi ke mithyAtva aura anantAnuvadhI 4, ina pA~ca pratyayoM ke uparAma se upazama samyagdarzana prApta hotA hai aura jisa samaya jIva ke isa samyagdarzana kI prApti hotI hai, usI samaya
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jJAna samyagnAna ho jAtA hai aura usI samaya yaha AtmA AtmAnubhUtipUrvaka svarUpa meM ramaNa karane se aMzataH cAritrabhAva ko bhI prApta ho jAtA hai| isa prakAra eka aAtmA hI ratnatrayarUpa pariNamita huA hai, isaliye nizcaya se eka vahI AtmA sAdhya aura sAdhaka ubhayarUpa hone se upAsanA karane yogya Agama meM kahA gayA hai / yaha nizcayadharma kI prApti kA mArga hai| 1. vyavahAradharma aba isa nizcayadharma kI prApti ke samaya vyavahAradharma kisa rUpa meM vartatA hai, ise spaSTa karate haiN| jo anAdi mithyASTi jIva jinadharma kI paramparA ko aMgIkAra karake mokSa kI icchA se vItarAga deva, dvAdazAMga vANI aura vItarAga guru kI upAsanA karane lagatA hai / sAtha hI jinadharma ke jo prAraMbhika niyama haiM, unakA bhI anusaraNa karane lagatA hai vahI jIva nizcaya mokSamArga ko prApti karane kA adhikArI Agama meM mAnA gayA hai| aise jIva ke yadyapi nizcayamArga kI prApti ke kAla meM pravRttirUpa ukta vyavahAra to nahIM hotA, phira bhI usa jAti kA saMskAra aura rAga vanA rahane se usameM nizcaya mokSamArga kI prApti meM sAdhanapane kA vyavahAra ho jAtA hai| eka to isIlie vyavahAra mokSamArga ko sAdhana aura nizcaya mokSamArga ko sAdhya kahA hai, dUsare samyagdRSTi ke vikalpa dazA meM ukta jAti kA saMskAra aura deva, zAstra, guru kI ArAdhanA AdirUpa pariNAma vanA rahane se usa samyagdRSTi kA citta viSaya kapAya kI ora vizeSarUpa se nahIM jhukatA, isaliye bhI usako nizcaya mokSamArga kA sAdhana kahA gayA hai| Age bhI.pramatta avasthA taka isIprakAra sAdhya-sAdhana bhAva ko ghaTita kara lenA cAhie / isake Age saptama Adi guNasthAnoM meM eka nizcayadharma kI hI pravRtti rahatI hai / itanA avazya hai ki 10 veM guNasthAna taka tatjAtIya rAga kA sadbhAva hone se upacAra se vyavahAradharma kahA gayA hai / pravRttirUpa vyavahAradharma kA vahAM prabhAva hai / __ yaha pUrvapakSa ke kathana ko dhyAna meM rakhakara sAmAnya kathana hai| vaise yahAM isakA vizepa prasaMga na hone se hamane usako vizeSa vivecanA nahIM kI hai aura na hI pUrvapakSa ke kathana ko dhyAna meM lekara usakA saMkSipta uttara bhI hamane yahA~ diyA hai / prAgama kyA hai, kevala itanA batAnA hamArA prayojana rahA hai| " zaMkA. 4 ke pahale daura kI samIkSA kA samAdhAna uttarapakSa ke kathana kA sAra - ___ pUrvapakSa ke mUla prazna ko dhyAna meM rakhakara hamane pUrva meM jo yaha samAdhAna kiyA thA ki nizcayadharma kI utpatti kI apekSA vicAra karane para yaha spaSTa jJAta hotA hai .ki nizcayadharma kI utpatti paranirapekSa hone se usameM arthAt utpatti meM vyavahAradharma kI sahAyatA apekSita nahIM hotii| anyathA nizcayadharma paranirapekSa hotA hai, yaha kathana nahIM bntaa| Agama meM jahAM bhI vyavahAradharma ko sAdhaka kahA gayA hai, vaha nimittapane kI apekSA hI kahA gayA hai, jo nizcayadharma kI prApti meM gauraNa
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 rahatA hai| yadi koI bhavya jIva nizcayadharmarUpa pariNamana karate samaya vyavahAradharma kI apekSA kare to vaha parasApekSa hone se nizcayadharma hI nhiiNkhlaayegaa| yahA~ isakI puSTi meM hamane niyamasAra kI jina do gAthAoM ko uddhata kiyA thA, unameM se 14 vI gAthA ke uttarArddha meM paryAyoM ko do prakAra kI batalA karake, unakA svarUpa nirdeza karate hue yaha spaSTa kahA hai ki eka sva-para sApekSa paryAya hotI hai aura dUsarI paranirapekSa paryAya hotI hai / inakA vizepa spaSTIkaraNa 15 vI gAthA se bhI ho jAtA hai| nara, nAraka, tiryaMca aura deva paryAyoM ko svaparasApekSa hone se jahAM vibhAva paryAya kahA gayA hai, vahIM karmaupAdhi se rahita svabhAva ke mAlambana se utpanna huI paryAyoM ko svabhAvaparyAya kahA gayA hai / pUrvapakSa ne 11 vIM gAthA kA artha karate hue bhI yahI likhA hai ki - "indriya rahita aura asahAya kevalajJAnopayoga to svabhAvaM jJAnopayoga hai tathA prazasta aura aprazasta ke bheda se vyavahAra jJAnopayoga do prakAra hai / " so pUrvapakSa ke dvArA kiye gaye isa artha se bhI hamAre kathana kA hI samarthana hotA hai, kyoMki hamArA yahI to kahanA hai ki svabhAva paryAya paranirapekSa hone se dUsare ko nimitta kie binA hI utpanna hotI hai / paramArtha se dekhA jAya to vyavahAradharma usakA sAdhaka nahIM mAnA jA sktaa| Agama meM jahAM bhI vyavahAradharma ko sAdhaka aura nizcayadharma ko sAdhya kahA gayA hai, vaha kevala asaMbhUta vyavahAranaya se hI kahA gayA hai / pUrvapakSa ko cAhie ki vaha nayavibhAga ko samajhakara paramArtha se diye gaye hamAre uttara ke khaNDana kI ceSTAe~ na pakar3akara jo yathArtha hai, use svIkAra kre| Age usa pakSa ne hamAre 13 vIM aura 14 vIM gAthA ke artha ke prasaMga se jo prApattiyAM upasthita kI haiM, unameM koI sAra nahIM hai| yathA (1) hamane apane artha meM "kevala" zabda kA artha "mAtra" nahIM kiyA hai| usakA kevaladarzanopayoga karane meM hameM koI Apati nahIM hai / ukta gAthA kA hamane jo artha kiyA hai, usase bhI yahI artha phalita hotA hai| usameM koI bAdhA nahIM paatii| (2) jaba ki 13 vI gAthA meM darzanopayoga ke svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya - ye do bheda karake yaha batalAyA gayA hai ki jo paryAya indriyarahita aura asahAya arthAt para kI sahAyatA se rahita hotI hai, vaha svabhAvaparyAya hai / isa prakAra isa kathana se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki gAthA 13 ke uttarArddha kA gAthA 14 ke uttarArddha se nizcita sambandha hai| hamArA yahI kahanA hai ki jitanI bhI svArthaparyAyeM hotI haiM, ve sava anya nirapekSa hI hotI haiM / gAthA 13 ke uttarArddha meM svabhAvaparyAya ke lie indriyarahita aura asahAya do pada Aye haiM, so ina padoM se bhI vahI artha phalita hotA hai / gAthA 14 ke uttarArddha meM jo nirapekSa pada pAyA hai, so vaha bhI paranirapekSa ke hI artha meM prAyAM hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 mAlUma par3atA hai ki vaha pUrvapakSa svabhAvaparyAya ko bhI svapara sApekSa mAnatA hai aura vaha eka aisI tIsarI prakAra kI paryAya mAnatA hai, jisake hone meM nimitta hotA hI nhiiN| use vaha paDguNa hAni-vRddhirUpa kahatA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vaha pakSa apanI mAnyatA kI dhuna meM hI ina donoM gAthAnoM ke uttarArddha meM sambandha kA niSedha kara rahA hai / ise . kahate haiM dekhate-dekhate AMkhoM meM dhUla jhoNknaa| ___ svabhAvaparyAya paranirapekSa hotI hai, isake samarthana meM hama usI niyamasAra kA eka dUsarA pramANa bhI upasthita kara denA cAhate haiM / yathA - aNNAriNarAvekkho jo pariNAmo so shaavpjjaavo| khaMdhasarUveNa puraNo pariNAmo so vivAhapajjAyo // 28 // tAtparya yaha hai ki anya nirapekSa jo paryAya hotI hai, vaha svabhAva paryAya kahalAtI hai| tathA skaMdharUpa jo paryAya hotI hai, vaha vibhAva paryAya kahalAtI hai| ___ yahAM jo hamane gAthA 28 kA ukta pramANa upasthita kiyA hai, usameM spaSTarUpa se svabhAvaparyAya ko paranirapekSa kahA gayA hai| yaha pudgalaparamANu kI zuddhaparyAya hai| isameM kAladravya nimitta to avazya hai para isa paryAya ke hone meM usako iSTa-aniSTa kI dRSTi se use svIkAra nahIM kiyA gyaa| pudgalaparamANu kI yaha arthaparyAya hai, jo ati sUkSma hai aura SaDguNa hAni-vRddhirUpa hai / jIva kI bhI jo svabhAvaparyAya hotI hai, vaha bhI paranirapekSa hI hotI hai / itanA avazya hai ki vaha paranirapekSa isalie kahalAtI hai, kyoMki eka to vaha svabhAva ke avalambana se utpanna hotI hai, dUsare usameM bhI nimitta avivakSita rahatA hai / avivakSita kaho yA gauNa kaho donoM kA artha eka hI hai / Age pUrvapakSa ne ukta gAthAoM meM paThita jJAna ko lakSya meM lekara jo kucha kathana kiyA hai, vaha pUrI taraha se AgamAnukUla na hone para bhI, prakRta meM anupayogI hone se usake viSaya meM hama yahAM kucha nahIM likha rahe haiN| __ zaMkA 4, ke dUsare daura kI samIkSA kA samAdhAna samIkSaka ne vyavahAradharma nizcayadharma kA sAdhaka hai yA nahIM, yaha zaMkA upasthita karake dUsare daura meM vyavahAradharma nizcayadharma kA sAdhaka hai, isake samarthana meM jitane bhI pramANa upasthita kiye haiM, ve saba asadbhUta vyavahAranaya se hI upasthita kiye haiN| usase nizcayadharma kI utpatti ho ise paramArtha se nahIM kahA jA sktaa| isI bAta ko spaSTa karate hue hamane kaI pramANa diye haiN| unameM eka pramANa nayacakra kA bhI hai / vaha pramANa isaprakAra hai - vavahArado baMdho mokkho jamhA sNhaavsNjutto| tamhA 'kuru taM gauNaM sahAvamArAhaNAkAle // 77 // usakA artha hamane yaha kiyA thA ki vyavahAra se bandha hotA hai aura svabhAva kA Azraya lene se mokSa hotA hai / isalie svabhAva kI ArAdhanA ke kAla meM arthAt mokSamArga meM vyavahAra ko gauNa kro|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 - isa para hamArA yaha khulAsA usa pUrvavakSa ko Apattiyogya mAlUma par3A hai| usane apane abhiprAya se jo vyavahAradharma ko azubha se nivRttirUpa batalAkara usarUpa aMza se jo karmoM ke saMvara aura nirjarA kA vidhAna kiyA hai vaha ThIka nahIM hai, kyoMki azubha se nivRtti kA artha hI zubha meM pravRtti hotA hai| kyoMki pUrva paryAya ke vyaya kA nAma hI nayI paryAya kA utpAda kahalAtA hai / anyathA jainadharma meM jise vaha pakSa nivRtti kahatA hai, vaha abhAvarUpa aMza vastu kA svabhAva nahIM bana sktaa| yadi use pravRttirUpa nahIM mAnA jAya aura jisaprakAra azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti ina donoM kA artha eka na mAnakara bhinna-bhinna mAnA jAya to zubha aura azubha kI nivRtti kA nAma svabhAvadharma nahIM ho skegaa| . . - hamane jo usa gAthA kA artha kiyA hai, usameM pUrvapakSa ke matAnusAra yadi "arthAt mokSamArga" yaha pada na rakhA jAya to bhI isameM tattvaprarUpaNA kI dRSTi se hamArI koI hAni nahIM hai - pratyuta lAbha hI hai| kAraNa ki mokSamArga nizcayamokSamArga aura vyavahAramokSamArga ke bheda se donoM prakAra kA mAnA gayA hai| isalie yaha zaMkA ho sakatI hai ki yahAM para svabhAva ke prArAdhanA ke kAla meM upayoga meM kisa mokSamArga ko grahaNa kiyA gayA hai, vyavahAra mokSamArga ko to grahaNa kiyA nahIM jA sakatA, kyoMki usameM pravRtti kI pramukhatA hai, pravRtti se bhinna nivRtti kI mukhyatA nahIM hai aura svabhAva kI ArAdhanA ke kAla se tAtparya zuddhopayoga se hI hai, aisA yahAM samajhanA caahie| usa pakSa kA anya jitanA bhI kathana hai, usakA vizeSa khulAsA ukta kathana se hI ho jAtA hai| isaliye usa viSaya meM * usake kathana ko gauNakara prakRta meM upayogI carcA ke AdhAra para hI UhApoha karanA ThIka lagatA hai| - Age ta. ca. pR. 132 para hamane jo vyavahAradharma ko asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya batalAyA hai, usa pakSa kA kahanA hai ki vaha sadbhUtavyavahAranaya kA viSaya hai| usakA yaha kahanA isalie samIcIna nahIM hai, kyoMki isase prazasta rAga aura mana, vacana, kAya kI pravRtti ko AtmasvarUpa mAnane kA prasaMga prApta hotA hai| jabaki prazasta rAga aura zubharUpa mana-vacana-kAya ko pravRtti ye karmopAdhi ke nimitta se utpanna hue dharma haiM, ataH unheM svabhAvabhUta prAtmarUpa kaise mAnA jA sakatA hai ? yadi ve AtmA ke svabhAva mAna liye jAyeM to siddhoM meM bhI unakI prApti kA prasaMga prApta hotA hai, isaliye unheM svabhAvabhUta AtmA meM asadbhuta hI mAnanA yuktiyukta pratIta hotA hai| isaliye hI ve Agama meM asadbhUta vyavahAranaya. se AtmA ke kahe gaye haiM, aisA yahA~ jAnanA caahie| .. hamane ta. ca. pR. 132 para paMcAstikAya gA 105 kI jayasenakRta TIkA aura vRhadravyasaMgraha kI TIkA pR. 204 ke kathana ko dhyAna meM rakhakara jo yaha likhA thA ki vyavahAradharma paramparA se mokSa . kA kAraNa hai, so usake Azaya ko hamane kahIM bhI ulaTa-palaTa nahIM kiyA hai| itanA sahI hai ki usakA Azaya avazya kholA hai| Age mokSamArga prakAzaka pR. 377 (dillI saMskaraNa) ke vacana ko uddhRta kara jo hamane likhA hai, usakA Azaya yaha nahIM hai ki zubhopayoga ke anantara hI zuddhopayoga prApta hotA hai, jaisA ki vaha pakSa mAnatA hai| kintu usakA prAzaya yaha hai ki jahA~ zubhopayoga hotA hai, usake bAda nirvikalpa
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 dazA meM svabhAva ke avalamvana se zuddhopayoga honA svabhAva hai aura isalie paMDitajI ne yaha upadeza kiyA hai ki "zubhopayoga bhae nikaTa zuddhopayoga prApti hoya / aisA mukhyatA kari kahIM zubhopayoga ko zuddhopayoga kA kAraNa bhI kahie hai" isalie niSkarSa yahI nikalatA hai ki zubhopayoga parAzrita bhAva hone se mAtra zrAsrava aura baMgha kA hI kAraNa hai aura zuddhopayoga paranirapekSa hone se mAtra saMvara aura nirjarA kA hI kAraNa hai / maine ta. ca. pR. 132 para yaha likhA hai ki vastutaH mokSamArga eka 'hai aura usake samarthana meM mokSamArgaprakAzaka pR. 365 - 366 (dillI saMskaraNa) kA kathana uddhRta kiyA hai, isa para usa pakSa kA kahanA hai ki "do mokSamArgo kA niSedha karanA isa rUpa meM vivAda kI vastu nahIM hai / yadi koI aisA mAne ki eka vyakti to vyavahAra mokSamArga nirapekSa nizcaya mokSamArga se mokSa prApta kara sakatA hai| aura dUsarA vyakti nizcayamokSamArga nirapekSa vyavahAra bhokSamArga se mokSa prApta kara sakatA hai, so usakA aisA mAnanA mithyA hai " Adi / so isa saMbaMdha meM hamArA kahanA yaha hai ki jaba do mokSamArga hI nahIM haiM jise pUrvapakSa bhI svIkAra karatA hai, aisI avasthA meM tatvajJa koI aisA kyoM mAnegA ki vyavahAra mokSamArga nirapekSa nizcaya mokSamArga se mokSa prApta kiyA jA sakatA hai, yA nizcaya mokSamArga nirapekSa vyavahAramokSamArga se mokSa prApta kiyA jA sakatA hai / vastusthiti yaha hai ki mokSamArga to eka hI hai jo nizcayarUpa hotA hai, vratAdirUpa jo anya kriyAkANDa hotA hai yA vaha prazasta devAdi kI upAsanArUpa pariNAma hotA hai, vaha AtmasvarUpa na hone se, vAstava meM mokSamArga to nahIM hI ho sakatA / kevala sahacara saMbaMdhavaza nimittapane kI vivakSA meM usameM mokSamArgapane kA upacAra avazya kara liyA jAtA hai / isaliye jo nizcayamokSamArga zrAgama meM svIkAra kiyA gayA hai, vaha paranirapekSa hI hotA hai, kyoMki vaha jIva kA sahaja svarUpa hai / jise vaha pakSa vyavahAra mokSamArga kahatA hai, vaha jIva kA sahaja svarUpa nahIM hai, isaliye usameM nizcaya mokSamArgapanA ghaTita nahIM hotA - aisA yahA~ samajhanA cAhie / " ta. ca. pR. 133 para pravacanasAra ke jisa vacana ko hamane uddhRta kiyA hai, usake saMbaMdha meM usa pakSa kA kahanA hai ki usa vacana meM jo kucha bhI kathana kiyA gayA hai, use hama bhI svIkAra karate haiM; kintu usake vAda usa pakSa ne jo yaha likhA hai ki "vaha mokSa ke sAkSAt kAraNabhUta nizcayamokSamArga kA hI sAkSAt kAraNa hotA hai" so usa pakSa kA yahI kahanA bhUla bharA hai| uttarapakSa dvArA diye gaye ukta uddharaNa ke anusAra vastu ko samajhane meM usakI koI bhUla nahIM hai / jahA~ vaha pakSa yaha mAnatA hai ki vyavahAramokSamArga nizcayamokSamArga kA sAkSAt kAraNa hai, vahA~ uttarapakSa kA zrAgama ke anusAra kahanA yaha hai ki vyavahAra mokSamArga nizcayamokSamArga kA sAkSAt kAraNa to nahIM hI hai, mAtra usameM nizcayamokSamArga ke kAraNapane ko vyavahAra avazya kara liyA jAtA hai, kyoMki jaba vyavahAra mokSamArga nAma kI koI vastu hI nahIM hai, kevala upacAra mAtra hai, aisI avasthA meM use nizcaya mokSamArga kA sAkSAt kAraNa kaise kahA jA sakatA hai arthAt nahIM hI kahA jA sakatA /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 207 zaMkA 4 ke tIsare daura kI samIkSA kA samAdhAna vaha pakSa aura samIkSA ke lekhaka ye donoM eka hI haiM, aisI avasthA meM dvitIya aura tRtIya daura to samIkSA meM Ate hI nahIM, unheM pratizaMkA hI mAnI jA sakatI hai| usa pakSa ne ise svIkAra bhI kiyA hai, taeva yaha cauthA daura bhI samIkSA na hokara pratizaMkA hI ho sakatI hai / hamane isIrUpa meM use svIkAra karake usakA samAdhAna kiyA hai / 1 vyavahAradharma aura nizcayadharma : hamane tRtIya daura meM vyavahAragharma nizcayavarma meM sAdhaka nahIM hai, jo yaha kathana kiyA hai, vaha paramArtha ko dhyAna meM rakhakara hI kiyA hai / vyavahAra se Agama me vyavahAra ko nizcayadharmaM kA sAdhaka avazya kahA gayA hai, para vaha mAtra upacAra kathana hai / hamAre ta. ca. pR. 144 para upasaMhAra zIrSaka ke antargata hamane jo yaha likhA hai ki " vyavahAradharma nizcayadharma kA adbhUta vyavahAranaya se sAdhaka hotA hai, vaha ThIka hI likhA hai, kyoMki vyavahAradharma prAzrita bhAva hai, jo svabhAva kI prApti meM nizcayadharma kA paramArthaM se sAdhaka nahIM ho sakRtA / dUsare vyavahAradharmaM svabhAvabhUta AtmA meM sadbhUta nahIM hai, isalie bhI vyavahAradharma nizcayadharma kA sadbhUtavyavahAranaya se sAdhaka hai, aisA jo usa pakSa kA kahanA hai, vaha yathArtha nahIM haiM ! javaki vyavahAradharmaM nizcayadharma kI prApti ke kAla meM hI hotA hai, aisI avasthA meM use nizcayadharma kI utpatti meM sahAyaka kahanA upacAramAtra hai / nizcayadharma kI prApti svabhAvabhUta grAtmA kre avalamvana se hI hotI hai, vyavahAradharma ke avalambana se nahIM, aisA Agama kA niyama hai / vaha pakSa apanI haTha ko chor3akara jitane jaldI isa tathya ko samajhegA, utanA hI dharma aura samAja ke hita meM hogA / sa pR. 286 meM vivecana zIrSaka ke antargat hamane niyamasAra kI gAthAoM kA jo spaSTIkaraNa kiyA thA, vaha yathArtha hai / Agama meM kahIM bhI tIna prakAra kI paryAyeM nahIM kahI gaI haiM / sabhI paryAyeM do hI prakAra kI hotI haiM - svabhAvaparyAya aura vibhaavpryaay| svabhAva paryAya para nirapekSa hotI hai aura vibhAvaryAya sva-para sApekSa hotI hai / yahA~ parasApekSa kA artha para meM iSTAniSTa buddhi hai aura paranirapekSa kA artha parameM upekSAvuddhi hai / kArya-kAraNa bhAva meM yaha artha sarvatra jAnanA | niyamasAra kI ukta tIna gAthAoM (13, 14, 28) meM isI tathya ko spaSTa kiyA gayA hai | gAthA 28 meM kahA gayA hai - svabhAvaparyAya anya nirapekSa hotI hai aura pudgala skaMdha jo ki sva para sApekSa hotA hai, use vibhAtraparyAya kahA gayA hai / vahA~ itanA spaSTa hote hue bhI pUrvapakSa apanI haTha ko nahIM chor3anA cAhatA, isakA hameM kheda hai / asadbhUta vyavahAranaya kA viSaya jitanA bhI vyavahAradharma hotA hai, usakA zrAtmasvabhAva kI apekSA para hone ke kAraNa svabhAvabhUta AtmA meM prasadbhUta hone se use AtmA kA kahanA upacarita hI hogA / jo vikalparUpa hone se upacArita hI hotA hai /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 Age svayaM usa pakSa ne yaha svIkAra kiyA hai "vyavahAradharma kA mokSa ke sAtha jo sAdhyasAdhaka bhAva hai, vaha ayathArtha arthAt upacarita sat hai / " so usake isa kathana se hI yaha spaSTa ho jAtA hai ki vaha pakSa vyavahAradharma ko svabhAvabhUta AtmA kA kahanA ise mAtra kalpanA kA viSaya mAnatA hai, anyathA vaha aise sambandha ko ayathArtha arthAt upacarita sat kabhI bhI nahIM likhatA / zeSa saba kathana usakA apanA vikalpa mAtra hai| hamane jo vyavahAradharma ko jIva kA pariNAma nahIM mAnA hai, vaha svabhAvabhUta jIva kI apekSA se hI nahIM mAnA hai, kyoMki zuddhanaya kI vivakSA meM svabhAvabhUta jIva ko hI svAnubhUti ko usakA viSaya mAnA gayA hai, aisA yahAM samajhanA caahie| nizcayadharma kI utpatti svabhAva ke pAlambana se hI hotI hai. isalie vyavahAradharma nizcayadharma kI utpatti meM akiMcitkara hai, aisA yadi mAnA jAya to isameM kyA Apatti hai ? (2) ta. ca. pR. 143 ke AdhAra para jo carcA calI hai,, usameM usa pakSa kA yaha kahanA ki "vyavahAraratnatrayasvarUpa vyavahAradharma nizcayaratnatrayasvarUpa nizcayadharma kI utpatti meM nimitta (sahAyaka) rUpa se sAdhaka hai|" so yaha kathana asadbhUta vyavahAranaya se hI Agama meM svIkAra kiyA gayA hai / phira bhI vaha pakSa nizcaya aura vyavahAra donoM dharmoM ke sAdhya-sAdhaka bhAva ko sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya mAnatA hai, yaha usakI bhUla hai, kyoMki nimitta-naimittika saMbaMdha doM meM hotA hai| isa apekSA se use sadbhUta vyavahAranaya kA vipaya mAnanA saMgata nahIM mAnA jA sktaa| sa. pR. 262 para usa pakSa ne samayasAra ke aneka pramANa upasthita kara jina bAtoM kA nirdeza kiyA hai, unameM se mukhyarUpa se vicAraNIya gAthA 85 hai / gAthA 87 meM jo mithyAtva, ajJAna aura avirati ko jIvabhAva kahA gayA hai, vaha jIva kI ajJAnadazA kI apekSA hI kahA gayA hai, svabhAvabhUta jIva kI apekSA se nahIM / jaise jJAnAdiguNa jIva meM sadA kAla pAye jAte haiM, ataH ve bheda vivakSA meM jIva ke sadbhUta vyavahAranaya se kahe gaye haiM, usI prakAra parAzrita vyavahAradharma bhI jIva meM bheda vivakSA meM jIva ke yadi sadAkAla pAyA jAtA to use sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya mAnane meM koI bAghA nahIM paatii| para jisa prakAra pApabhAva ko chor3akara jIva krama se svabhAvadharma ko-prApta hotA hai, -- 'usI prakAra vyavahAradharma ke chUTane para jIva ko svabhAvadharma kI prApti hotI hai / phira bhI yadi pUrvapakSa rAga-dveSa aura moha ko jIva ke sadbhUta vyavahAranaya se mAnanA iSTa samajhatA hai to use pApabhAva ko bhI sadbhUta vyavahAranaya se jIva kA mAna lenA cAhie, kyoMki donoM bhI rAga-dveSa aura moha ke pariNAma haiN| yadyapi yaha hama mAnate haiM ki ajJAnabhAva ke kAraNa jIva bhI svayaM rAgandapa-moha rUpa pariNamatA hai, karma ke udaya se vaha rAga-dveSa moha rUpa nahIM pariNamatA, kyoMki karma kA udaya to nimitta mAtra hai| phira bhI mokSamArga meM jo unako parabhAva kahA gayA hai, vaha svabhAvabhUta AtmA kI prApti kI vivakSA meM hI kahA gayA hai| isalie mokSamArga meM vyavahAradharma ko jIva kA kahanA yaha aMsadbhUta vyavahAranaya se hI saMgata pratIta hotA hai, sadbhUta vyavahAranaya se nahIM / aisA yahA~ - samajhanA cAhie / isake lie vizeSa rUpa se dekho jainatatva mImAMsA pR. 250-251 Adi / .
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ usa pakSa neta. ca...pU. 134 para jo pramAraNa diye haiM, unameM eka pramANa AlApapaddhati kA bhI diyA gayA hai / usameM yaha spaSTa kahA gayA hai ki "vyavahAranaya bheda ko viSaya karatA hai / bheda vivakSA meM eka hI vastu jisakA viSaya hai, vaha zrasaddbhUta vyavahAra haiN| pramAraNa isa prakAra hai " ANT 206 "vyavahAro bhedaviSayaH, eka vastu viSayaH sadbhUtavyavahAraH, bhinna vastuviSayo' sadbhuta vyavahAraH / " 15 yahAM vaha yaha kaha sakatA hai ki vyavahAradharma prazasta rAgarUpa AtmA kI pariNati hai, isalie use sadbhUtaH vyavahAranaya kA viSaya mAnane meM kyA Apatti hai ? samAdhAna yaha hai ki vyavahAradharma parAzritabhAva hai aura nizcayadharma zrAtmAzrita bhAva hai / isa zrapekSA zrAtmAzrita nizcayadharma se parAzrita vyavahAradharma bhinna vastu siddha ho jAne ke kAraNa use zrAtmA kA kahanA asadbhUta vyavahArase hI siddha hotA hai, sadbhUta vyavahAranaya se nahIM / - usa pakSa ne ja. ca. pU. 134 meM jitane bhI pramANa diye haiM, ve saba hameM svIkAra haiM / unheM asvIkAra kauna karatA hai? mAtra naya vibhAga se unakI sthiti para vicAra kiyA jAtA hai to ko usameM Apatti nahIM honI cAhie / duHkha hai ki garma ke zrAzaya ko grahaNa karatA nahIM aura L manamAno TIkA karane lagatA hai / ise usakA dussAhasa hI kahA jAyagA / 2. *** yaha to usa pakSa ko hI dekhanA cAhie ki jaba : khAniyA meM tatvacarcA calI thI, taba usake prathama do dauroM taka hI usake sahayogI anya vidvAnoM kA sahayoga kyoM banA rahA aura Age tIsare Adi dauroM meM unhoMne kyoM apane ko alaga karake, mauna dhAraNa kara liyA aura kyoM akele paM. baMzIdharajI para chor3a diyA, phira bhI apane vyaktigata bar3appana ko banAye rakhane ke lie apane manokalpita vicAroM ko Agama kA rUpa dekara kucha bhI likhate rahanA yaha usake haTha kA hI pariNAma hai / duHkha hai ki phira bhI vaha cetatA nahIM aura vastusthiti ko samajhakara apane vicAroM ko badalatA nahIM / yaha mUlasaMgha ke pratisthApaka zraddhaya kundakundAcArya kI jinavANI kA apalApa karane ke sivAya use aura kyA kahA jAyegA ? isakA usa pakSa ko hI vicAra karanA hai| 3717, P paH zubhAzubha mokSabandhamA tu pratyekaM kevalajIvapudgalamayatvAdane kau, kevalapudgalamayabandhamArgAzritatvenAzrayAbhedAdekaM karma / .. " * hamane isI prasaMga ko lekara vyavahAradharma ko svabhAvabhUta AtmA ke dharma hone kA nipedha kiyA hai, vaha kevala isIlie hI kiyA hai ki vaha parAzrita bhAva hai aura svAzrita bhAva kA pratipakSI hone se vaha zrAtmA kA nijadharma nahIM ho sakatA / jaisA ki prA. amRtacaMdradeva ne puNyapApa adhikAra meM gAthA 143 kI TIkA karate hue likhA hai / " - """ " " tadanekave satyapi ... 2 zubha, mokSamArga aura-azubha bandhumArga pratyeka kevala jIvamaya aura pudgalamaya hone se aneka hai / aneka hone para bhI kevala pudgalamaya bandhamArga ke prAzritapane se Azraya ke abheda se karma eka hai /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 **** zrI jayasenAcArya ne isI bAta ko spaSTa karate hue likhA hai yadyapi vyavahArena bhedo'sti tathApi nizcayena zubhAzubhakarmabhedo nAsti / yadyapi vyavahAra se bheda haiM, tathApi nizcaya se zubha aura azubha karma meM bheda nahIM hai / - yahAM karma zabda se dravyakarma aura bhAvakarma donoM ko grahaNa kiyA gayA hai| jise hama vyavahAradharma kahate haiM, vaha bhI bandhamArga ke prAzrita hone se jIva kA nijabhAva siddha na hokara parabhAva hI siddha hotA hai / aura isalie nizcayanaya kI vivakSA meM svabhAvabhUta jIva kA nizcayadharma siddha na hone se use zrasadbhUtavyavahAranaya se hI prAgama meM svIkAra kiyA gayA hai| yahAM usa pakSa ne ghaTa kA udAharaNa dekara jo apane abhiprAya ko puSTa karanA cAhA hai, usase ukta abhiprAya: isaliye puSTa nahIM hotA hai; kyoMki usa udAraharaNa se jIva kI vyavahAraparyAya aura svabhAvaparyAya ke hone meM kAraNabheda zrAzrayabheda Adi se antara par3atA hai, vaha spaSTa nahIM hotaa| yahAM usa pakSa ne anya jitanA kucha bhI likhA hai, vaha piSTapeSaNa mAtra hone se usa para hama alaga se vicAra nahIM kara rahe haiM / *** yahAM sa. pU. 297 para pUrvapakSa ne zrAgama ke laukika aura AdhyAtmika ye do bheda kiye haiM, vaha prakRta meM samajha ke bAhara hai| Agama' eka hI prakAra kA hotA hai aura vaha jinavANI ke rUpa meM mAnA gayA hai / jitanI bhI jinavANI hai, prayojana ke anusAra zrAdhyAtmika hI hotI hai / jo vaMcaka puruSoM dvArA likhA gayA hai, use jinAgama nahIM kahA jA sakatA, cAhe kalpanA meM vaha laukika ho yA zrAMdhyAtmika / pravacanasAra meM isI bAta ko spaSTa karate hue zrA: kundakunda deva kahate haiM / 1 savve vi ya arahaMtA teraNa vidhAraNeNa khavidukamma'sA / kiccA tathovedesaM rigavvAdA " gamo te tesiM // 82 // jitane bhI arahaMta haiM unhoMne jisa vidhi se karmoM kA kSaya kiyA, usI vidhi se upadeza dekara ve nirvANa ko prApta hue haiM, unheM hamArA namaskAra ho / isa: upadeza meM cAroM anuyoga garbhita haiM / isalie unheM laukika vANI na samajhakara jhAghyAtmika vANI hI samajhanI cAhie, kyoMki sabhI AgamoM ke adhyayana kA phala vItarAgatA hai / 1. usa pakSa ke ukta kathana ko par3hakara aisA lagatA hai ki usane Agama ke antargata jaina RSiyoM ko chor3akara anya dvArA racita granthoM ko bhI zrAgama meM grabhita kara liyA hai, para use Agama kahanA ThIka nahIM / P yahAM usa pakSa ne sa. pU. 268 meM cAroM anuyogoM ke viSaya meM jo likhA hai, usake liye hama itanA hI kaheMge ki ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM unake svarUpa para prakAza DAlA gayA hai, vahAM se use jAna lenA cAhiye / 7 dhAra para jo au yahAM para sa. pU. 266 para usa pakSa ne ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke AdhAra para jo kucha likhA ` hai, vaha usakI buddhi kI kalpanA mAtra hai / vastuta: karaNAnuyoga kA svarUpaM dravyAnuyoga se bhinna hI hai, 'kyoMki SaTkhaMDAgarma Adi granthoM kA vivecana cAra gati Adi mArgeraNasthAnoM aura guNasthAnoM ke AdhAra
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 se hI huA hai, jabaki dravyAnuyoga meM guNasthAna aura mAgaMNasthAnoM ke bhedoM ko gauraNa kiyA gayA hai, isaliye dhavalAdi granthoM kA antarbhAva karaNAnuyoga meM hI hotA hai, dravyAnuyoga meM nahIM / dravyAnuyoga kA viSaya chaha dravya, pAMca astikAya aura jIvAdi nau padArtha zrAdi ke svarUpa kA nirUpaNa karanA hai tathA karaNAnuyoga guNasthAna mArgaraNAsthAna Adi ke zrAzraya se pratipAdana karatA hai / : . kahanA cAhiye ki usakI samajha anUThI hai / vaha hI kevala vastuvijJAna aura adhyAtmavijJAna ko samajhA hai / lagatA hai isI AdhAra para vaha vastuvijJAna ke anusAra samartha upAdAna ke kathana ko svIkAra na karake apanI mati ke anusAra upAdAna kA lakSaraNa svIkAra karake preraka nimittoM ke AdhAra para jIvAdi padArthoM ko parAdhIna banAne meM apanI iti kartavyatA samajhatA hai ! yaha hai usakI vastuvijJAna sambandhI rahasyapUrNa jAnakArI kA udghATana aura usakI yaha samajha ki parAzrita dharma ho adhyAtma meM jIva kA sadbhUta vyavahAra hotA hai, yaha hai usakI adhyAtmavijJAna sambandhI rahasyapUrNa jAnakArI kA udghATana / (1) Age usa pakSa ne sAdhya-sAdhaka bhAva ke sambandha meM apanI mati ke anusAra uttarapakSa kI jina mAnyatAoM kA ullekha kiyA hai, vaha yathArtha nahIM hai; kyoMki vyavahAradharma ke viSaya meM Agama ke anusAra uttarapakSa yaha mAnatA hai ki azubha bhAva se nivRtti aura zubhabhAva meM pravRtti rUpa jIva ko mana caMcana-kAya pravRtiMpUrvakaM jo bhI pariraNAma hotA hai, use vyavahAravamaM kahate haiM / jaisA ki dravyasaMgraha meM kahA bhI hai- : suhAdo viriMgavittI suhe pavittI ya jAraNa cAritaM / vadasamidiguttirUvaM vavahAraraNayA du jiraNabhariNayaM // 45 // . saMkSepa meM artha pUrva meM diyA hI hai / 'ahiMsAdi vratarUpa pariNAma mana, vacana, kAya kI hai / isake dvArA nizcayadharma kI prasiddhi hotI hai, kahA jAtA hai / 'yaha zrAgamAnusAra uttarapakSa kI (2) jisa samaya nizcayadharma kI prApti hotI hai, usa samaya se lekara jitanI bAhya pravRttipUrvaka hotA hai, usakA nAma hI vyavahAradharma isalie upacAra se ise nizcayadharma kA sAdhaka bhI mAnyatA hai, ata: usa pakSa ne jo yaha likhA hai ki kalpanA mAtra hai / uttarapakSa "uttarapakSa kI dUsarI mAnyatA yaha hai ki vyavahAradharma jIva ke lie nizcayadharma kI prApti hone meM fiocitra na hokara kicitkara hI banA rahatA hai|" yaha usakA kahanA jisa rUpa meM vyavahAradharma ko sAdhaka mAnatA hai, usake sthAna meM apane mana gar3hanta kathana dvArA usakA apalApa nahIM karanA cAhiye, kyoMki uttarapakSa mAnatA hai ki vyavahAradharma vaha hai jo parAzrita hokara bhI zubha pariNatirUpa hotA hai / isa apekSA vaha akiMcitkara hai, sarvathA akiMcitkara nahIM hotA hai, para vaha svabhAvadharma ko svayaM utpanna karane meM asamartha hai / (3) uttarapakSa nimitta - naimittika sambandha ko prasadbhUta vyavahAranaya se ho svIkAra karatA hai / usakI puSTi zrAgama se bhI hotI hai, isalie yadi vaha pakSa nizvayadharma kI prasiddhi meM vyavahAradharma ko prasadbhUta vyavahAranaya se prayojanIya mAnatA hai to yaha mAnanA zrAgamAnusAra hI hai /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 isalie pUrvapakSa kA aisA likhanA ki "uttarapakSa ko tIsarI mAnyatA yaha hai ki vyavahAradharma nizcayadharma kI utpatti meM prasadbhUta vyavahAra kAraraNa hotA hai / " so usakA aisA likhanA ThIka nahIM hai, kyoMki nizcayadharma kI utpatti svabhAva ke prAMlamvana se hI hotI hai, vyavahAradharma ke zrAlambana se nahIM, kyoMki svabhAva paryAya jIva kA paranirapekSa dharma hai / (4) uttarapakSa upAdAna ke sambandha meM jo kucha bhI mAnatA hai, vaha pramANa se zrAgamAnusAra hI mAnatA hai / zragama yaha hai ki zravyavahita uttaraparyAya yukta dravya ko upAdeya (kArya) kahate haiM / jaisA ki praSTasahasrI pR. 100 meM likhA hai, RjusUtranaya ko vivakSA meM -- RjusUtranayArpaNAddhiM prAgabhAvastAvatkAryasyopAdAnapariNAma eMva pUrvAntarAtmA / RjusUtranaya kI mukhyatA se anantara pUrva paryAyarUpa upAdAna pariNAma hI kArya kA prAgabhAva hai / : yahI bAta svAmikArtikeyAnuprakSA meM kahI gaI hai / upAdAna pariNAma hI kArya kA prAgabhAva hai / : Agama ke anusAra yaha vastusthiti hai / aba raha gaI vicAraNIya yaha bAta ki uttarapakSa ise nizcaya upAdAna kyoM kahatA hai ? so usakA samAdhAna yaha hai ki upAdAna aura upAdeya meM ekadravyapratyAsatti pAyI jAtI hai, isIlie hI vaha ise prabhedavivakSA meM nizcaya upAdAna kahatA hai / bhedavivakSA se dekhA jAya to vaha sadbhUta vyavahAranaya kA viSaya ThaharatA hai, kintu vaha pakSa vastutaH upAdAna ke isa lakSaNa ko svIkAra karane ko taiyAra nahIM hai, kyoMki apanI TippaNI meM likhatA hai ki + "parantu yahAM upAdAnaM kAraNa to miTTI ko hI mAnA jA sakatA hai, pUrva paryAyoM ko nahIM / isameM hetu yaha hai ki usasamaya kAryarUpa pariNati ko una paryAyoM kI pariNati na mAnI jAkara miTTI ko hI mAnya karanA yukta hai, kyoMki una paryAyoM kA to vinAza hokara hI miTTI meM usa usa kArya kI utpatti hotI hai / itanA avazya hai ki miTTI meM kozaparyAya sthAsaparyAyapUrvaka hotI hai, ataH koza paryAya meM vaha sthAsaparyAya sadbhUta vyavahArakAraNa hotI hai / tathA miTTI meM kula paryAya kozaparyAya pUrvaka hotI hai / ataH kuzala paryAya meM vaha kozaparyAya sadbhUtavyavahAra kAraNa hotI hai / evaM miTTI meM ghaTaparyAya kuzUlaparyAyapUrvaka hotI hai, ataH ghaTaparyAya meM vaha kuzala paryAya sadbhutavyavahAra kAraNa hotI hai / " sa. pR. 301 para usa pakSa kA yaha vaktavya hai / pUrvapakSa ne (1) isI kathana ke AdhAra para preraka kAraNa ko svIkAra karake hI kArya ke Age-pIche hone kA vidhAna kiyA hai| usakA itanA kahanA nahIM hai, kintu vaha yaha bhI likhane se nahIM cUkatA ki yadi zravyavahita pUrvaparyAyayukta dravya upAdAna kI bhUmikA meM bhI upasthita ho jAya aura sAmagrI na mile yA bAdhaka sAmagrI upasthita rahe nimitta milatA hai, usake anusAra kArya hotA hai paraM niSkarSa ke rUpa meM yahIM jJAta hotA hai ki khar3I kI hai / usake kAryarUpa usa upAdAna ke pariNamana meM anukUla sahAyaka anusAra kArya na hokara jaisA to / pUrvapakSa ke dvArA likhI gaI pUrI samIkSA ko par3hane usane isI AdhAra para pUrI samIkSA kI maMjila
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8146 213 - kintu Agama para mere dRSTipAta karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki Agama meM kahIM bhI dravyArthikanaya kI apekSA upAdAnabhAva ko svIkAra kara kArya kAraNabhAva rUpa upAdAna-upAdeya bhAva kI pratiSThA nahIM kI gaI hai / usake lie bhraSTasahasrI pR. 101 para dRSTipAta karake isa vacana ko dhyAna meM lenA cAhiye / yathA prAgabhAvapradhvaMsayo rUpAdAnopAdeyarUpatopagamAtprAgabhAvopAdAneva lAbhAt / 'pradhvaMsasyAtma prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAva meM krama se upAdAna aura upAdeya rUpatA svIkAra kI gaI hai, isalie upAdAna ke upamardana dvArA pradhvaMsAbhAva kI prApti hotI hai yaha nizcita hotA hai |"isii bAta ko aura bhI spaSTa zabdoM meM svIkAra karate hue tatvArthazlokavArtika pR. 151 meM likhA hai - : 'kramabhuvoH paryAyayorekadravyapratyAsatterupAdAnopAdeyatvavacanAt / na caivaMvidha kAryakAraNabhAvaH siddhAntaviruddhaH / krama se honevAlI do paryAyoM meM ekadravyapratyAsatti hone se upAdAna- upAdeyapanA kahA gayA hai / aura isaprakAra kA kAryakAraNa bhAva siddhAntaviruddha nahIM hai / vastuta: kAryakAraNabhAva rUpa se upAdAna - upAdeya bhAva kI samyagvyavasthA banAne ke abhiprAya se yahI svIkAra kara liyA gayA hai ki samartha upAdAna ke svIkAra karane para to vaha samartha upAdAna vivakSita kArya ko hI niyama se utpanna karatA hai, jisakA vaha upAdAna hotA hai ! dekho tatvArthazlokavArtika pR. 151(1) isameM ubhayanaya ke viSaya kA samAveza ho jAtA hai / pramANa se bhI yahI siddha hotA hai 1. -:: isaprakAra itane vivecana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki samIkSaka ne upAdAna kI jisa vyavasthA ko svIkAra kara apane jisa kalpita abhiprAya kI puSTi karanI cAhI hai, vaha abhiprAya AgamaMtrAhya hone se svIkAra karane yogya nahIM mAnA jA sktaa| usane jayapura ( khAniyA) tatvacarcA kI jo samIkSA likhI hai, vaha saba aise hI kalpita abhiprAyoM se bharI huI hai, jo kevala bhole logoM ko bhrama meM DAlane kA eka jhUThA prayatna hI kahA jAyagA / 2. dUsare jo bhI bAhya nimitta hotA hai, vaha bhI dravyaparyAya rUpa hI hotA hai / kumbhakAra jaba vivakSita vikalpa aura kriyA kI bhUmikA meM hotA hai, tabhI vaha ghaTa paryAya ( kArya ) kA nimitta kahA jAtA hai, anyathA nahIM / usI prakAra samartha upAdAna na kevala sAmAnya dravya hotA hai aura na kevala dravyanirapekSa paryAya hI samartha upAdAna hotA hai, ataH zrAgama meM anekAnta ko dRSTi meM rakhakara jo jainadarzana bhI yahI hai / samartha upAdAna kA lakSaraNa likhA hai, vahI ThIka hai / (5) sa. pU. 301 'samIkSaka ne jo samartha upAdAna ke khaNDana meM apanI dI hai, vaha kevala samIkSaka kA kathana mAtra hI pratIta hotA hai, kyoMki yadi zrAgama meM samarthana meM arthAt samartha upAdAna ke virodha meM aisA vacana dRSTigocara hotA to Agama ho svayaM usa kalpita dalIla kahIM bhI usake :
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 dalIla ko samarthana karatA hai, ataH pAgama yahI milatA hai ki java miTTI svayaM bhItara se ghaTarUpa pariNamana ke sanmukha hotI hai| taba daNDa, cakra aura pauruSeya prayatna nimitta mAtra hote haiM / yathA - yataH mRdaH svayamantarghaTabhavanapariNAmAbhimukhya daNDacakrapauruSaprayatnAdi nimittamAtra bhvti| .:. .. . . . . . vaha pakSa kahatA hai ki "nizcayakAraNarUpa miTTI meM ghaTaparyAya se avyavahita pUrvaparyAyarUpa kuzUlaparyAya kA vikAsa ho-jAne para bhI yadi asadbhuta vyavahArakAraNarUpa kumbhakAra usa avasara para apanA tadanukUla kriyAvyApAra roka detA hai to usa miTTI meM taba usa ghaTarUpa kArya kI utpatti bhI ruka jAtI hai, Adi / " so samIkSaka kA yaha kahanA bAlakoM kA khela jaisA pratIta hotA hai, kyoMki taba yaha kahanA cAhiye ki usa samaya vaha miTTI bhItara se ghaTa honerUpa pariNAma ke sanmukha na hone se usake vyavahAra se anukUla kAlapratyAttivaza vyavahAra se kumbhakAra kA yoga aura vikalparUpa yoga nahIM milatA hai| prAgama bhI isI bAta ko svIkAra karatA hai, kyoMki samartha upAdAna ke kArya aura usake nimitta meM samavyApti hotI hai| avinAbhAva sambandha do prakAra kA hotA hai - krama avinAbhAva sambandha aura dUsarA samavyAptirUpa avinAbhAva sambandha / upAdAna-upAdeyaMbhAva meM krama avinAbhAva sambandha hotA hai / dekho parIkSAmukha sUtra a.2 / nimitta naimittika bhAva meM sama vyAptirUpa avinAbhAvaM sambandha hotA hai| dekho samayasAra gAthA 84 kI prAtmakhyAti TIkA yA karma zAstra kA udaya prakaraNa / yahAM apane antima peja meM jo nizcaya upAdAna kI bAta kahI hai, vahI bhedavivakSA meM sadbhUta vyavahAra kAraNa mAnA gayA hai| yahI isa samIkSA kA samAdhAna hai| AzA hai isa samAdhAna para vyAkaraNAcAryazrI avazya dhyAna dene kI kRpA kreNge| samartha vyavahAranaya kA yaha artha nahIM hai ki usake AdhAra para prAgama meM svIkRta kisI bhI samartha upAdAna ke khaNDana ke lie kalpita nimitta ko kisI bhI kArya kA mukhya kartA mAnakara usakA (samartha upAdAna kA) nirasana nahIM kiyA jaay| ghI ke nimitta se yadi ghaDe ko ghI kA ghaDA kahA jAtA hai to jaise ghaDA ghI kA nahIM ho jAtA usI prakAra yadi vivakSita karma ke udaya Adi se jIva kI vivakSita paryAya ko audAyika Adi kahA jAtA hai to vaha paryAya karmakRta nahIM ho jAtA / anyathA dravya kA jo yaha lakSaNa upalabdha hotA hai-"utpAda vyaya-dhrauvyayuktaM sat / sadravyalakSaNam" vaha nahIM bana sakatA / laukika vyavahAra ko calAne ke liye Agama meM vAhya nimitta ko svIkAra karake jJAnamArga para AruDha hone ke lie usakA niSedha hI kiyA gayA hai / para koI vAhya nimitta ko svIkAra karake usake AdhAra para pramANaSTi se svIkRta samartha upAdAna kA niSedha kara asamartha upAdAna ke AdhAra para kArya siddhi karake ise hI anekAnta mAnakara sAmAnya janatA ko pathabhraSTa karake rakhanA cAhatA hai to use hamArI bAta to chor3iye, tIrthakara sarvajJa bhI rokane meM asamartha haiN| isase adhika hama aura kyA-likhAiti zamana
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
_