Book Title: Bhagwan Mahavir Ki Acharya Parampara
Author(s): Digambar Jain Swadhyay Mandir Trust
Publisher: Digambar Jain Swadhyay Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032436/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrakI AcArya paramparA prakAzaka: zrI digambara jaina svAdhyAyamandira TrasTa, sonagar3ha-364 250 (saurASTra) website www.kanjiswami.org Email : contact@kanjiswami.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 DO 20626040 bhagavAnazrIkundakunda-kahAnajainazAstramAlA, puSpa- 238 namaH sadguruve / bhagavAna mahAvIrakI AcArya paramparA : prakAzaka : zrI digambara jaina svAdhyAyamandira TrasTa, sonagar3ha 5-364 250 website :www.kanjiswami.org Email : contact@kanjiswami.org 8860 00 50 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama AvRtti vi. saM. 2069 prata : 1500 I.sa. 2013 bhagavAna mahAvIrakI AcArya paramparA (hindI)ke sthAyI prakAzana puraskartA zrI digambara jaina mumukSu mahilA samAja sonagar3ha isa pustakakA lAgata mUlya 130/- hotA hai| aneka mumukSuoMkI Arthika sahAyase isa AvRttikI kimata 100/- hotI hai| unameMse zrI chaganalAla kAlIdAsa vAdhara parivAra haste traMbakabhAI tathA khImacaMdabhAIkI orase 500 Arthika sahayoga prApta honese / vikraya-mUlya 50/- rakhA gayA hai| mUlya : ru. 50=00 mudraka : kahAna mudraNAlaya sonagaDha-364250 (saurASTra) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ somana pergeet videhInAtha zrI sImaMdhara bhagavAna Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharatakSetrake mahAsamartha AcArya bhagavAna kuMdakuMdAcAryadeva Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kuMdakuMdAcAryadeva racita AcAryabhaktiH (AryA) desakulajAisuddhA visuddhmnnvynnkaaysNjutaa| tumhaM pAyapayoruhamiha maMgalamatthu me NicaM // 1 // deza, kula aura jAtise tathA vizuddha, mana, vacana, kAyase saMyukta he AcArya! tumhAre caraNakamala mujhe isa lokameM nitya hI maMgalarUpa ho||1|| sagaparasamayavidaNDU AgamaheduhiM cAvi jaannittaa| susamatthA jiNavayaNe viNaye sttaannuruuvenn||2|| ve AcArya svasamaya aura parasamayake jAnakAra hote haiM, Agama aura hetuoke dvArA padArthoMko jAnakara jinavacanoMke kahanemeM atyanta samartha hote haiM aura zakti athavA prANiyoMke anusAra vinaya karane meM samartha rahate haiN||2|| bAlagurubuDDhasehe gilANathere ya khmnnsNjutaa| vaTThAvayagA aNNe dussIle cApi jANittA // 3 // ___ve AcArya, bAlaka, guru, vRddha, zaikSya rogI aura sthavira muniyoMke viSayameM kSamAse sahita hote haiM tathA anya duHzIla ziSyoMko jAnakara sanmArgameM vartAte haiM--lagAte haiN||3|| vadasamidiguttijuttA muttipahe ThAvayA puNo annnne| ajjhAvayaguNaNilayA sAhuguNeNAvi saMjuttA // 4 // ve AcArya vrata, samiti aura guptise sahita hote haiM, anya jIvoMko muktike mArgameM lagAte haiM, upAdhyAyoMke guNoMke sthAna hote haiM tathA sAdhu parameSThIke guNoMse saMyukta rahate haiN||4|| uttamakhamAe puDhavI pasaNNabhAveNa acchjlsrisaa| kammiMdhaNadahaNAdo agaNI vAU asNgaado||5|| ve AcArya uttamakSamAse pRthivIke samAna haiM, nirmalabhAvase svaccha jalake sadRza haiM, karmarUpI IMdhanake jalAnese agni svarUpa haiM tathA parigrahase rahita honeke kAraNa agnirUpa haiN||5|| gayaNamiva NiruvalevA akkhohA sAyarubba munnivshaa| erisaguNaNilayANaM pAyaM paNamAmi suddhmnno||6|| ve munizreSTha---AcArya, AkAzakI taraha nirlepa aura sAgarakI taraha kSobharahita hote haiN| aise guNoke dhara AcArya parameSThIke caraNoMko maiM zuddhamanase namaskAra karatA huuN||6|| (5) Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArakANaNe puNa vaMbhamamANehiM bhavvajIvehiM / NivvANassa du maggo laddho tumhaM pasAeNa // 7 // he AcArya ! saMsArarUpI aTavImeM bhramaNa karanevAle bhavya jIvoMne Apake prasAdase nirvANakA mArga prApta kiyA hai // 7 // avisuddhalessarahiyA visuddhalessAhi pariNadA suddhA / rudaTTe puNa catA dhamme sukke ya saMjuttA // 8 // ve AcArya, avizuddha arthAt kRSNa, nIla aura kApota lezyAse rahita tathA vizuddha arthAt pIta, padma aura zukla lezyAoMse yukta hote haiN| raudra tathA ArtadhyAnake tyAgI aura dharmya tathA zukladhyAnase sahita hote haiN||8|| uggahaIhAvAyAdhAraNaguNasampadehiM saMjuttA / vaMdAmi // 9 // suttatthabhAvaNAe bhAviyamANehiM ve AcArya, Agamake arthakI bhAvanAse bhAvyamAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA nAmaka guNarUpI saMpadAoMse saMyukta hote haiN| unheM maiM namaskAra karatA hU~ // 9 // tumhaM guNagaNasaMthudi ajANamANeNa jo mayA vRtto / deu mama vohilAhaM gurubhattijudatthao NiccaM // 10 // he AcArya ! Apake guNasamUhakI stutiko na jAnate hue maiMne jo bahuta bhArI bhaktise yukta stavana kahA hai vaha mere lie nirantara bodhilAbha -- ratnatrayakI prApti pradAna kare // 10 // icchAmi bhaMte Ayariyabhatti kAusaggo kao tassAloceo sammaNANasammadaMsaNasammacarittajuttANaM paMcavihAcArANaM AyariyANaM AyArAdisudaNANovadesayANaM uvajjhAyANaM tirayaNaguNapAlaNarayANaM savvasAhUNaM NiccakAlaM accemi pUjemi vaMdAmi namassAmi dukkhakkhao kammakkhao bohilAho sugaigamaNaM samAhimaraNaM jiNaguNasaMpatti hou majjhaM / he bhagavan! maiMne AcAryabhakti sambandhI kAyotsarga kiyA hai| usakI AlocanA karanA cAhatA huuN| jo samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcAritrase yukta haiM, tathA pAMca prakArake AcArakA pAlana karate haiM aise AcAryoMkI, AcArAMga, Adi zrutajJAnakA upadeza denevAle upAdhyAyoMkI aura ratnatrayarUpI guNoMkA pAlana karanemeM lIna samasta sAdhuoMkI maiM nirantara arcA karatA hU~, pUjA karatA hU~, vandanA karatA hU~, namaskAra karatA hU~, usake phalasvarUpa mere duHkhoMkA kSaya ho, karmoMkA kSaya ho, ratnatrayakI prApti ho, sugatimeM gamana ho, samAdhimaraNa ho aura mere liye jinendra bhagavAnke guNoMkI prApti ho / (6) Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundakundAcAryadevakA hamAre Upara bahuta upakAra hai, hama unake dAsAnudAsa haiM ...... parama pUjya sadgurudeva zrI kAnajIsvAmI Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana jaba zAsananAyaka, carama tIrthaMkara bhagavAna zrI mahAvIrasvAmI nirvANa ko prApta hue taba caturthakAlameM 3 varSa cha mAsa 15 dina zeSa rahe the| unake pazcAt kevalI, zrutakevalI va kaI AcArya bhagavaMtoMke dvArA 683 varSa taka aMga aura pUrvakA aMzarUpa jJAna vidyamAna rahA thaa| tatpazcAt vaha jJAna kSINa hotA gayA, para usameM bhI prAyaH adhyAtmajJAna to vizeSatayA lupta hotA gyaa| usa mahattvapUrNa adhyAtmajJAnamaya aMzarUpa jJAnako vIraprabhu aura sImaMdharaprabhuke kRpAmRtase tathA pUrva saMskArake balase bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevane cetanavaMta kiyaa| phirase kAladoSavazAt vaha jJAna kSINa hotA claa| ataH unake 1000 varSa bAda AcAryadeva amRtacandrajI hue| unhoMne AcArya kuMdakuMda bhagavaMtakI jJAna-gaMgA ko navajIvana pradAna kiyaa| punaH vaha kSINatAkI ora jAne lagI va nahIMvata sI raha gayI to AcArya amRtacandradevake 1000 varSa pazcAt para parama pUjya sadgurudeva zrI kAnajIsvAmI hue, unhoMne AcAryadeva kuMdakuMda bhagavaMta va AcAryadeva amRtacandra bhagavaMtake samayasAra graMtha va anyagraMthoMke bhAvoMko pAkara pUrva saMskArake bala, una graMthoMke vacanoMke aise artha khole, ki una ubhaya upakArI AcAryoMkA jJAnapravAha jaina samAjameM punaH saMcArita huaa| pUjya bahinazrI caMpAbenane jJAnavairAgyamaya hRdaya dvArA usI mArgako mumukSu hRdayameM sudRr3ha banAyA hai| jisase mumukSu hRdaya adhyAtma-gaMgAkA apane puruSArtha anusAra lAbha lete gye| isa bhAMti mumukSu hRdaya adhyAtmajalase Ardra hone ke sAtha-sAtha jina AcAryoMse yaha jJAna-gaMgA mumukSuoMko milI, aise AcAryoM va muni bhagavaMtoke prati hRdaya saMvegita bhI bnaa| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mumukSuoMkA AcAryoMke prati samarpaNa-bhAvamaya hRdaya dekha, unake jIvanake saMbaMdhameM yatkiMcit jAnakArI mile--isa hetu Atmadharma (hindI) meM AcAryoMke jIvana-caritra saMbaMdhita staMbha diyA gayA thaa| mumukSuoMkI aisI bhAvanA thI, ki usameM Aye AcAryoMke jIvana caritrako yadi yogya pustakAkAra diyA jAya to mumukSuoMko va yuvAvargako vizeSa lAbhakara hogaa| ataH una AcAryoMke jIvanacaritrako lekara yaha 'bhagavAna mahAvIrakI AcArya paramparA' nAmaka pustaka prakAzita kI jA rahI hai| isa pustakameM AcAryoMkA jIvana-caritra saMkSiptarUpameM vividha zAstroM va jaina itihAsagraMthoMke AdhArase taiyAra kiyA gayA hai| yaha to spaSTa hai, ki isa pustakameM batAye AcArya hI bhagavAna mahAvIrasvAmIke zAsanameM hue AcArya hoM, aisA nahIM; varan jina AcAryoMke bAremeM hameM yakicit milA use yahA~ darzAyA gayA bhagavAna mahAvIrasvAmIke nirvANa pazcAt 683 varSa takakI paramparA jahA~ bhI milatI hai, vahA~ aksara mAtra '62 varSameM itane, pazcAt 100 varSameM itane'....AcArya hue' isa bhAMti hI milatI hai| use laukika rAjAoMke samayAnusAra vyavasthita milAna kara, unake AcAryapadavIkA kAla darzAyA gayA hai| ___ bhagavAna mahAvIrasvAmIke nirvANake 683 takakI paramparA AgamoMmeM milatI hai, vaha to tadnusAra darzAI gaI hai| tatpazcAt mUlasaMgha viccheda hokara naye--naye nandI, sena Adi saMgha, gaNa upagaNameM ba~Ta jAnese tathA pratyekakI apanI-apanI paramparA honese, AcAryoMkI koI spaSTa eka paramparA nahIM bana pAnese, bhagavAna mahAvIrasvAmIke nirvANake 683 varSa pazcAtkI spaSTa paramparA yahA~ nahIM darzAI hai, para unakA mAtra AcArya padavIkA kAla hI darzAyA hai| bhAratavarSameM vIra nirvANa, vikrama saMvata, zaka saMvata, IsvI Adi kaI prakArake saMvat pracalita haiN| yaha prathA Ajase hI nahIM (9) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varan prAcInakAlase hai| usa samaya jaina samAjameM IsukI IsvIsan pracalita nahIM thI, para anya saMvatkA hI pracalana thaa| usameM bhI uttara bhArata, madhya bhArata, dakSiNa bhArata Adi pradezavAra alaga-alaga saMvatkA pracalana thaa| isa taraha dakSiNa bhAratameM 'zaka saMvat'kA hI pracalana thaa| ataH udharake AcAryoMke bAremeM zaka saMvat na likhakara saMkSiptameM 'saMvat' hI likhA jAtA thaa| usa anusAra isa pustakameM zrI kuMdakuMdAdi dakSiNastha AcAryoMke bAremeM zaka saMvat hI laukika itihAsAnusAra suvyavasthita baiThatI hai| jaise graMthoMmeM milatA hai, ki 'bhagavAna kuMdakuMdAcAryadeva saMvat 49meM videha padhAre the, to vaha saMvat zaka saMvat ginanese hI itihAsa suvyavasthita baiThatA honese, aisA isa pustakameM darzAyA gayA hai| vartamAnameM jaina samAjameM bhI IsvIsan hI adhika pracalita honese AcAryoMke AcAryapadavIkA samaya isa pustakameM 'isvIsan' meM hI darzAyA gayA hai| AcAryoMke kauTumbika jIvana vRttAMta aksara kivadaMtIyA~ yA pazcAtvartI AcAryoMke graMthoMke AdhArase likhA gayA hai| pratyeka AcAryoMkI kula Ayuke bAremeM aksara kahIM bhI nahIM milatA, pUrva AcAryoM va uttaravartI AcAryoMke graMthoMmeM AI unakI kRtiyoM dvArA, mAtra unakA AcAryapadakA kAla biThAyA jAtA hai| jaise kundakundAcAryadevakA samaya I.sa. 127 se 179 (arthAt 52 varSa) batAyA gayA hai; vaha unakA AcAryakAla hai, na ki umra; kyoMki unakI umra karIba 96 varSa kI thii| aisA sabhI AcAryoMke samayake saMbaMdhameM dhyAna rhe| ___isa pustakameM alaga-alaga gaNa-gaccha-saMghake AcAryoM meM se jinakA jIvana hameM yat kiMcit milA unakA hI jIvana caritra diyA gayA hai| ataH aisA nahIM samajhanA cAhiye, ki 'digambara jinadharmameM itane hI AcArya haiM', parantu hameM jisa AcAryoMke jIvanake bAremeM jAnakArI milI usa anusAra vaha darzAyA hai| (10) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha pustaka prathamAnuyogakI zailIkA honepara bhI mUlataH aitihAsika hai| ataH hakIkatoMke bAremeM vibhinna itihAsakAroMke bhinna mata ho sakate haiN| ataH abhyAsa karaneke bAda jo hakIkateM tarkapUrNa lagI haiM una hakIkatoMko isa pustakameM sthAna diyA gayA hai| ataH isa viSayake bAremeM matabheda honA svAbhAvika hai / isa pustaka prakAzana meM madada kartA sabhIke hama AbhArI haiN| isa pustakake suMdara citra jayadevabhAI agrAvata dvArA taiyAra kiye gaye haiM va mudraNakArya kahAna - mudraNAlayane kiyA hai| pUjya bahina zrI janmazatAbdI mahotsava sonagar3ha vI. ni. 2539 vi.saM. 2069 di. 22-8-2013 sAhityaprakAzanasamiti, zrI di0 jaina svAdhyAyamaMdira TrasTa, sonagaDha (saurASTra) (11) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazamamUrti pUjya bahinazrI caMpAbena Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * I.sa. tor anukramaNikA krama viSaya AcArya padavI pRSTha kAla (I.sa.meM) bhagavAna mahAvIrasvAmI ............... -- I.sa. pUrva 597-527 ------------- 1 hamAre jIvana pathadarzaka digambara jaina AcArya bhagavaMtakA sAmAnya svarUpa --------- bhagavAna mahAvIra pazcAt 683 varSa takakI paramparA ---- ------------- I.sa. pUrva 527 se I.sa. 156 ---- 14 bhagavAna zrI gautamasvAmI --................... pUrva 527 se pUrva 515 ----- antima kevalI bhagavaMta zrI jambUsvAmI --------- I.sa. pUrva 503 se pUrva 465 bhagavAna AcAryadeva zrI bhadrabAhusvAmI (prathama) --- I.sa. pUrva 394 se pUrva 365 ----- 28 AcArya zrI prauSThila aparanAma candragupta (prathama) -- I.sa. se pUrva 336 6 munivara zrI 'cANakya' aparanAma 'kauTilya' ----- I.sa. pUrva 355 se pUrva 336 7 AcAryadeva zrI bhadrabAhu (dvitIya) tathA candragupta (dvitIya) - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------- I.sa. pUrva 35 se I.sa. 12 - - - - - - 8 ___zrI guNadhara AcArya -........................ -------------- prathama zatAbdI pUrvapAda - - - - - - - - - - 9 AcAryadeva zrI zivArya aparanAma zivakoTi---- prathama zatAbdI pUrvapAda --....... AcAryadeva zrI arhadvali aparanAma guptigupta ---- I.sa. 38-66 -............. 11 bhagavAna zrI dharasenAcAryadeva ----------------- I.sa. 38-106 ------------ 12 AcAryadeva zrI mAghanandi .................--I.sa. 48-87 ............. 13 zrI AcAryadeva puSpadaMta va AcArya bhUtabali ---I.sa. 66-106 ----------- 14 paramAgamazrI SaTkhaMDAgamakA udgamasthAna 15 AcArya zubhanaMdi va AcArya ravinaMdi --------- prathama zatAbdI madhyapAda ------ 16 AcArya bappadeva ------- --......... prathama zatAbdI madhyapAda ---- 17 AcAryadeva zrI AryamaMkSu aura nAgahasti ------ I.sa. 73-123 ----------- 18 AcAryadeva zrI jinacandrasvAmI ----------....-I.sa. 87-127 --- 19 AcAryadeva zrI kuMdakuMdasvAmI ................I.sa. 127-179 -.......... 20 AcAryadeva zrI vaTTakerasvAmI --------------- I.sa. 127-179 ----------- 21 AcAryadeva svAmI kArtikeya aparanAma kumArasvAmI dvitIya zatAbdI madhyapAda --- 83 22 AcAryadeva zrI samantabhadrasvAmI ..............I.sa. 138-185 23 AcAryadeva zrI yativRSabha ------ I.sa. 143-173---- ---- . - ------ -.-.. (13) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama ------- 94 25 26 27 28 29 --111 -- 113 123 35 36 37 38 29 125 viSaya AcArya padavI pRSTha kAla (I.sa.meM) AcAryadeva zrI gRddhapiccha umAsvAmI ---------- I.sa. 179-243 --------- AcAryadeva zrIdattajI ....................--- caturtha zatAbdI madhyapAda -------- 99 AcAryadeva zrI pUjyapAdasvAmI aparanAma devanandi pA~cavIM zatAbdI madhyapAda ---- 101 AcAryadeva zrI vajrasUri aparanAma vajanandi --- I.sa. 442-464 ------------- AcAryadeva zrI yazobhadra --------------------- chaThavIM zatAbdI madhyapAda ------ 104 AcAryavara zrI joIndu aparanAma yogIndu ----- chaThavIM zatAbdI uttarArdha ------- 105 AcAryadeva zrI pAtrakesarI yA pAtrasvAmI------ chaThavIM-sAtavIM zatAbdI -------- 106 AcArya RSiputra ........-chaThavI-sAtavI zatAbdI -------- 109 AcArya zrI siddhasena : dIkSA nAma kumudacaMdrAcArya I.sa. 568 ------------ AcAryadeva zrI mAnatuMga svAmI --------...-..-I.sa. 618-650 ------------- AcAryadeva zrI prabhAcandra AcArya (dvitIya) ---- sAtavIM zatAbdI --------...... AcAryadeva zrI akalaMka bhaTTa ----- - - - - - - - - - - - I.sa. 620-680 ------------ -- 117 AcAryadeva zrI raviSeNasvAmI - - - - - - - - - - - ----- I.sa. 677 ----- AcAryadeva zrI jaTAsiMhanandi aparanAma jaTAcArya sAtavIM-AThavIM zatAbdI ----- AcArya zrI zAnta athavA zAntiSeNa --------- sAtavIM zatAbdI ---- 127 AcAryadeva zrI jinasenasvAmI (prathama) --------I.sa. 748-818 ------------- 129 AcAryadeva zrI kANabhikSu ---------------...-AThavIM zatAbdI madhyapAda ------ munipuMgava vAdIbhasiMha - --------------- --I.sa. 770-860 ------------- zrI elAcArya ---------- sa. 770------ AcArya zrI vIrasena svAmI ............ .sa. 770-827 --- AcArya zrI jayasenAcAryadeva (caturtha/paMcama) --- I.sa. 770-827 ------------- AcArya zrI vidyAnandasvAmI ----------------- I.sa. 776-840 ------------- AcArya zrI anantakIrtijI ------------------AThavIM zatAbdIkA uttarArdha -... AcArya zrI kumAranandi.................. --- AThavIM nauMvI zatAbdI--------- AcArya zrI mahAvIradeva ------------------ -I.sa. 800-830 ------------- 148 AcAryavara zrI jinasena (dvitIya) --------- I.sa. 818-878 ----------- AcAryadeva zrI dazarathasvAmI------------ .sa. 820-870AcAryadeva zrI guNabhadrasvAmI ............ I.sa. 898 ----- AcAryadeva zrI amRtacandradeva ............ sa.905-955 -- AcAryadeva zrI amitagati (prathama) ----------- I.sa. 923-963 -------- 132 133 / tor 135 / tor 41 42 43 44 45 46 140 / / 149 tor - 153 51 52 53 tor ---- 156 --- 162 (14) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama -.. 164 54 55 56 57 58 68 169 62 ......--- -- 181 63 64 65 66 viSaya AcArya padavI pRSTha kAla (I.sa.meM) AcAryadeva zrI abhayanandi siddhAntacakravartIdeva - I.sa. 930-950 - - - - - - - -.. --- 163 zrI devasenAcArya -------- --- I.sa. 933-955 AcAryadeva zrI indranandi .......................I.sa. 939-.-........... --- 165 AcAryadeva zrI kanakanandi siddhAntacakravartIdeva - I.sa. 939 ------------- 166 AcAryadeva zrI somadevasUri ----------------- I.sa. 943-968 ----------- 167 AcAryadeva vIranandI siddhAntacakravartIdeva ------ I.sa. 950-990 ........--- AcAryadeva zrI prabhAcandra (caturtha) ------------I.sa. 950-1020 ---------- AcAryadeva zrI (bRhad) anantavIrya ----------- I.sa. 975-1025 - - - - - - - - - 172 AcAryadeva zrI padmanaMdinAtha (prathama)----------I.sa. 977-1043 -- 173 AcAryadeva nemicandra siddhAntacakravartIdeva ------ I.sa. 981 ------- --- 198 AcAryadeva zrI jayasena (SaSThama ) ---------- -- 10-11vIM zatAbdI AcAryadeva zrI amitagati (dvitIya) ---------- I.sa. 983-1023 ----------- AcAryadeva zrI mANikyanandijI ------------- -I.sa. 1003-1028 ----------- AcAryadeva zrI zubhacandradeva ------------------ I.sa. 1003-1068 ----------- 186 AcAryadeva zrI vAdirAjasUri ................ I.sa. 1010-1065 -.......... 192 zrI rAmasenAcArya ------------ --11 vIM zatAbdI uttarArdha ------ 196 AcAryadeva zrI padmanaMdi (dvitIya) ------------ 11 vIM zatAbdI uttarArdha ------ 197 nemicandra siddhAntideva(muni) ----------------- I.sa. 1068 - - - - - - - - - - - - - - - - 198 AcAryadeva zrI vasunandi -I.sa. 1068-1118 ........... AcAryadeva zrI brahmadevajI---- ----11 vIM zatAbdI aMtImapAda ---- 200 AcAryadeva zrI jayasenajI (saptam ) ----------11-12 vIM zatAbdI ----------- 202 AcAryadeva zrI jinacandrajI -----------------11-12 vIM zatAbdI ----------- 204 AcAryadeva zrI laghu anantavIrya -------------- bAravIM zatAbdI madhyapAda ------ zrI padmaprabhamaladhArIdeva manivara ---------------bArahavIM zatAbdI madhyapAda ----- 207 AcAryadeva zrI abhinava dharmabhUSaNa yati-------- I.sa. 1358-1418 ----------- 210 AcAryadeva zrI zrIdharAcAryadeva ---------------- 14vIM zatAbdI madhyapAda ------- 212 bhagavAna mahAvIrasvAmI pazcAt 25vIM zatAbdImeM jinadharma -------------- 20vIM zatAbdI madhyapAda ------- munirAja bhakti-..-.... 215 pariziSTa --- 216 68 69 70 71 -........ 73 74 75 76 77 78 213 .......--- * Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikraya 303099 zAsananAyaka bhagavAna zrI mahAvIrasvAmI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrasvAmI bharatakSetrakI vartamAna caubIsIke teIsaveM tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAthake mokSagamanake pazcAt mAtra ekasau varSake bhItara hI jinendravANImeMse pravAhita huI jJAnagaMgAkA pravAha ati maMda ho gyaa| samagra bhAratavarSameM viparIta matAvalambIyoMkA prabhutva spaSTarUpase sthApita ho gyaa| anya matake pAkhaMDIyoMne bharatakSetrakI janatAke mAnasa para apanA Adhipatya jamA liyA thaa| aise duHSama vAtAvaraNameM bharatakSetrake cauvIsaveM tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrasvAmIkA janma / bharatakSetrake bhavya jIvoMkA bhAgya punaH jAgRta huaa| jo bhUmi samyaktvavihina vIrAna jaisI ho gaI thI; vaha punaH bhagavAna mahAvIrake Agamanase pallavIta ho gii| jambUdvIpa-bharatakSetrake magadha (bihAra) dezameM kuNDalapura nAmaka eka nagara thA, jo usa samaya vANijya-vyavasAyake dvArA utkarSakI carama sImA para thaa| usameM bar3e-bar3e dhanADhya seTha loga rahA karate the| kuNDalapurakA zAsana-sUtra mahArAja siddhArthake hAthameM thaa| siddhArtha zUravIra honeke sAtha-sAtha bahuta gambhIra prakRtike puruSa the| loga unakI dayAlutA dekhakara kahate, ke ye calate-phirate dayAke sAgara haiN| unakI mukhya rAnIkA nAma priyakAriNI (trizalA) / acyuta svargake indrakI Ayu chaH mAha bAkI raha gaI, tabase mahArAja siddhArthake ra pratidina ratnoMkI varSA hone lgii| aneka deviyA~ Akara (trizalA) priyakAriNIkI sevA karane lgii| ina saba kAraNoMse mahArAjA siddhArthako nizcaya ho gayA, ki aba hamAre nAtha-vaMzameM kisI prabhAvazAlI jagavanya mahApuruSakA janma honevAlA hai| aSAr3ha zuklA SaSThIke dina uttarASAr3ha nakSatrameM rAtrike pichale praharameM rAnI trizalAne solaha svapna dekhe aura (1) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapna dekhaneke bAda apane mu~hameM praveza karate hue eka hAthIko dekhaa| usI samaya usa indrane acyuta svargake puSpottara vimAnako chor3akara rAnI trizalA mA~ke garbhameM praveza kiyaa| prAtaH hote hI rAnIne snAna kara patideva mahArAja siddhArthase svapnoMkA phala puuchaa| unhoMne avadhijJAnase vicAra kara kahA-he priye, tumhAre garbhase nava mAha bAda tIrthaMkara putrakA janma hogaa| vaha sAre saMsArakA kalyANa karegA-logoMko Atmahitake mArga para lgaayegaa| patike vacana suna trizalA harSake mAre phUlI na samAtI thii| usI samaya cAroM nikAyake devoMne Akara bhAvI tIrthaMkara mahAvIrake garbhAvataraNakA utsava kiyA tathA unake mAtA aura pitAkA ucita satkAra kiyaa| garbhakAlake nau mAha pUrNa hone para caitra zuklA trayodazIke dina uttarA phAlgunI nakSatrameM prAtaH samaya trizalAke garbhase bhagavAna varddhamAnakA janma huaa| usa samaya aneka zubha zakuna hue the| unakI utpattise deva, dAnava, mRga aura mAnava hI nahIM varan nArakI takako harSa huA thaa| cAroM nikAyake devoMne Akara janmotsava manAyA thaa| usa dina indrane bAlaka varddhamAnako meru parvata para le jAkara ati bhaktivaza janmAbhiSeka kiyA va tANDava nRtyAdi va AnaMda nATakAdi kiye| usa samaya kuNDalapura apanI sajAvaTase svargako bhI parAjita kara rahA thaa| devarAjane usa bAlakakA nAma 'varddhamAna' rakkhA thaa| janmotsavakI vidhi samApta kara deva loga apane-apane sthAna para cale gye| rAja-parivArameM bAlaka varddhamAnakA bahuta pyArase lAlana-pAlana hone lgaa| eka bAra saMjaya aura vijaya nAmake do cAraNamuniyoMko kisI padArthameM sandeha utpanna huA thA, parantu bhagavAnake janmake (2) Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CV/ LAN Caduate HOW bAda hI ve unake samIpa Aye aura unake darzanamAtrase hI unakA sandeha dUra ho gyaa| isalie unhoMne bar3I bhaktise kahA thA, ki yaha bAlaka sanmati tIrthaMkara honevAlA hai, arthAt unhoMne unakA nAma 'sanmati' rakhA thaa| vaha bAlaka dvitIyAke indukI bhA~ti dina-pratidina bar3hakara kumAra-avasthAmeM praviSTa huaa| kumAra varddhamAnako jo bhI dekhatA thA, usakI A~kha harSake A~suoMse tara ho jAtI thiiN| mana Anandase gadgad ho jAtA thA aura zarIra romAJcita ho jAtA thaa| inheM alpakAlameM hI samasta vidyAyeM svataH prApta ho gaI thiiN| bAlaka varddhamAnake agAdha pANDityako dekhakara acche-acche vidvAnoMko bhI dA~toM tale aMguliyA~ dabAnI par3atI thiiN| vidvAna honeke sAtha-sAtha ve zUratA, vIratA aura sAhasa Adi guNoMke ananya Azraya the| kisI eka dina indrakI sabhAmeM devoMmeM yaha carcA cala rahI thI, ki isa samaya sabase adhika zUravIra zrIvardhamAnasvAmI hI haiN| yaha sanakara eka saMgama nAmakA deva unakI parIkSA karaneke lie aayaa| Ate hI usa devane dekhA ki dedIpyamAna AkArakA dhAraka bAlaka varddhamAna, bAlyAvasthAse prerita ho, bAlakoM jaisA veza dhAraNa karanevAle tathA samAna avasthAke dhAraka aneka devoMke sAtha bagIcemeM eka vRkSa para car3he hue krIr3A karanemeM tatpara haiN| yaha dekha saMgama nAmakA deva unheM DarAnekI icchAse kisI bar3e sA~pakA rUpa dhAraNa kara usa vRkSakI jar3ase lekara Fuld andON (3) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skandha taka lipaTa gyaa| saba bAlaka use dekhakara bhayase kA~pa uThe aura zIghra hI DAliyoMse jamIna para nIce kUdakara jisa kisI taraha bhAga gaye, so ThIka hI hai, kyoMki mahAbhaya upasthita honepara mahApuruSake sivAya anya koI Thahara nahIM sktaa| jo lapalapAtI huI so jihvAoMse atyanta bhayaMkara dikha rahA thaa| aise usa sarpa para car3hakara kumAra mahAvIrane nirbhaya ho usa samaya isa prakAra krIr3A kI jisa prakAra ki ve mAtAke palaMga para kiyA karate the| kumArakI isa krIr3Ase jisakA harSarUpI sAgara umar3a rahA thA, aise usa saMgama devane bhagavAnakI stuti kI aura unakA 'mahAvIra' nAma rkhaa| isa bhAMti kumArake vIra, ativIra Adi nAma bhI pdd'e| jaba dhIre-dhIre unakI Ayuke tIsa varSa bIta gaye aura unake zarIrameM yauvanakA pUrNa vikAsa ho gayA, taba eka dina mahArAja siddhArthane unase kahA--'priya putra! aba tuma pUrNa yuvA ho gaye ho, tumhArI gambhIra aura vizAla A~kheM, tumhArA unnata lalATa, prazAnta vadana, manda muskAna, catura vacana, vistRta vakSasthala aura dhuTanoM taka lambI tumhArI bhujAyeM tumheM pratyakSa mahApuruSa siddha kara rahI haiN| aba tumhAre andara khojane para bhI vaha caMcalatA nahIM pAtA hU~, jo bAlyAvasthAmeM thii| aba yaha samaya tumhAre rAja-kArya saMbhAlanekA hai| maiM aba vRddha ho gayA hU~ aura kitane dina taka tumhArA sAtha de sakU~gA? maiM tumhArA vivAha kara tumheM rAjya dekara saMsArakI jhaMjhaToMse bacanA cAhatA huuN| pitAke vacana sunakara mahAvIrakA praphulla mukhamaNDala sahasA gambhIra ho gyaa| mAno, kisI gaharI samasyAke sulajhAnemeM laga gaye hoN| kucha dera bAda unhoMne kahA- 'pUjya pitAjI! ApakI AjJAkA pAlana mujhase nahIM ho skegaa| bhalA, jisa jhaMjhaToMse Apa svayaM bacanA cAhate haiM, usI jhaMjhAToMmeM Apa mujhe kyoM phaMsAnA cAhate ho? are! merI kula Ayu bahattara varSakI hai, jisameM Aja tIsa varSa vyatIta ho cuke haiN| aba avaziSTa alpa jIvanameM mujhe svarUpamayadazA prApta karane hetu bahuta kucha kArya karane bAkI hai, to maiM kaise yaha bojha saMbhAlU~ ? aba Apa hI kaheM, ki 'merA vicAra kyA burA hai ?' rAjA siddhArthane bIcameM hI kumArako Toka kara kahA-'para ye kArya to gRhasthAzramameM rahate hue bhI ho sakate haiN|' taba mahAvIrane uttara diyA- 'jI nahIM pitAjI ! yaha mujha para kevala ApakA vyartha moha hai| thor3I derake lie yaha bhUla jAiye, ki 'mahAvIra ApakA putra hai'| phira dekhiye ApakI yaha vicAra-dhArA parivartita ho jAtI hai yA nahIM? basa, pitAjI ! mujhe AjJA dIjiye, jisase maiM jaMgalameM AtmajyotikA ghanatva prApta kara sakU~ aura apanA kalyANa kara skuuN|' kyA vicAra thA aura kyA huA ? socakara siddhArtha mahArAja vikSuNNa vadana ho cupa rhe| (4) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba pitA-putrake praznottarakA saMvAda trizalA rAnIke kAnoMmeM par3A, taba vaha putramohase vyAkula ho utthii| usake pA~vake nIcekI jamIna khisakane lgii| A~khoMke sAmane aMdherA chA gyaa| vaha mUrchita hI ho rahI thI, ki buddhimAna varddhamAnakumArane caturAI bhare madhura zabdoMmeM use dhairya bNdhaayaa| unake sAmane usane apane samasta kartavya prakaTa kara diye-apane ucca Adarza vicAra sAmane rakha diye evaM saMsArake dUSita vAtAvaraNase unheM paricita karA diyaa| taba rAnI trizalAne azru-sikta A~khoMse bhagavAna mahAvIrakI ora dekhaa| usa samaya usake cehare para unheM AtmakalyANakI divya jhalaka dikhAI dii| usakI lAlasA rahita sarala mukhAkRtine samasta vimohako dUra kara diyaa| mahAvIrako dekhakara usane apaneko dhanya mAnA aura kucha dera taka animeSa dRSTise usakI ora dekhatI rhii| phira kucha dera bAda usane mahAvIrase spaSTa svarameM kahA-'he deva ! jAo, harSase jaao| apanA AtmakalyANa kro| aba maiM Apako pahacAna skii| aba laga rahA hai, ki na maiM ApakI mAtA hU~, Apa to eka ArAdhya deva haiM aura maiM hU~ ApakI eka kSudra sevikaa| merA putra-moha bilakula dUra ho gayA jAtismRtijJAna prakaTa ho jAnese va mAtAke ukta vacanoMse mahAvIra svAmIke virakta hRdayako aura bhI Alambana mila gyaa| unhoMne sthira-citta hokara saMsArakI paristhitikA pUrNa vicAra kiyA aura vanameM jAkara dIkSA lenekA dRr3ha nizcaya kara liyaa| usI samaya dhavala vastra pahane hue laukAntika devoMne Akara unakI stuti kI aura unake dIkSA dhAraNa karaneke vicAroMkI sarAhanA kii| apanA kArya pUrA kara laukAntika deva apane sthAnoM para vApasa cale gye| unake jAte hI asaMkhya deva-gaNa niyogarUpa jaya-ghoSa karate hue AkAzamArgase kuNDalapura aaye| vahA~ agahana vadI dazamIke dina hasta nakSatrameM saMdhyAke samaya kumAra vardhamAnane 'OM namaH siddhebhyaH' kahakara vastrAbhUSaNa utAra diye| paMca muSTiyoMse apane keza ukhADa ddaale| isa taraha bAhya aura abhyaMtara parigrahoMkA tyAga kara ve AtmadhyAnameM lIna ho gye| vizuddhatAke bar3hanese apramattadazA saha unheM manaHparyayajJAna prApta ho gyaa| 'dIkSAkalyANaka'kA utsava samApta kara deva loga apane-apane sthAnoM para cale gye| (5) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina ve jRmbhikA gA~vake samIpa RjukUlA nadIke kinAre manohara vanameM sAgona vRkSake nIce pattharakI zilA para virAjamAna the / vahIM para zukla - dhyAnake pratApase unake ghAtiyAkarmo kA kSaya hokara vaizAkha zuklA dazamIke dina hasta nakSatra meM saMdhyAke samaya unheM 'kevalajJAna' utpanna ho gyaa| devoMne Akara 'jJAnakalyANaka' kA utsava kiyA / indrakI AjJAse dhanapati kuberane 'samavasaraNakI racanA kI' / 'kevalajJAna' prApta hone para bhI chayAsaTha dina taka unakI divya dhvani nahIM khirI / indrane avadhijJAnase jAna liyA ki abhI sabhAbhUmimeM koI gaNadhara nahIM hai aura binA gaNadharake tIrthaGkarakI vANI nahIM khiratI / sAthameM avadhijJAnase yaha bhI jAnA, ki guNAvA grAmameM (aparakathAnusAra gautamavaMzIya) indrabhUti nAmakA jo brAhmaNa hai, vahI bhagavAnakA gaNadhara hogaa| isaliye indrabhUtiko lAneke lie indra gautamake grAmako gayA / indrabhUti veda-vedAMtoMkA mahAna jJAtA thaa| use bar3A abhimAna thA / indrabhUtine naye ziSyakI ora dekhakara kahA'tuma kahA~se Aye ho ? kisake ziSya ho ? veSadhArI indrane kahA - - 'maiM sarvajJa bhagavAna mahAvIrakA ziSya hU~ / ' indrabhUtine mahAvIrake sAtha 'sarvajJa' aura 'bhagavAna' vizeSaNa sunakara vyaMgya karate hue kahA - ' 'o sarvajJake ziSya ! tumhAre guru yadi sarvajJa haiM, to abhI taka kahA~ chipe rahe ? kyA mujhase zAstrArtha kiye binA hI ve 'sarvajJa' kahalAne lage haiM ?" indrane kahA - 'kyA Apa unase zAstrArtha karaneko utsuka haiM ?' indrabhUtine kahA- 'avazya / ' indrane kahA - 'pahile Apa mujhase zAstrArtha kara dekhiye, phira mere guruse kariyegA / merA prazna hai - (sragdharA) traikAlyaM dravyaSaTkaM navapadasahitaM jIvaSaT-kAya - lezyAH / paJcAnye cAstikAyA vrata-samiti - gati - jJAna - cAritrabhedAH // ityetanmokSamUlaM tribhuvanamahiteH proktamarhadbhirIzaiH / pratyeti zraddaghAti spRzati ca matimAn yaH sa vai zuddhadRSTiH // kahiye mahArAja ! isa zlokakA artha kyA hai ?" (6) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba indrabhUtiko 'dravyaSaTakaM' 'navapada sahitaM' 'lezyA' Adi zabdoMkA artha pratibhAsita nahIM huA, taba vaha cir3hakara bolA-'tujhase kyA zAstrArtha karU~ ? tere guruse hI zAstrArtha kruuNgaa| vaha pA~casau ziSyoMke sAtha bhagavAna mahAvIrake pAsa jAneko udyata ho gyaa| indra bhI Age calakara unheM mArga batalAne lgaa| jyoMhI indrabhUti samavazaraNake pAsa AyA aura usakI dRSTi mAnastaMbha para paDI, tyoMhI usakA abhimAna cUra ho gyaa| vaha samavasaraNake bhItara gyaa| vahA~ bhagavAnakI divya vibhUti dekhakara usane apane-Apako bahuta hI kSudra anubhava kiyaa| samavasaraNake vaibhavase gadgad hokara indrabhUtine kahA 'bhagavAna ! mujhe bhI apane caraNoM meM sthAna diijiye|' aisA kahakara usane antaraMga Atma-pavitratA prApta kara vahIM jina-dIkSA dhAraNa kara lii| usake bAda pA~ca sau ziSyoMne bhI jaina-dharma svIkAra kara yathAzakti vrata vidhAna grahaNa kiye| bhagavAna mahAvIrakA vihAra, bihAra prAntameM adhika huA hai| rAjagRhake vipulAcala parvata para kaI bAra unake Aneke kathAnaka milate haiN| isa taraha samasta bhAratavarSameM jina-dharmakI AtmakalyANI vANI barasAte-barasAte jaba unakI Ayu bahuta thor3I raha gaI, taba ve pAvApura Aye aura vahA~ yoga-nirodha kara Atma-dhyAnameM lIna ho virAjamAna ho gye| vahIM para unhoMne sUkSma-kriyA pratipAti aura vyuparata kriyA nivRtti nAmaka zukladhyAnake dvArA samasta aghAtiyA karmoMkA nAza kara kArtika kRSNA amAvasyAke dina prAtaHkAlake samaya karIba bahattara varSakI avasthAmeM mokSazrIko prApta kiyaa| devoMne Akara nirvANakSetrakI pUjA kI aura unake guNoMkI stuti kii| bhagavAna mahAvIra jaba mokSa gaye the, taba caturthakAlake 3 varSa 8 mAha 15 dina bAkI raha gaye the| unakI Ayu 71 varSa 3 mAha 25 dinakI mAnI hai, usakA vibhAga isa taraha hai :garbhakAla 9 mAsa 8 dina, kumArakAla 28 varSa 7 mAsa 12 dina, chadmasthakAla 12 varSa 5 mAsa 15 dina, kevalIkAla 29 varSa 5 mAsa 20 dina 71 varSa 3 mAha 25 dina hue| mukta hone para caturthakAlake bAkI rahe 3 varSa 8 mAha 15 din| mahAvIrasvAmI nayanapathagAmI bhavatu me(nH)| kula (7) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM hamAre jIvana pathadarzaka digambara jaina AcArya bhagavaMtakA sAmAnya svarUpa hamAre AcArya bhagavaMta svayamke jIvanase yaha parama satya batAte haiM ki ' he jagatake jIva ! tumhAre sukhakA ekamAtra upAya nija paramAtmasvarUpa tattvakA Azraya hai| samyagdarzanase lekara siddha takakI sarva bhUmikAe~ usameM samA jAtI haiM; kyoMki nija paramAtmasvarUpa tattvakA jaghanya Azraya so samyagdarzana hai; vaha Azraya madhyama koTikI ugratAko dhAraNa karane para jIvako dezacAritra, sakalacAritra aura pUrNa Azraya hone para kevalajJAna tathA siddhatva prApta karake jIva kRtArtha hotA hai / isa prakAra nija paramAtmasvarUpa tattvakA Azraya hI samyagdarzana hai, vaha hI samyagjJAna hai aura vaha hI samyakcAritra hai; vahI satyArtha pratikramaNa, pratyAkhyAna, AlocanA, prAyazcitta, sAmAyika, bhakti, Avazyaka, samiti, gupti, tapa, saMvara, nirjarA, dharma-zukladhyAna Adi saba kucha hai / www. jayadeva sabhI AcArya, upAdhyAya, sAdhukA jIvana nimnAnusAra hotA hai| (1) paramasaMyamI mahApuruSa honese trikAlanirAvaraNa niraMjana parama paMcamabhAvakI bhAvanA meM pariNamita honeke kAraNa hI samasta bAhyavyApArase vimukta; (2) jJAna, darzana, cAritra aura parama tapa nAmakI caturvidha ArAdhanAmeM sadA anurakta; (3) bAhya - abhyaMtara samasta parigrahake (8) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahaNa rahita honeke kAraNa nirgratha; tathA ( 4 ) sadA niraMjana nija kAraNasamayasAra svarUpake samyak zraddhAna, samyak parijJAna aura samyak AcaraNase pratipakSa aise mithyA darzana, mithyA jJAna aura mithyA cAritrakA abhAva honeke kAraNa nirmoha; - aise, paramanirvANasundarIkI sundara mA~gakI zobhArUpa komala kezarake raja-puMjake suvarNaraMgI alaGkArako ( - kezara - rajakI kanakaraMgI zobhAko ) dekhanemeM kautUhalabuddhivAle ve samasta sAdhu hote haiM (arthAt pUrvokta lakSaNavAle, muktisundarIkI anupamatAkA avalokana karanemeM Atura buddhivAle samasta sAdhu hote haiM ) / aise sAdhu bhagavaMta niraMtara upadeza dete haiM ki, vItarAgaM vItarAgaM nijasvasvarUpo muhUrmuha murNAti sa gurupadaM bhAsadi jIvastha vItarAgaM / vItarAgaM, sadA // artha : 'jIvakA nijasvarUpa vItarAga hai', aisA bAra bAra upadeza dete haiM, vaha hI gurupadavIse zobhita hotA hai| bhAvArtha : aTThAIsa mUlaguNa, bAIsa parISaha, paMcAcAra Adi sahita virAjamAna, paramANumAtra bAhya parigraha nahIM hai aura aMtaraMga meM bhI paramANumAtra parigrahakI icchA nahIM hai, aneka udAsInabhAvoMse virAjamAna hai aura nija jAtisvarUpako sAdhate haiM, sAvadhAna ho samAdhimeM lIna hote haiM / saMsArase udAsIna pariNAma kiye haiM, aise jo jaina sAdhu haiM; apaneko to vItarAgarUpa anubhavate hI haiM aura manako sthirIbhUta karake jaba kisIko upadeza bhI dete haiM to, anya saba chor3akara jIvake eka nija vItarAgasvarUpako hI bAra bAra kahate haiN| unake anya kucha abhyAsa nahIM hai, yahI eka abhyAsa hai| svayaM bhI aMtaraMgameM svayaMko vItarAgarUpa abhyAsa karate haiM aura bAhyameM bhI jaba bolate haiM, taba 'AtmAkA vItarAga svarUpa' hai, yahI vacana bolate haiN| aisA vItarAgakA upadeza sunate hI nikaTa-bhavyako niHsaMdeharUpase nija vItarAgasvarUpakI sudhi hotI hai| isameM saMzaya nahIM hai / jisa sAdhuke vacanameM aisA vItarAgakA hI kathana hai, usa jaina sAdhuko hI 'nikaTabhavya' guru kahate haiM; kyoMki anya koI puruSa (9) u Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 900.00 tattvakA aisA upadeza nahIM kahatA hai| ataH isa puruSako hI gurukI padavI zobhAyamAna hotI hai, anyako zobhAyamAna nahIM hotii| yaha niHsaMdeharUpase jaannaa| AcArya, upAdhyAya va munirAjakA bAhyarUpa sabhIkA eka svarUpa hai| aise Apake sAmAnya svarUpa saMbaMdhita AcAryakalpa paMDita ToDaramalajI batAte haiM ki jo virAgI hokara, samasta parigrahakA tyAga karake, zuddhopayogarUpa munidharma aMgIkAra karake--aMtaraMgameM to usa zuddhopayoga dvArA apaneko AparUpa anubhava karate haiM, paradravyameM ahaMbuddhi dhAraNa nahIM karate, tathA apane jJAnAdika svabhAva hI ko apanA mAnate haiM, parabhAvoMmeM - mamatva nahIM karate, tathA jo paradravya va unake svabhAva jJAnameM pratibhAsita hote haiM, unheM jAnate to haiM, parantu iSTa-aniSTa mAnakara unameM rAga-dveSa nahIM karate; zarIrakI aneka avasthAe~ hotI haiM, bAhya nAnA nimitta banate haiM, parantu vahA~ kucha bhI sukha-duHkha nahIM mAnate; tathA apane yogya bAhya kriyA jaise banatI hai vaise banatI hai, khIMcakara unako nahIM karate; tathA apane upayogako bahuta nahIM bhramAte haiM, udAsIna hokara nizcalavRttiko dhAraNa karate haiM; tathA kadAcit maMdarAgake udayase zubhopayoga bhI hotA hai-usase jo zuddhopayogake bAhya sAdhana haiM, unameM anurAga karate haiM, parantu usa rAgabhAvako heya jAnakara dUra karanA cAhate haiM; tathA tIvra kaSAyake udayakA abhAva honese, hiMsAdirUpa azubhopayoga pariNatikA to astitva hI nahIM rahA hai; tathA aisI antaraMga avasthA hone para bAhya digambara saumyamudrAdhArI hue haiM, zarIrakA sa~vAranA Adi vikriyAoMse rahita hue haiM, vanakhaNDAdimeM vAsa karate haiM, aTThAIsa mUlaguNoMkA akhaNDita pAlana karate haiM; bAIsa parISahoMko sahana karate haiM, bAraha prakArake tapoMko Adarate haiM, kadAcit dhyAnamudrA dhAraNa karake pratimAvat nizcala hote haiM, kadAcit adhyayanAdika bAhya dharmakriyAoMmeM pravartate haiM, kadAcit munidharmake sahakArI zarIrakI sthitike FAV hetu, yogya AhAra-vihArAdi kriyAoMmeM sAvadhAna hote haiN| ___ aise jaina muni haiM, una sabakI aisI hI avasthA hotI hai| isI bhAMti pUjya sadgurudeva zrI kAnajIsvAmI AcAryAdikA sAmAnya svarUpa batAte | hue kahate haiM ki munidazA hone para sahaja hI nirgrantha digambaradazA ho jAtI hai| munikI dazA tInoM kAla nagna digambara hotI hai| yaha koI pakSa yA sampradAya nahIM hai, kintu anAdi satya vastusthiti hai| (10) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaMkA :-munidazAmeM vastra hoM to Apatti kyA hai ? vastra to paravastu haiM, ve kahA~ AtmAko bAdhaka hote haiM ? samAdhAna :-vastra to paravastu hai aura ve kahIM AtmAko bAdhaka nahIM hai, yaha bAta to saca hai; parantu vastra grahaNa karanekI jo buddhi hai, vaha rAgamaya buddhi hI munidazAko rokanevAlI hai| antaraMga ramaNatA karate-karate muniyoMko itanI udAsIna dazA sahaja hI ho va jAtI hai, ki vastra grahaNa karanekA vikalpa hI nahIM utthtaa| aho! dhanya vaha munidazA! munirAja kahate haiM, ki hama to cidAnandasvabhAvameM jhUlanevAle haiM, hama isa saMsArake bhogake lie avatarita nahIM hue haiN| hama to aba apane ins AtmasvabhAvakI ora jhukate haiN| aba hamArA svarUpasthita honekA samaya A gayA hai| antarake AnandakandasvabhAvakI zraddhA sahita, usameM ramaNatA karane hetu jAgRta hue, usa bhAvameM aba bhaMga nahIM pdd'egaa| ananta tIrthaMkara jisa patha para vicare usI pathake hama pathika haiN| muniko koI krama-prakrama nahIM hotA--muni kisI kAryakA bhAra sirapara nahIM lete| 'pAThazAlAkA dhyAna rakhanA par3egA; candA ikaTThA karaneke lie tumheM jAnA par3egA; tIrthake lie paisA lAnA hogaa|'--aise kinhIM bhI kAryokI jimmevArI, muni apane sira para nahIM lete| kisI prakArakA bojha, muni sirapara nahIM rkhte| munirAjako calate-phirate, khAte-pIte caitanyapiNDa pRthak ho jAtA hai aura ve atIndriya AnandAmRtarasakA vedana karate haiN| nIMdameM bhI unheM kSaNabhara jhapakI AtI hai aura kSaNabhara - jAgate haiM; kSaNabhara jAgate haiM, taba unake apramattadhyAna ho jAtA hai, sahajarUpase svarUpameM lIna ho jAte haiN| isa prakAra munirAja bArambAra pramatta-apramattadazAmeM jhUlate rahate haiN| aisI munirAjakI nidrA hai; ve sAmAnya manuSyoMkI bhAMti ghaNToM taka nidrAmeM ghorate(gaharI nIMda) nahIM rhte| munirAja aMtarmuhUrtase adhika kAla taka chaThaveM guNasthAnameM rahate hI nhiiN| munirAjako pichalI rAtrimeM kSaNabhara jhapakI AtI hai, isake sivA unako adhika nidrA hI nahIM AtI- va aisI unakI sahaja aMtaradazA hai| ___ isI bhAMti pUjya bahinazrI caMpAbahina bhI AcAryAdikA sAmAnya svarUpa batAte hue kahatI haiM, ki dhanya vaha nirgrantha munidazA ! munidazA arthAt kevalajJAnakI tlhttii| muniko aMtarameM caitanyake anaMta guNa-paryAyoMkA parigraha hotA hai; vibhAva bahuta chUTa gayA hotA hai| bAhyameM (11) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tibiN zrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUtapanese dehamAtra parigraha hotA hai| pratibaMdha - rahita sahaja dazA hotI hai; ziSyoMko bodha denekA athavA aisA koI bhI pratibaMdha nahIM hotA / svarUpameM lInatA vRddhiMgata hotI hai / / akhaNDa dravyako grahaNa karake pramatta- apramatta sthitimeM jhUle vaha munidazA / munirAja svarUpameM niraMtara jAgRta haiM, munirAja jahA~ jAgate haiM, vahA~ jagata sotA hai, jagata jahA~ jAgatA hai, vahA~ munirAja sote haiN| 'nizcayanayAzrita munivaro, prApti kare nirvANanI' || samAdhipariNata munirAja haiM ve jJAyakakA avalaMbana lekara vizeSa - vizeSa samAdhisukha prakaTa karaneko utsuka haiN| munivara zrI padmaprabhamaladhArideva kahate haiM, ki muni 'sakalavimala kevalajJAna-darzanake lolupa' haiN| 'svarUpameM kaba aisI sthiratA hogI, jaba zreNI lagAkara vItarAgadazA prakaTa hogI ? kaba aisA avasara AyegA, jaba svarUpameM ugra ramaNatA hogI aura AtmAkA paripUrNa svabhAvajJAna - kevalajJAna pragaTa hogA ? kaba aisA parama dhyAna jAmegA, ki AtmA zAzvatarUpase AtmasvabhAvameM hI raha jAyagA ?" aisI bhAvanA munirAjako vartatI hai| AtmAke Azrayase ekAgratA karate-karate, ve kevalajJAnake samIpa jA rahe haiM / pracura zAntikA vedana hotA hai| kaSAya bahuta manda ho gayA hai| kadAcit kucha RddhiyA~ - camatkAra bhI prakaTa hote jAte haiM; parantu unakA unake prati durlakSya hai / 'hameM ye camatkAra nahIM caahiye| hameM to pUrNa caitanyacamatkAra caahiye| usake sAdhanarUpa, aisA dhyAna - aisI nirvikalpatA - aisI samAdhi cAhiye, ki jisake pariNAmase asaMkhya pradezoMmeM pratyeka guNa usakI paripUrNa paryAyase prakaTa ho, caitanyakA pUrNa vilAsa prakaTa ho / ' isa bhAvanAko munirAja AtmAmeM atyanta lInatA dvArA saphala karate haiM / / sabhI munibhagavaMtoMkA aisA svarUpa hotA hai / unameM se AcAryadevakA sAmAnya svarUpa kahate haiM, ki ve jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya nAmaka pAMca AcAroMse paripUrNa; sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrota nAmakI pA~ca indriyoMrUpI madAMdha hAthIke darpakA dalana karanemeM dakSa, samasta ghora upasargoM para vijaya prApta karate haiM / ataH guNagaMbhIra aise lakSaNoMse lakSita AcArya bhagavaMta hote haiM / / jo paMcAcAra parAyaNa haiM, akiMcanatAke svAmI haiM, jo jJAyakabhAvakI labdha yA upayogarupa anubhUtise sakala vItarAga cAritravaMta hote haiM / jo mahA paMcAstikAyakI sthitiko samajhAte haiM, vipula acaMcala yogameM jo sthira haiM, jinake guNa uchalate haiM, AcAryoMkI (12) Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktikriyAmeM kuzala haiM, unheM hama bhavaduHkharAziko bhedaneke lie pUjate haiN| jinake karmoM ke udayake abhAvase, apane AtmAkI zuddha svAbhAvikatA itanI adhika hotI hai, ki 'pAnImeM lakIra' kI bhAMti alpa saMjvalana kaSAya hI raha gayA hai| unameM samyagdarzana- samyagjJAna- samyakcAritrakI adhikatAse, pradhAna pada prApta karake, saMghameM nAyaka hue haiM; tathA jo mukhyarUpase to nirvikalpa svarUpAcaraNameM hI magna haiM aura kadAcit dharmake lobhI anya yAcaka - jIva unako dekhakara rAga aMzake udayase karuNAbuddhi ho to unako dharmopadeza dete haiM, jo dIkSAgrAhaka haiM, unako dIkSA dete haiM, jo apane doSoMko prakaTa karate haiM, unako prAyazcitta vidhise zuddha karate haiN| aise AcaraNa karAnevAle AcArya bhagavaMtoMko hamArA isa bhAMti sabhI digambara AcArya hote haiM, phira bhI vidha- vidha kucha vizeSatAe~ hotI haiM / namaskAra ho / alaga-alaga pratyeka AcAryoM meM ataH AcAryoMkA ukta sAmAnya svarUpa mukhyarUpase dhyAnameM rakhakara yahA~ Age mAtra pratyeka AcAryoMkI vizeSatA hI pratyeka AcAryoMke jIvana caritrameM darzAI gaI hai; yaha dhyAna dene yogya hai| AcAryoMkA Antarika jIvana jo hamAre jIvanameM Adarza banAne yogya hai, vaha hI mahattvapUrNa hai, phira bhI bAhya jIvanakI vizeSatAse nikharatI unake Antarika Atmika jIvanakI vizeSa mahattAko dhyAnameM rakha, hama bhI apanA jIvana vaise hI saMvAre, isI hetu yahA~ bhagavAna mahAvIrakI paramparAke mUlasaMgha antargata unakI aneka zAkhAoMmeM hue, AcAryoMkA tathA munirAjoMkA jIvana paricaya vividha itihAsakAroMkI lekhanIko dhyAna meM rakhate hue, yahA~ diyA jAtA hai| vaise yahA~ jina AcAryoMkA jIvana paricaya diyA gayA hai, utane hI mUlasaMghameM AcArya nahIM haiN| anya bhI kaI AcArya hue haiM; parantu jinakA paricaya - unakI kRtiyA~ yA anya AcAryoMne apanI kRtimeM unakI kI gaI mahAtmyatAkA varNana, usake balase unhIMkA jIvana diyA hai; parantu jinakA varNana nahIM milatA hai, unheM yahA~ nahIM liyA hai| ataH sabhI samyak ratnatrayadhAraka AcAryoMke jIvanako 'nizcaya - vyavahAra mokSamArgaka praNetArUpa' lakSyameM lekara, hama unheM apane jIvanake Adarza samajha apanA jIvana saMvAre yahI bhAvanA hai| (13) 6 1000 (c) O Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra pazcAta 683 varSa takakI paramparA bhagavAna mahAvIrasvAmIke nirvANakAla pazcAt 3 varSa 8 mahine aura 15 dina taka caturthakAla rhaa| tatpazcAt vartamAna paJcamakAla zurU huaa| tabahIse digambara AcAryoMkI paraMparA ginI jAtI hai| arthAt usameM caturthakAlakA uktakAla bhI A jAtA hai| use hI vIra nirvANa saMvata kahate haiN| isa bhAMti yahA~se bhagavAna mahAvIra pazcAt kundakundAcAryadeva takakI AcArya paramparA dikhAI jA rahI hai| tatpazcAt anya AcAryoMkA jIvanacaritra batAte samaya unakA kAla hI dikhAyA jAegA, kyoMki kundakundAcAryadeva pazcAt aisI koI spaSTa paramparA jaina itihAsameM nahIM milatI hai| itihAsakAroMke anusAra aMga-aMzakA jJAna vI.ni. pazcAt 683 varSa taka rhaa| ataH yahA~ vI.ni. saM. 683 takakI paramparA dikhAI hai| (1) tiloyapaNNatti, (2) indranandi zrutAvatAra, (3) zrIdhara kRta zrutAvatAra, (4) dhavalA TIkA, (5) harivaMzapurANa AdimeM AI mUlasaMghake AcAryoMkI paTTAvalIyoMko dhyAnameM rakhakara va laukika itihAsakAroMnusAra jisa-tisa samayameM hue rAjAoMke samayake sAtha milAna karake yaha paTTAvalI vidvAnoMne taiyAra kI hai| (1) mahAvIra bhagavAnake pazcAt AcAryadeva arhabalI takakI paramparA mUlasaMgha kahI jAtI hai| ___ (2) AcAryavara arhaddhalike pazcAt 'mUlasaMgha'ko viccheda kara 'nandi' Adi naye saMgha zurU hue| usameM AcArya arhaddhalike AcAryakAlakA 10 varSa to mUlasaMghameM rahA bAkIkA 18 varSa naye saMghameM rhaa| (3) vI.ni. pazcAt 683 varSa taka aMga-aMzadhAriyoMkI paramparA calatI rahI tatpazcAt asta ho gii| (4) AcArya mAghanandi prathama cAra varSa nandisaMghake paTTa para rhe| tatpazcAt padabhraSTa ho jAnese punaH navIna dIkSA dhAraNakara samAdhimaraNa taka 35 varSa taka vidyamAna rhe| (5) (AcArya bhUtabalI va AcArya yativRSabhase Age unakI paramparA nahIM calatI hai / mAtra bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevakI hI paramparA calatI hai va unake pazcAt bahudhA sabhI AcArya svayaMko unakI paramparAmeM rahanemeM hI apanA bhAgya samajhate haiN|) (14) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama nAma kulavarSa / | 12 vI.ni.saM. | samuditakAla aparanAma gaNadhara lohArya-1 gautama | sudharmA 0-12 12-24 24-62 jambU or 039 bhagavAna mahAvIrasvAmI nirvANa pazcAt 62 varSa kevalI 100 varSa zrutakevalI 183 varSa 11 aMga 10 pUrvadhArI 220 varSa 11 aMgadhArI 118 varSa 10 se 8 aMgadhArI 683 varSa viSNu nandi nandimitra nandi aparAjita govardhana 8 | bhadrabAhu (prathama) vizAkhAcArya vizAkhadatta 10 proSThila | candragupta maurya 11 kSatriya 12 jayasena(prathama) 13 nAgasena 14 siddhArtha 15|dhRtaSaNa vijayasena 17| buddhiliMga buddhila 18 deva gaMgadeva, gaMga 19 dharmasena dharma, sudharma kSatra jayapAla yazapAla 22 | pANDu drumasena 16/ vijaya 62-88 88-116 116-150 150-180 180-222 222-232 232-251 251-268 268-289 289-307 307-324 324-342 342-355 355-375 375-389 389-405 405-417 417-430 430-442 442-454 454-468 468-474 474-492 492-515 515-565 565-585 565-585 565-585 565-585 dhruvasena kaMsa | subhadra abhaya yazobAhu jayabAhu lauhArya-2 26] yazobhadra 27 bhadrabAhu (dvi.) 28| lohAcArya-2 29 vinayadatta 30| zrIdatta naM 1 31 zivadatta 32 arhadatta samakAlina hai 1 aMgadhArI 1 aMgadhArI 1 aMgadhArI 1 aMgadhArI (15) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrasvAmIkI AcArya paramparA zrI gautamasvAmI aMgAMzadhArIyoMkI paramparAmeM lohAcArya 2(vI. ni. 515-565) zrI lohAcArya-2 gaNadhara arhadvali (vI. ni. 565-593) dharasena (565-633) mAghanandi (593-614) AryamaMkSu (600-650) nAgahasti (620-687) puSpadanta nandisaMgha balAtkAragaNa (593-633) jinacandra bhUtabalI (645-654) (593-683) padmanandi (kundakunda) (654-706) yativRSabha (650-700) (16) (16) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI gautamasvAmI maMgalaM bhagavAn vIro, maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryo, jaina dharmostu maMgalam // hamAre pratyeka maMgalAcaraNameM bhagavAn mahAvIrake nAmake pazcAt yadi kisI kA bhI nAma liyA jAtA hai, to vaha 'gautamasvAmI' kA hai / nija AtmAkI sAdhanAmeM rata hamAre AcAryavarake aliptatAkI yaha dena hai, ki unhoMne svayaMke bAremeM kahIM tanika bhI nahIM likhaa| phira bhI unake pazcAt honevAlI AcAryoM paramparAse jo kucha bhI Apake jIvana saMbaMdhita jAnakArI milatI hai, vaha ati alpa hai| isameM hamArA hatabhAgya hI kAraNa hai / gaNadharadeva gautamasvAmI, bhagavAna mahAvIrake pramukha ziSya hI nahIM, apitu bhagavAna mahAvIrake 11 gaNadharoMmeM mukhya gaNadhara the| ApakA nAma indrabhUti thA / Apake do bhAI agnibhUti va vAyubhUti bhI bhagavAna mahAvIrake gaNadhara the / Apa 12 aMga ( - samasta zrutajJAna ) ke jJAtA the arthAt samyagdarzanapUrvaka matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA mana:paryayajJAnake dhArI the / buddhilabdhi, auSadhi-labdhi Adi aneka labdhiyA~ pragaTI hone para bhI ve jAnate the, ki ina saba labdhiyoMse AtmAnubhavarUpa labdhi koI aciMtya mahAtmyavAlI hai aura kevalajJAnarUpa labdhike sAmane ye labdhiyA~ kucha bhI nahIM hai / prasiddha kathAnusAra ApakA jIva pUrvabhavoMmeM bharatakSetrameM Ae kAzI dezakI vArANasI nagarIke rAjA vizvalocanakI guNazIla, rUpavaMta, patike prati ati sneha rakhanevAlI netra- vizAlA nAmaka rAnI thaa| kisI kAraNavaza usakA mana caMcalatAse bhara Anese apanI do dAsIyoMke sAtha rAjamahala AdikA tyAga kara kAma-vAMchAse laMpaTatAvaza para puruSa ramaNatA karane hetu gA~va-gA~va ghUmane lagI tathA mAMsAhAra va madirApAna taka karane lgii| aise svecchAcArapUrvaka bhramaNa karatI ye tInoM avaMtI dezameM (ujjainI nagarI) pahu~cI / vahA~ acala - dhyAnI- maunI, zAnta, tapa-saMyamake dhArI samyaktvaratnatrayadhArI mahAtapasvI muni bhagavaMtako AhAra para jAte dekha, bhagavAna mahAvIrake 11 gaNadhara :- 1. indrabhUti, 2. agnibhUti, 3 . vAyubhUti 4 zucidatta, 5. sudharma, 6. mAMDavya 7. mauryaputra, 8. akaMpana, 9. acala, 10. mevArya, 11. prabhAsa / (17) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA bahuta avinaya kiyaa| muni bhagavaMta antarAya jAna jaMgalameM cale ge| vahA~ rAtriko tInoMne muni bhagavanta para vividha prakArake upasarga kie| para karuNAmayI munirAja AtmadhyAna meM acala rahe / ve tInoM isa bure va ati ghinAvane bhAvoMke phalameM galita kuSTa rogI hotI huI pA~cavI naraka meM gaI / 17 sAgara taka vahA~ duHkhI hotI huI, vahA~se nikalakara una pApoMke phalameM anukramase tInoMne billI, zUkara (suarI), kUkara ( kuttI ), kurkaTa Adi bhavoMko dhAraNa kiyaa| ataH jJAnI kahate haiM, ki jinadeva, jinazAsana, jinadharma va jinagurukI niMdA, una para upasarga, pariSaha Adike bhAvoMkA phala atyaMta durgati honese use nahIM karanA cAhie / karanA to dUra rahA, para aisA karAnA yA usakA mana, vacana yA kAyAse anumodana taka bhI nahIM karanA caahie| una tInoM kurkaTane avanti dezake ujjaiyanI nagarIke eka gA~vameM kisAnake ghara kanyAke rUpameM janma liyaa| unake janma hote hI kisAnakA dhana-dhAnya nAza ho gyaa| mAtA mara gii| par3osI saba mara gae / jyoM-jyoM ve bar3I hotI gaIM, tyoM-tyoM jahA~ ve jAtI vahA~ saba gA~va Ujar3a hote ge| koI unheM rakhanA nahIM cAhatA thA / isa taraha ve bhUkhI, pyAsI bhramaNa karatI pahupapura nagara pahu~cI / vahA~ kisI vizuddha pariNAmake phala svarUpa unako avadhijJAnI mahA cAritra dhAraka muni bhagavaMtake darzana hue| unheM unakA sat - upadeza sunaneko milA / vahA~ apane pUrva bhavoMkA vRtAMta sunakara kie pApoMke pazcAtApasvarUpa A~khoMse azru baha nikle| unhoMne muni bhagavantase apane bhavaduHkhase muktikA upAya puuchaa| muni bhagavaMtane dravyaguNa-paryAya, sAta tattva sahita samyagdarzana- samyagjJAna va ekadeza - sakaladeza cAritrakA svarUpa smjhaayaa| bar3e rucipUrvaka munibhagavaMtakA upadeza suna unhoMne aNuvrata aMgIkAra kie| antameM samAdhimaraNa pUrvaka tInoM jIva paMcama svarga meM ge| " vahA~ avadhijJAna dvArA dharmase yaha saMpadA pAI jAnakara devagatike bhogoMko bhogate hue vahA~ deva-zAstra-guruke bhaktimaya jIvanako pUrNa karake, magadha dezake dvijapura gAMva kAzyapa gotrIya brAhmaNa paMDita zADillakI do patnIyoMkI kokhase tInoMne putrake rupameM janma liyA / ekakA nAma 'gautama, dUsarekA nAma garga va tIsarekA nAma bhArgava rakhA gyaa| tInoMne ati 9. kahIM kahIM kAzyapa gotrIyakI jagaha gautama gotrIya bhI AtA hai / 2. 3. kahIM kahIM gargakI jagaha agnibhUti nAma 4. kahIM kahIM bhArgavakI jagaha vAyubhUti nAma kahIM kahIM gautamakI jagaha indrabhUti nAma AtA hai / AtA hai| AtA hai| (18) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpa AyumeM veda-vedAMta, va zruti, smRti, kAvya, bhASA, tarka AdikA jJAna pUrNa kara, svayaMke 500 ziSyoM sahita gautamagrAma ( guNAvA grAma ) meM eka mahAvidyAlaya kholaa| vahA~ ve logoMko anekAnta vidyAse viruddha ekAnta jJAnasvarUpa veda-purANako par3hAne lage / unhIM dinoM vaizAlI gaNarAjyake kuNDalapura grAma meM mAtA priyakAriNIkI kokhase tIrthaMkaradeva mahAvIra prabhune janma liyA thaa| bhagavAna mahAvIrane ugra zukladhyAnarUpI tapa dvArA, nija AtmAkI atyaMta vizuddhatAkI zreNI ArUr3ha karake, cAra ghAtiyA karmoMko nAza karake, RjukUlA nadIke kinAre para, 42 varSakI umra meM, vaizAkha zuklA 10ko kevalajJAna prApta kiyA / indrane bhagavAnakA jJAnakalyANaka mahotsava bar3e dhUma-dhAmase manAyA / bhagavAna maunarUpase samavasaraNa sahita vihAra karatekarate rAjagRhI nagarIke vipulAcala parvata para zrAvaNa kRSNA - ekamako pdhaare| kevalajJAna honeke pazcAt 66 dina taka bhagavAnakI vANI nahIM khirI, parantu bhavyajIva cAtaka pakSIkI bhAMti bhagavAnakI vANIkI cAha meM vahIM baiThe rahe / tIrthaMkarake tIrtha pravartanakA yoga aisA hI hotA hai, ki kevalajJAna hone para bhagavAnakI vANI bhavyoMke bhAgyavaza khiratI hai, phira bhI vANI na khiranese indrase rahA nahIM gyaa| usane avadhijJAnase jAnA, ki bhagavAnakI vANI jhilane yogya zrotA nahIM hai / ataH bhagavAnakI vANI nahIM khira rahI hai| usane sAthameM avadhijJAnase yaha bhI jAnA, ki aisA yogya zrotA aura koI nahIM parantu vedapAThI gautama hI hai / indra gautamako samavasaraNameM lAneke lie eka yukti rcii| vaha vAmana brAhmaNakA gautamakI sabhA indra (19) B jayadeva Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa banAkara gautamake mahAvidyAlayameM gyaa| vahA~ jAkara usane vinayapUrvaka kahA, ki 'maiM mahAvIrakA ziSya huuN| mujhe eka zlokakA artha samajhanA hai| mere guru philahAla maunameM haiN| ataH maiM usakA artha Apase samajhane AyA huuN|' isa para gautamane bar3e premase zloka puuchaa| taba brAhmaNaveSadhArI indrane kahA : (sragdharA) traikAlyaM dravyaSaTkaM navapadasahitaM jIvaSaT-kAya-lezyAH / paJcAnye cAstikAyA vrt-smiti-gti-jnyaan-caaritrbhedaaH|| ityetanmokSamUlaM tribhuvanamahiteH proktmrhdbhiriishaiH| pratyeti zraddadhAti spRzati ca matimAn yaH sa vai shuddhdRssttiH|| __ukta kAvya sunakara gautama AzcaryAnvita hokara, zlokakA artha nahIM samajha pAnese, ukta vAmanarUpI indrako ziSya banAneke cakkarameM, abhimAnase usane indrako kahA, isakA artha tUM nahIM samajhegA, tere guru kahA~ haiM ? vahIM cala, unako hI samajhAu~gA, kahakara vaha indrake sAtha samavasaraNameM aayaa| vahA~ samavasaraNakA mAnastaMbha dekhate hI usakA mAna dUra ho gayA aura (gRhIta) mithyAtva taka chUTa gyaa| cAtaka pakSIkI bhA~ti bhagavAnakI vANI sunane hetu, bhagavAnakI mahimAyukta bhAvavAhI bhakti karate hue, usane bhagavAnake samavasaraNakI AThavIM bhUmimeM praveza kiyaa| bhagavAnako dekhakara use sarvajJatva va jIvake astitvakI zraddhA bRhadrUpase jama gii| unhoMne vahIM gautamakA mAnastaMbha darzana samyaktvasahita saMyamapanA aMgIkRta kiyaa| bhagavAnakI divyadhvani khirI, (20) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " bhagavAnakI sabhAmeM gautama jisakA ve rasapAna karane lage arthAt 'zrAvaNa kRSNA-1ko samavasaraNameM sabhI bhagavAnakI divyadhvanikA rasapAna karane lge| isa taraha gautamasvAmI, bhagavAna mahAvIrasvAmIke pramukha gaNadhara bane, bAraha aMgoMkI racanA karake samastazrutako Agama nibaddha kiyA tathA kArtika kRSNA (guja. Azvina kRSNA) amAvasyAke dina-hI-jisa dina bhagavAnakA nirvANa huA usa hI dina-Apako kevalajJAna huaa| Apane guNAvAnagarase nirvANa prApta kiyaa| isa taraha gautamasvAmI apane pariNAmoMke phalase durgatimeM bhramaNa karatI netra-vizAlA kulaTA strIse, apane vizuddha bhAvoMse uccagatiko pAkara, bhagavAna mahAvIrake pramukha gaNadhara banakara, nirvANako prApta kara, siddha bhagavAna bana ge| yaha hI batAtA hai, ki jIva kAlake AdhArita nahIM, varan apane bure bhAvoMse durgati va bhale bhAvoMse sugati prApta karatA hai va Atmazuddhike bhAvoMse mokSako pAtA hai| ataH hameM bhI apane bhAvoMke phala vicArakara hitarUpa bhAvameM laganA caahie| ApakA kAla vI.ni. 0-12 arthAt I.sa. pUrva 527-515 hai| gaNadharabhagavAna gautamaprabhuko zraddhA va bhaktibhAvase koTi-koTi vaMdana karate haiN| 1. yaha ghaTanA zrAvaNa kRSNA-1 ko ghaTI honese usa dina bhagavAna mahAvIrakA prathama upadeza prApta honeke kAraNa, usa dinako 'vIrazAsana jayaMtI ke rUpameM manAyA jAtA hai| (21) Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamakAlake prAraMbhameM hue antima kevalI bhagavaMta zrI jambUsvAmI bahuta varSoM pUrva, jambUdvIpake bharatakSetrake magadhadezameM vRddha nAmaka gA~va thaa| vahA~ rASTrakUTa nAmaka eka vaizya va usakI patnI revatI rahatI thii| unake do putra the; bar3A bhagadatta aparanAma bhAvadeva va choTA bhvdev| kisI kAraNavaza bhagadatta, susthita munirAjase bhagavatI jinadIkSA aMgIkAra kara, gA~va-gA~va sasaMgha vihAra karate-karate kaI varSa pazcAt usI gA~vameM pdhaare| ___ bhavadevane nAgazrI nAmaka suMdara kanyAse pANigrahaNa kara liyA thaa| vaha usameM mohita thaa| nAgazrI use bahuta priya thii| bhavadevako jaba patA calA, ki usake bar3e bhAI bhagadatta munirAja isI jaMgalameM padhAre haiN| taba usane munirAjakI pUjA, pradakSiNA karake unakA upadeza sunaa| unake upadezase Ardra hue pariNAma dekha, munirAjane use munidharma aMgIkAra karanekA upadeza diyaa| bhavadevakA jIva nAgazrImeM aTakA huA thA, phira bhI bhAIke upadezavaza unhoMne munidIkSA aMgIkAra kI, paraMtu manameM nAgazrI basI honese ve bhAvaliMgarUpa samyak muni na bana ske| ve sabhI muni bhagavaMta varSoM pazcAt usI gA~vameM sasaMgha pdhaare| usa gA~vameM bhavadeva munine eka jinamaMdirameM 'suvratA AryikAse jAkara nAgazrIke bAremeM jAnanA caahaa| suvratA arjikA unake antarake pariNAma samajhakara, unako uttama munidharma va usakI garimA samajhAne lgii| bhavadevane Adarase suvratA AryikAse saba dharmacarcA sunI, ataH unhoMne Ardra pariNAmI ho, nAgazrIkA moha chor3a vApasa munirAjake pAsa Akara naI dIkSA grahaNa kii| tatpazcAt vizuddha pariNAmI cAroM prakArakI ArAdhanA dvArA bhavadevakA jIva mahendra svargameM sAmAnika deva huaa| bhavadevakA jIva mahendra svargase cayakara vItazoka nagarameM rAjA mahApadma va usakI patnI vanamAlAse samyagdRSTi zivakumAra nAmaka rAjakumAra huaa| acche pariNAmoMke phalasvarUpa vaha kumAra sAthIyoMke sAtha krIr3A karane nagarameM A rahA thA, vahA~ use maMtrIse jJAta huA, ki upavanameM sAgaradatta munirAja padhAre haiN| yaha suna zivakumAra unake darzanArtha gye| 1. bhavadevane dIkSA grahaNa kara lI hai, aisA jAna usakI patnI nAgazrI arjikAke pAsa jAkara AryikA bana gii| dIkSA pazcAt arjikAkA nAma suvratA rakhA gyaa| (22) Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vahA~ sAgaradatta muniko dekha unheM sahaja prema A rahA thaa| usakA kAraNa munirAjase jAnA, ki ve aura koI nahIM, unake pUrvabhavake bar3e bhAI bhagadattake jIva hI haiM, ataH rAjakumArako unake prati anAyAsa hI prema A rahA hai| rAjakumAra apane pUrvabhavake vRttAMta jAna, munirAjase dIkSA grahaNa karake kaThina tapake bala brahmasvargake vidyunmAlI deva huye| bhagavAna mahAvIra svAmIke kAlameM hI rAjA zreNikakI rAjagRhI nagarImeM arhadAsa nAmaka zreSThI the| unakI priyakArI jinadAsI nAmA patnI thii| ve rAjA zreNikake rAjyake jAnemAne zreSThI the| una zreSThIkI patnI jinadAsIke garbhameM vidyunmAlIdeva (bhavadevakA jIva) brahmasvargase cayakara aayaa| tabhI mAtAko pAMca zubha svapna aaye| usake phalasvarUpa mAtApitAne nirNaya kiyA, ki unakA yaha putra caramazarIrI hogaa| janma lene para usakA nAma jambUsvAmI rakhA gyaa| jaMbUsvAmI dina dUne rAta caugune, puNyake bhaMDAra saha bar3e hote gye| isI bhA~ti ve nagarajanoM va mAtA-pitAko prasanna karate the| 'svAmI' jahA~ bhI jAte apanI buddhi, cAturya va yazogAna-prabhAse sabako AnaMda dete the| unhoMne rAjA zreNika takako prasanna kara diyA thaa| ekabAra 'svAmI' kumAra avasthAmeM the| taba rAjA zreNika munivaMdanA hetu jaMgalameM gae hue the| taba unakA mAnItA(sammAniya) hAthI pAgala ho gayA thaa| sArA nagara usa pAgala hAthIko dekha sahama-sA gayA thaa| taba baccoMke sAtha khelate hue cuTakImeM 'svAmI'ne hAthIko jayade: jambUsvAmI dvArA pAgala hAthIko vazIbhUta karanA (23) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazameM kara liyA aura apane ghara para laaye| mAtA-pitAko vaMdana kara rAjAke pAsa gye| rAjA zreNika 'svAmI' ke aise kautukase bahuta hI prasanna hue / usI bhAMti 'svAmI'ne rAjA zreNikake bar3e muzkila lagate kArya bhI pUrNa kiye| eka bAra eka vidyAdhara rAjAko bhI harAkara rAjA zreNikako bahuta hI prasanna kiyaa| rAjA zreNika hamezAM unheM rAjadarabAra meM ardhasiMhAsana pradAna karate the / unhIM dinoM isI nagarake cAra zreSThI apanI-apanI dhanazrI, kanakazrI, vinayazrI va rUpazrI nAmavAlI rUpavaMtI - guNavaMtI va uttama lakSaNoMvAlI kanyAe~ jambUsvAmIko pradAna karaneke hetu aaye| pitA arhadAsane zreSThIoMkI bAta patnIse kahI to donoMne yaha bAta svIkAra kara lI va jambUsvAmIke sAtha cAroM kanyAkI sagAI kara dI gii| ekabAra sudharmAsvAmI mahAmunirAjake pAsa dharmazravaNa karate hue samyagdRSTi 'svAmI' jJAna-vairAgyakI pracuratAko prApta hue / paraMtu mAtA - pitAko 'svAmI' ke prati tIvra mohake vazIbhUta jAna svAmIkI bhagavatI jinadIkSA lenekI bhAvanA hone para bhI dIkSA nahIM le ske| unakA bhAvI prabala jAna munirAjane unheM mAtra zrAvakake vratAdi diye| ve gharameM udAsa rahate the va rAjadarabAra meM dharmapriya bAteM karate the / - vApasa vairAgyakI ugratA hone para 'svAmI' ne bhagavatI jinadIkSAkI haTa lii| nagarajanoMko bahuta duHkha huA / arhadAsa zreSThIne cAroM kanyAoMke yahA~ yaha bAta kahalavA dii| cAroM zreSThI bahuta duHkhI citta apanI cAroM putrIyoMko samajhAne lage ki anya sundara yuvAna zreSThI rAjakuMvara jaise yuvakase tumhArA pANigrahaNa karAyeMge -- para ve kulavanta gharakI guNavantI kanyAoMne jambUsvAmIko hI apanA bhAvI svAmI mAnA thA / ataH ve eka kI do nahIM huii| unhoMne pitAse kahalavAyA kI 'svAmI' se vinatI kIjiye, ki mAtra pANigrahaNa kara kala subaha dIkSA grahaNa kara leM to bhI hameM maMjUra hai| hama hamAre zubha lakSaNoMse tathA rUpa va nayanoMke kaTAkSabANoMse unake manako hara leNge| 'svAmI' ne yaha svIkAra kiyaa| ve usI dina una cAroM kanyAoMse pANigrahaNa kara aaye| Aye hue mahemAnoMkA yogya satkAra karake, vidA karaneke pazcAt rAtriko sugandhita zaiyA para 'svAmI' aaye| pIchese cAroM hI kanyAe~ apane rUpa, buddhi, nayanoMke kaTAkSa dvArA, vacanase tAne Adi dekara vividha zrRMgArarasayukta kathAdise eka ke pazcAt eka, svAmIko rIjhAne lgii| jJAna, vairAgyakI tIkSNa asidhArAse va rAnIyoM dvArA kahI gaI zrRMgArarasayukta kathAoMko svAmIne buddhi va cAturyase unhIM kathAoMko jJAna-vairAgyarUpa kathAmeM parivartita karake (24) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnIyoMke sabhI prayAsa niSphala kiye jisase rAnIyA~ bhI svayaM jJAna-vairAgyavaMta banatI gii| yogAnuyoga usI rAtriko arhadAsa zreSThIke gharase dhana curAne hetu, corI vidyAmeM kuzala rAjaputra-vidyutaprabha nAmA cora, unake ghara aayaa| usane adRzya vidyAse gharake daravAje khola ORIA vvvvvwAME AVA jayade rAtrimeM jambUsvAmIke sAtha unakI cAra rAniyA~ va vidyutaprabha corakA vArtAlApa kara gharameM praveza kiyaa| "subaha hote hI 'svAmI', dIkSA lene vAle haiM" yaha vyathA mAtAko andarondara khAye jA rahI thii| ataH ve ThIka taraha so nahIM pA rahI thii| vidyutprabha corane mAtAkI yaha vyathA dekha use apanA paricaya diyaa| mAtAne apanI sArI vyathA khii| Aja hI pANigrahaNa kI huI cAra kanyAe~ 'svAmI'ko saba bhAMti manA rahI haiM, para svAmI unakI saba bAtoMko vairAgya va zAMtarasameM magna kara rAniyoM para vairAgyakA raMga car3hA rahe haiN| ataH mAtAne vidyutprabha corase kahA, ki 'Apa buddhizAlI cora honese, kisIkA mana curAnemeM bhI Apa pravINa pratIta hote haiN| yadi Apa 'svAmI'ko kucha samajhAyeM va isa bhare gharako cAra cAMda lagAyeM to kitanA sundara ho| Apako jo dhana cAhie vaha sabhI le liijie| dhanabhaMDArakI cAbIyA~ tumheM detI huuN| sabhI dhana tumhArA hai| putra binAke dhanako dhikkAra hai| putra binA isa dhanakA maiM kyA karU~gI' ? (25) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apanI honahAra bhalI honese, kisI bhAMti vidyutprabha corane isa bAtako svIkAra kiyaa| mA~ ne putrake kakSakA daravAjA khttkhttaayaa| anAyAsa mA~ko AyA jAna 'svAmI' AzcaryAnvita hue, unhoMne mA~ko kahA, ki 'Aneke bajAya mujhe bulA liyA hotA to maiM svayam A jAtA!!' aisA kahate mA~ne vidyutprabhakA paricaya usake 'dUrake mAmA'ke rUpameM dekara, terI bhagavatI jinadIkSAke samAcAra suna, tujhase milane Aye haiM, yadi svIkRti ho to unheM bheja duuN| mA~ke vinita zabda samajhakara 'svAmI'ne mA~ko DhAr3hasa baMdhAte hue bar3e vinayase mA~ va mAmAke caraNasparza kiye| rAnIyoMne bhI usI bhA~ti caraNasparza kiye| cAroM rAnIyoM saha vidyutprabhane kaI kathAyeM kahakara 'svAmI'kA mana haranekA prayatna kiyaa| para ulaTA 'svAmI'ne unheM vividha anya kathAoM dvArA cAroM patnIyoM va vidyutprabhake hRdayako jJAna-vairAgyase bhara diyaa| itanemeM subaha ho gii| 'svAmI'ne cAroM patnIyA~, vidyutprabha va usake aneka sAthI tathA mAtA-pitA saMga dIkSA hetu jaMgalakI ora prayANa kiyaa| nagaravAsI rAjA zreNika Adi sabhI hRdayameM bhagavatI jinadIkSAkI adbhuta mahimA saha 'svAmI'ko azrusaha vidA dii| kaI to unake sAtha munidIkSA lene bhI cala diye| sabhI gautamasvAmIke ziSya sudharmAsvAmIke pAsa pahu~ce va 'svAmI' sahita vidyutprabha va usake 500 sAthI tathA pitA Adi kucha logoMne munidIkSA grahaNa kii| cAroM patnIyA~ va mAtAne arjikA vrata aMgIkAra kiyA tathA kaI nagarajanoMne zrAvakake vrata aMgIkAra kiye| jisa dina gautamasvAmIkA nirvANa huaa| usI dina sudharmAsvAmI kevalI hue| jambUsvAmI unake pramukha ziSya hue| 12 varSa pazcAt sudharmAsvAmIne nirvANa prApta kiyA va jambUsvAmIko usI dina kevalajJAna huaa| andAjita 40 varSa taka kevalIke rUpameM 'bhava'nAmake ziSyako upadeza dete hue sammedazikharase mathurA taka vihAra kara unhoMne satyamArgakA prakAza kiyaa| tatpazcAt ve mathurAse mokSa pdhaare| ApakA kAla vI.ni. 24-62 varSa (I.sa. pUrva 503 se I.sa. pUrva 465) taka mAnA jAtA haiM, kyoMki bhagavAna mahAvIrasvAmI pazcAt 62 varSa taka kevalI bhagavaMta vidyamAna the tathA Apa antima kevalI bhagavaMta the| antima kevalI zrI jambUsvAmIko koTi koTi vNdn| (26) Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (27) yaheva jambUsvAmI, vidyutprabha evaM cAra rAniyoMkA dIkSA grahaNa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI bhadrabAhusvAmI ( prathama ) bhagavAna mahAvIrake nirvANa pazcAt gautamasvAmI, sudharmAsvAmI va jambUsvAmI nAmaka tIna kevalI hue / tatpazcAt viSNu, nandimitra, aparAjita, govardhana tathA bhadrabAhu ( prathama ) - aise pA~ca zrutavalI hue haiN| pA~cave zrutakevalI bhadrabAhusvAmIke bAremeM aisA mAnA jAtA hai, ki ve sukha-saMpattise bharapUra puNr3avarddhanadezake koTapura zaharameM pitA zazizarmA purohita va mAtA somazrIke bhAgyazAlI putra the| Apake janma para mAtA-pitAne utsava kiyA thA / putra bilakula kAmakumArakI bhAi~ tejasvI, dedIpyamAna, unnata, suvizAla bhAlayukta thaa| mAtA - pitAne putrakA nAma bhadrabAhu rakhA / sabhIko vinoda prApta karAtA huA bAlaka dinoMdina vRddhigata hotA huA, kumAra avasthAmeM pahu~cA / ekabAra nagarake bAhara anya mitroMke sAtha vaha baTA ( gola geMdanumA Thosa vastu - golI ) khela rahA thaa| koI bhI mitra ekake Upara eka baTe car3hAte car3hAte mAtra tInacAra hI baTe caDhA pAte the; vahA~ kumAra bhadrabAhune ekake Upara eka aise 14 baTe caDhAye / (pccccccccccd)', (28) jayade bAlaka bhadrabAhu dvArA ekake Upara eka baTe car3hAnA va AcArya govardhanasvAmIkA bAlakake isa kautuka para najara par3anA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadeva bhadrabAhuke mAtA-pitA ke vahA~ AhArake samaya mAtA-pitAke nivedana para AcArya govardhanasvAmI dvArA bhadrabAhuke bhAvI zrutakevalItvakI ghoSaNA / usI samaya cAturmAsa zurU hotA jAnakara, bhagavAna zrI govardhanasvAmIAcArya sasaMgha usI gA~vameM padhAre hue the| unakI najara kumArake isa kautuka para pdd'ii| unhoMne yaha kautuka dekha jJAnakI vizeSa nirmalatAse jAnA, ki yaha kumAra 14 pUrvakA jJAtA aMtima zrutavalI hogaa| dUsare dina govardhanasvAmI AhAra hetu zaharameM pdhaare| bhAgyodayase yaha AhAra bhadrabAhu ghara para hI huA, pazcAt mAtA-pitAke namra nivedana karane para AcArya govardhanasvAmIne batAyAki 'bhadrabAhu honahAra zrutakevalI hogA' / namra bhadrabAhu cAturmAsa honese rojAnA munibhagavaMta pAsa jaMgalameM jAtA va caMda dinoMmeM vaha vyAkaraNa, gaNita, nyAya va syAdvAda vidyAmeM aisA to pAraMgata ho gayA ki usakI kIrti rAjadarabAra taka pahu~ca gii| itanI choTI umra meM itanA jJAna jAnakara rAjAne bhI prasanna hokara unheM rojAnA rAjadarabAra meM AnekA nivedana kiyA / ekabAra rAjadarabArameM jinadharma virodhI koI vAdI vAda karane AyA, usako bhadrabAhune caMda Thosa nyAyoMse jinadharmakI yathArtha pratIta karA dii| yuvAvayameM mAtA-pitAne bhadrabAhuke vivAhakI bAta rakhI taba caturgati bhramaNase bhayabhIta bhadrabAhu zrutakevalI govardhanasvAmIse bhagavatI dIkSA dhAraNa karake, nija AtmahitameM laga gae va dvAdazAMgake jJAtA ho ge| (29) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (30) GA yava AcArya govardhanasvAmI dvArA munirAja bhadrabAhuko AcAryapadavI / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina ujjayanI nagarImeM bhagavAna bhadrabAhusvAmI jinadAsa zeThake ghara AhAra lene padhAre, vahA~ zUnya gharameM mAtra kucha dinoMkA bAlaka jhUlemeM jhUla rahA thaa| usake mu~hase anAyAsa hI 'gaccha, gaccha' -jaisI dhvanisA AcAryadevako mahasUsa huaa| zizukI bhASA dvArA va jhUlemeM, bAlakakI bAlasahaja hAtha AdikI kriyAse hI AcAryadevane nimittajJAnase jAnA, ki dakSiNakI ora 12 varSakA durbhikSa nahIM hogA, para uttarameM ati bhayAnaka 12 varSakA 0 durbhikSa hogaa| ve antarAya jAnakara vahA~se palaTa ge| bhadrabAhu AcAryane saMghameM yaha saba bAteM batAkara isa ora munidharmakA nirvAha na jAnakara, dakSiNakI ora jAnekA Adeza diyaa| yaha jAna sabhI zreSThI zrAvaka AcAryadevake pAsa Aye, va unase anunaya-vinaya karane lage aura kahA, ki yahA~ke zreSThI pUrNarUpase samRddha-dhana-dhAnyayukta haiM, jainI yA anya kisIko bhI akAlameM bAdhA nahIM hogii| 12 varSa to dekhate hI dekhate pUre ho jAyeMge; anyathA, binA muni bhagavaMtoke to hamArA jInA hI duSkara ho jAegA Adi aneka prakArase nivedana kiyaa| para AcArya bhagavaMta ekase do nahIM hue| taba zrAvakone saMghake anya munIndroMse arja kI to sthUlIbhadrAdi kucheka 12500 muni uttara bhAratameM ruka gaye va 'candraguptAdi 12500 muni bhagavaMta bhadrabAhusvAmIke sAtha karNATaka dezakI ora vihAra kara ge| isa taraha sadguru-aise mahAsamartha AcArya bhagavaMtakI AjJA na svIkAraneke phalasvarUpa, uttarameM rahA saMgha dhIre-dhIre zithilatAkI ora dhasatA gayA va pariNAmasvarUpa zvetAMbara matakI utpattikI nIMva banatA gyaa| ataH guruAjJAko apane hitake lie, vinayI AtmArthI jIvoMko avazya zirodhArya karanA caahie| vartamAnameM bhadrabAhusvAmI va caMdragupta muni bhagavaMtakI samAdhi zravaNabelagolAke caMdragiri parvata para banI huI hai| kaI itihAsakAroMke mata anusAra ukta bhadrabAhu bhagavaMtake alAvA mUlasaMghakI paTTAvalI anusAra nau aMgake jJAtA dUsare bhadrabAhu bhagavaMta hue haiM jinako, paramparAmeM kramazaH AcAryadeva lohAcArya, arhadalI, mAghanandi, jinacandra va kuMdakuMdadevake guru batAye jAte haiN| bhadrabAhu svAmI bhagavaMta(prathama) eka mahAna dvAdazAMgake jJAtA, prakhara prabuddha AcArya ho gaye haiM, jo unakI Antarika AtmapariNatikI pracura nirmalatAko sUcita karatI hai| ApakA kAla I.sa. pUrva 394-365 mAnA jAtA hai| 12 aMga-14 pUrvake jJAtA prathama bhadrabAhusvAmIko koTi-koTi vaMdana / 1. bhadrabAhu AcArya dvArA jaba rAjA caMdraguptane nikRSTakAlake sambandhameM jAnA, taba unheM vairAgya ho gyaa| ata: vahA~ke mukuTabaMdhI rAjA caMdraguptane AcArya bhadrabAhujIse bhagavatI jinadIkSA dhAraNa kara lii| 2. kucha itihAsakAroMke matAnusAra usa samaya ujjainameM 12000 munibhagavaMtoMkA saMgha thA usameMse kucha 10 bhAga vahA~ rahA va kucha bhAga dakSiNakI ora prasthAna kara gyaa| (31) Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zrI prauSThila aparanAma candragupta (prathama) bhAratIya itihAsake prakAzastaMbha rUpa mauryavaMzake prathama samrATa candragupta(candrase rakSita)ko hI mAnA jAtA hai| Apake kauTumbIkajana, mAtA-pitA Adike viSayameM vizeSa jAnakArI jJAta nahIM huI hai, phira bhI Apa bacapanase hI khela khelameM anya baccoMke sAtha svayam rAjA bana anya bAlakoMko usakA anucara banAnA, nyAya karanA Adi khela khelate the| isase itanA spaSTa hai, ki Apa zatruoMko naSTa karanemeM paTu vIra yoddhA the| Apa moriyavaMzake honese 'candragupta maurya' khlaaye| ye kSatriyakulake the, paraMtu sAthameM unakA jaina matAnuyAyI honA bhI itihAsase pratIta hotA hai| Apa cANakyakI madadase pATaliputra (hAla paTanA)ke, pUrva uttaravartI sImAnta pradezoMse lagAkara avantipura (hAla ujjaina) taka phaile magadharAjyake samrATa bane the| ApakA zAsanakAla bahuta hI aitihAsika mahattva rakhatA thaa| Apane Apake samayameM vartamAna eziyAke kaI ilAkoMke sAtha va yunAna Adi dezoMke sAtha bhI saMdhi vyApAra calAyA thaa| Apane samrATa sikandara jaisoMke hRdayako jhakajhora denevAle laDAkU rAjA puru Adike sAtha mitratA kI thii| itanA honeke bAvajUda bhI jinAgama 'tiloyapaNNatti' anusAra jinhoMne jinendra bhagavatI munidIkSA dhAraNa kI, aise Apa antima mukuTadhArI rAjA the| Apake bAda koI bhI mukuTadhArI rAjA dIkSita nahIM hue| Apake samayameM isa huNDAvasarpiNIkAlake paJcama zrutakevalI bhadrabAhu svAmI (prathama) ujjainI nagarImeM padhAre the| ve AhAra lene nagarameM padhAre, usa samaya eka sUne gharameM mAtra kucha dinoMke baccekI avAja va karatUtoMse apane aSTAMga nimittajJAna dvArA bhagavAna bhadrabAhu svAmI (prathama)ne jAnA, ki uttara bhAratameM 12 varSakA bhISaNa akAla par3egA, ki jisase sAre magadhameM kahIM bhI municaryA yathAyogya nahIM cala skegii| ataH bhadrabAhusvAmI apane 12500 munirAjoMke saMgha sahita dakSiNake samudrataTIya ilAkoMkI ora vihAra kara gye| ( 32 ) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyaheva 10 10 11 Raj AcArya bhadrabAhu (prathama) ke sAtha munirAja prauSThila saha munisaMghakA dakSiNakI ora vihAra usa samaya samrATa candragupta bhI bhaviSyakI aisI durdazA dekha atyaMta vairAgI ho, AcAryadeva bhadrabAhuse bhagavatI jinadIkSA ( dIkSA nAma proSThila ) dhAraNa karake, apane guru bhagavAnake sAtha hI dakSiNa pathakI ora vihAra kara gaye / rAstekI gahana aTavImeM AkAzavANIke AdhAra para bhadrabAhu svAmIne apanI Ayu alpa jAna vizAkhAcAryako saMghakA bhAra soMpakara unheM Age dakSiNadeza jAnekA Adeza diyaa| usa samaya munirAja candragupta apane gurukI sevAmeM vahIM rhe| ve jisa aTavImeM the, vahA~ AhArakI vidhi milanA atyaMta kaThina thA / itihAsakAroMke anusAra usa samaya, usa bhayAnaka aTavIke vyaMtara devatAne prauSTila - candragupta munike tapazcaryAkI kaI parIkSAe~ kI, jisase kaI dinoM taka Apako AhArakA yoga nahIM huA, phira bhI Apa zAntabhAvase apane AtmadhyAnasvAdhyAyameM lIna rahe va apane gurukI yathAyogya vaiyAvRttya karate rhe| Akhira eka dina Apako AhArakA yoga mila gyaa| tatpazcAt AcAryazrI bhadrabAhusvAmI ( prathama ) ne vahIM samAdhi - maraNa liyaa| Apa unake caraNa-cihnako Adarza banAkara vahIM mahAna tapazcaryA karate rhe| itanemeM duSkAlake 12 varSa pUrNa hue| vizAkhAcAryako sasaMgha vApasa pATalIputrakI ora jAte samaya, mArgameM candragupta munirAja mile| munirAja candraguptane AcAryadevakI yathAyogya (33) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) jayaden: munirAja prauSThila dvArA AcArya bhadrabAha (prathama)kI vaiyAvRtya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanA Adi kI, paraMtu vizAkhAcArya va saMghake munipuMgava candraguptako aise bhayAnaka jaMgalameM 12 varSa taka rahakara sAdhanA va mahAvratoMkA pAlana asambhava samajha unako bhraSTa muni samajha baitthe| tatpazcAt canda samayameM hI AcAryadevako jJAta ho gayA, ki candragupta yahA~ yathArtha kAntAra-caryAse mahAtapasvIrUpa rahe haiM-ataH saMghake sAmane Apake tapakI bhUrI-bhUrI prazaMsA kii| tatpazcAt munirAja candraguptako jJAta huA, ki jahA~ aTavImeM AhArakA yoga huA thA, vaha jinamandiroM, zrAvaka-zrAvikAoMse suzobhita nagarI nahIM, paraMtu mAtra vyaMtaradevakRta racanA thI, ki jo ApakI tapazcaryAse prasanna hokara vyaMtaradevane racI thii| paraMtu deva-racanA arthAt devakRta AhAra lenese Apane svayaM hI AcAryavara vizAkhAcAryase AlocanA kara kezaloca Adi dvArA navIna dIkSA dhAraNa kii| unhoMne bhadrabAhusvAmIke dehaparivartana karaneke pazcAt karIba 12 varSataka nirantara tapazcaryA karate hue antameM vahIM samAdhimaraNa aMgIkAra kiyaa| yaha sthAna koI aura nahIM, para vartamAna 'zravaNabelagola' hI hai, jo usa samaya bhayAnaka aTavI thaa| vaha jagaha Aja bhI AcArya bhadrabAhu (prathama) va munirAja candragupta(prathama)kI samAdhisthalake rUpameM prasiddha hai| Apake samayameM koI lekhita graMtha racanA nahIM hotI thI, isalie Apane koI graMtha racanA nahIM kii| phira bhI ApakI mahAna tapazcaryA va akele (aTUle) bhayaMkara banameM 12 varSase bhI adhika kAla taka gurubhaktimeM saMlagnatA hI, hama sabake liye eka anukaraNIya Adarza hai| ApakA dIkSA nAma 'pauSThila' va rAjyazAsanakA 'candragupta' nAma-aisA pratIta hotA hai| ApakA kAla I.san pUrva 355-336ke bIca mAnA jAtA hai| kucha logoMkI mAnyatA aisI hai, ki Apa hI bhagavAna bhadrabAhu (prathama)ke ziSya vizAkhAcArya the, parantu ApakA jaMgalameM guru-bhaktisaha rahanA aura sasaMgha dakSiNa-pathakI ora jAnA, donoMkA sumela nahIM honese Apa svayaM vizAkhAcArya nahIM hoMge-aisA bhI itihAsakAroMkA mAnanA hai| jo kucha bhI ho Apa eka mahAna guru-bhakta va hamAre lie parama Adarza tapasvI the, isameM koI vikalpa nahIM hai| mahAna gurubhakta prauSTila AcAryadevako koTi koTi vaMdana ___(35) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna munivara zrI 'cANakya' aparanAma 'kauTilya' vizvake itihAsameM bhAratIya saMskRtike kUTanItijJa maMtrI cANakya eka mahAna arthazAstrI the| ve janmase brAhmaNa honeke kAraNa vaidika saMskRtimeM jitanI khyAti pA sake, utanI khyAti jaina saMskRtimeM nahIM pA sake / yadyapi Apa mUlataH kulase brAhmaNa hone para bhI, mAtA-pitA jinadharmake saMskArI honese va ve munivaroMkA Adara - sanmAna dete honese cANakyake antarameM jaina muniyoMke prati AdarakI bhAvanA rahI thii|' itanA hI nahIM unake pitAko use jaina muni banAnekI bhAvanA thii| Apake samaya taka zvetAmbara mata yA ardhaphAlaka yA yApanIya kisI bhI matakI utpatti nahIM huI thI; mAtra eka hI sanAtana digambara jinadharma hI jainadharmake rUpameM thA / kuTila gotrIya honese 'kauTilya' athavA 'kauTibhva' va caNakakA putra honese 'cANakya' nAmase Apa prasiddha hue| ApakA janma caNaka gAMvameM huA thaa| Apake pitAkA nAma caNaka brAhmaNa va mAtAkA nAma caNezvarI thaa| Arthika dRSTise Apa garIba parivArake the| unake kSetrameM nandavaMzakA rAjya thaa| usa vaMzakA antima zAsaka dhananaMda thaa| usake tIna maMtrIyoMmeMse uttama prabuddha maMtrI va usake pArivArika logoM para bhArI evam krUra anyAya huA honese, usa maMtrIne kisI bhI prakArase nandavaMzake nAzakI ThAnI thii| usake lie yogya vyaktikI talAzameM thA / usa mantrIne brAhmaNa cANakyako nirjana sthAnameM 'darbhake ghAsako jar3amUla se kATate dekha va cANakyake pAsase usakA kAraNa jAnakara usako jJAta huA, ki yaha brAhmaNa nandavaMzako nAza karanemeM bahuta hI acchA sahAyaka hogaa| ataH usa mantrIne cANakyakI garIbIkA lAbha uThAkara, rAjA nanda dvArA svayaMke hue ghora apamAnakA badalA lene hetu eka yukti rcii| maMtrIkA pUrvameM jo bhArI apamAna huA, usakA badalA nandavaMzake nAzase hI hogA aisA nirNaya kara usane nanda rAjAke yahA~ cala rahI garIba brAhmaNoMko AhAradAnakI suvidhAke sambandhameM cANakyako batAyA / cANakya vahA~ rojAnA AhAra lene jAne lagA / maMtrIne dhIme-dhIme svayaMke gupta nirNayase banAI huI yojanAke anusAra, pUrvakI apekSA eka aisA komala ghAsa usake UparakA bhAga zUlakI bhAMti pA~va AdimeM lagane para darda karatA hai / (36) 1. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa jayade cANakya dvArA candraguptako magadhadezakA rAjA banAnA nimnastara para cANakyake lie AhArasuvidhAkA prabandha huA hai-aisA cANakyako btaayaa| jaba cANakyane kAraNa jAnanA cAhA, taba usane jhUThamUTha kahA ki 'yaha rAjA nandakA Adeza' hai| usa para pratizodhakI jvAlAmeM jalatA huA, vaha nanda rAjAke mahalase 'rAjAke nAzake' zabda z2orase cillAte hue jA rahA thaa| usI samaya nanda rAjAkA asaMtuSTa vIra yoddhA 'candragupta' bhI unake sAtha cala pdd'aa| cANakyane vIrayoddhA candraguptameM rAjyazAsana calAneke guNa pAkara use rAjanIti, arthazAstra Adi sabhIkA alpasamayameM jJAna diyaa| una donoMne magadharAjyake sImAnta pradezoMke rAjAoMko ikaTThA kara nandavaMzakA nAza kiyaa| antataH candraguptako magadhadezakA rAjA bnaayaa| cANakyane jaba jAnA, ki usakA lakSya nandavaMzakA jar3amUlase haTAnA thA, ki jo saMpUrNa ho gayA hai, taba usane apane Antarika kaSAyabhAvoMko upazAMta kara svayaMko adhyAtmake DhA~cemeM DhAla diyaa| antataH cANakyane apane 500 ziSyoM sahita bhagavatI jinadIkSA lI va kaThora tapazcaryA karate hue pATalIputrase 'vanavAsa' hote hue, mahAkauJcapurake eka gokula nAmake sthAnameM sasaMgha kAyotsarga-mudrAmeM baiTha gye| (37) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALS (38) jayade AcArya dvArA cANakyako bhagavatI jinadIkSA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhIM dinoMmeM nandavaMzakA nAza honese nandakA anya subuddhi maMtrI cANakyakI kuTanItijJatAke kAraNa cANakya para bahuta hI krodhita thaa| vaha krauJcapurake rAjAke yahA~ maMtrI bnaa| kauJcapurake rAjAko jJAta huA, ki apane rAjyake vanameM munirAja cANakya padhAre haiM GOS jayadeva krauJcapurameM subuddhi maMtrI dvArA munirAja cANakya saha munisaMghako Aga lagAnA / va usane mantrI sahita unake darzanArtha jAnekA nirNaya kiyaa| subuddhi mantrIne cANakyase badalekI bhAvanAse kAyotsargadhArI munirAjako sasaMgha ghera liyA va Aga lagA dii| jisase sabhI muni-puMgavakA samAdhimaraNayukta svargavAsa ho gyaa| divya kauJcapurakI pazcima-dizAmeM Aja bhI cANakya munikI eka niSadhA banI huI hai| jahA~ kavi hariSeNake samayameM sAdhujana darzanArtha jAte rahate the| Apane 'arthazAstra' nAmaka apanemeM adbhuta laukika siddhAntoMkI racanA kii| usa kAlameM adhyAtmavidyAkA jJAna maukhika hI hotA thA, likhita nhiiN| ataH Apane koI graMtha racanA nahIM kI; phira bhI, jaina itihAsameM ve pUrvAzramameM kuTila rAjanItijJa honepara bhI, antarase itane alipta the, ki kArya samApta hone para, turaMta bhAvaliMgI saMta banakara ghora tapazcaryA kara, samAdhi-maraNayukta Atma-sAdhanAkA sundara sanmArga yotita kara mumukSuoMke Adarza bana gye| ApakA kAla AcArya candraguptake samakAlina mAna Apa I.sa. pUrva 355se I.sa. pUrva 336 ke munipuMgava hone caahie| Apako koTi koTi vaMdana / (39) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI bhadrabAhu (dvitIya) tathA candragupta (dvitIya) bhagavAna AcArya bhadrabAhu (dvitIya) isa kAlake aMtima 9 aMgake jJAtA AcArya bhagavaMta the| unake pazcAt koI bhI AcArya itane jJAtA nahIM hue| ___Apake kula-parivArake bAremeM kahIM jAnakArI nahIM miltii| bhagavAna mahAvIrake pazcAt Apa taka karIba 26, jJAnadhyAnameM dhuraMdhara AcArya hue, para katipaya AcAryoMke alAvA anya kisIke bhI kula-parivArake bAremeM jJAta nahIM hotaa| mAtra ApakA nAma AcArya indranandi kRta mUlasaMghakI paTTAvaliyoMmeM prApta honese jJAta hotA hai| AcArya bhadrabAhukA nAma, kAla va sambandha rAjA candragupta(dvitIya)se milAna hotA honese Apake bAremeM yathAtathA jAnakArI milatI hai| mauryavaMzake prathama samrATa , candragupta (prathama)ke vaMzameM hI rAjA candragupta (dvitIya) kA aparanAma saMprati hue| ve apane prauDha vayameM rAjasiMhAsana para Asanna hue the| unakI buddhi jinadharmake prati ati pipAsu thii| ve nirantara muni bhagavantoMko AhAradAna dene tatpara rahate the| rAjA caMdragupta (dvitIya)ko eka rAtrike aMtima praharameM 16 svapna Aye the| ve unakA phala jAnaneko utsuka the| bhagavAna bhadrabAhusvAmI (dvitIya)kA udhara vihAra hone para rAjA candragupta (dvitIya)ne una 16 svapnoMke phala pUchane para aSTAMga nimittajJAnI AcArya bhadrabAhu (dvitIya)ne nimnarUpase phalakA varNana kiyA thaa| * svapna 1 : 'sUryAsta'kA phala : aba isa paMcamakAlameM bharatakSetrase kevalajJAna sUryakA asta ho jaayegaa| * svapna 2 'kalpavRkSakI bhagna zAkhA'kA phala : rAjA bure uddezyase saMpattikA saMgraha kreNge| rAjyako chor3akara ve tapako kucha bhI nahIM smjheNge| parAyI lakSmIke saMgraha (arthAt chInA-jhapaTI)meM lage rheNge| (yaha utsarga varNana samajhanA cAhiye, kyoMki AcAryavara samantabhadrake ziSya banArasake rAjA hI the, jinhoMne tapa (bhagavatI jina dIkSA) dhAraNa kI thii| aise to udAharaNa jinAgamameM aura bhI upalabdha haiN|) (40) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) jayadeva" xxxxxxxxx SEAR {6 mahArAjA candragupta (dvitIya) ko 16 svapna A Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * SP) svapna 3 : 'nabharUpI A~ganameM ulaTe hue indra vimAna'kA phala : isa paMcamakAlameM yahA~ cAraNa-RddhidhArI muni nahIM aayeNge| kalpavAsI devoMkA bhI Agamana niSiddha rhegaa| (isako bhI utsarga kathana samajhanA cAhie, kyoMki kuMdakuMdAcAryadeva cAraNaRddhike bala videhakSetrameM sImaMdhara svAmIke darzanArtha hetu gaye va vApasa Aye the| vaisA hI kucha pUjyapAdasvAmIke bAremeM bhI ginA jAtA hai|) svapna 4 : 12 phaNavAle sarpa'kA phala : 12 varSakA magadhameM akAla / (yaha itihAsake anusAra yogya pratIta nahIM hotA hai, kyoMki 12 varSakA akAla karIba 300 varSa pUrva huA thaa| yA isakA saMketa yaha ho sakatA hai, ki bhaviSyameM kisI samaya aisI sthiti ho|) svapna 5 : 'candramaNDalameM bheda'kA phala : lokameM muni aura jinadarzana (jinamata)kA bheda hogaa| (lokakA artha tIna loka na samajha, mAtra isa kAlameM yahA~ bharatakSetra mAtrako hI lokake rUpameM samajhanA caahie|) svapna 6 : 'jUjhate hue kAle hAthIyoM'kA phala : megha yahA~ samayasara va pUrNa pramANameM nahIM brseNge| vajrAgni (bijalI-zikhA) pRthvImaNDalako naSTa kregii| ataH loga pAnIke lie jhajhUmate rheNge| svapna 7 : 'khadyoto'kA phala : zubhakarmako (vItarAga zAsanako) prakaTa karanevAle Agamake padoMko mukhameM dhAraNa karanevAle sAdhu bahuta kama hoNge| svapna 8 : 'sarovarake madhyameM sUkhA'kA phala : madhyadezameM dharmakA nAza hogaa| svapna 9 : 'dhUmadarzana'kA phala : durjana-jana ghara-gharameM doSoMko grahaNa karanevAlI kathAe~ karanevAle hoNge| svapna 10 : 'siMhAsana para sthita vanacara'kA phala : bhaviSyameM akulIna rAjA hoNge| vizuddha kulavAle jIva nIca, akulIna rAjAoMkI sevA kareMge va unhIMkI kRpAse apanA udara bhreNge| svapna 11 : 'bar3e-bar3e jaMgalI kuttoMko svarNathAlameM kSIra khAte hue' kA phala : kuliMga sAdhu rAjAoM dvArA pUje jAe~ge va loga unhIMke vacanoMkA yatnapUrvaka pAlana kreNge| svapna 12 : 'hAthI para ArUr3ha baMdara'kA phala : mahARddhivAle arthAt mahARddhivaMta aura puruSArthavAloM dvArA hIna akulInajanoMkI sevA kI jaaygii| (42) . . Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svapna 13 : 'kur3emeM utpanna kamala'kA phala : parigraha sahita muni hoNge| (yaha bhI sAmAnyakathana pratIta hotA hai, kyoMki isa ghaTanAke pazcAt bhagavAna kuMdakuMdAcAryAdi / / kaI niSparigrahI muni hue aura paJcamakAlake anta taka hoNge|) . svapna 14 : 'maryAdA tyAga karatA samudra'kA phala : zAsaka loga adhika kara (Teksa) vasUla kreNge| * svapna 15 : 'bAlavRSabha dvArA uttama rathakI dhurA calAte hue kA phala : kumAra saMyamake bhAra vahana kreNge| (isa phalameM kyA kahanA cAhate hai, vaha aspaSTa hai|) svapna 16 : 'tarUNa bailoM para ArUr3ha atula zaktizAlI kSatriya'kA phala : kSatriya kudharmake anurAgI hoNge| isa svapnase saMketa milatA hai, ki aba kAla kudharmakI vizeSatAvAlA aayegaa| rAjAne svapnake aise phala jAnakara, isa paJcamakAlako saMsArako ati dharma viruddha jAnakara, saMsArase virakta ho, putrako rAjya de bhagavAna bhadrabAhu (dvitIya)se bhagavatI jinadIkSA dhAraNa kI va ghora tapa kiyaa| ____Apa donoMke samayameM adhyAtmavidyAkA pravAha maukhika hI thaa| likhitarUpameM graMtha - banAnekI koI AvazyakatA nahIM thii| ataH Apa donoMne koI zAstraracanA nahIM kI hai, phira bhI Apa apane kAlameM mahAna samartha muni bhagavaMta honese ApakA sthAna jaina itihAsameM amiTa haiN| Apake jIvanapaTalase hameM jJAta hotA hai, ki jIvanameM samyakratnatraya dharma hI grahaNa karaneyogya hai| AcArya zrI kuMdakuMdadevane Apako apanA 'gamakaguru' ke rUpameM batAyA hai| ApakA kAla I.sa. pU. 35 se 12ke bIca rahA hai| AcArya bhadrabAhu (dvitIya) va munivara caMdragupta (dvitIya)ko koTi koTi vNdnaa| (43) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) Jay Squaret AcArya arhadbala dvArA yuga-pratikramaNake yati sammelanameM guNadhara AcAryAnvI samartha munirAjako guNadhara saMghakA AcArya banAnA Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI guNadhara AcArya bhagavAna mahAvIrakI divyadhvanimeMse bhagavAna zrI gautamasvAmIne 12 aMgakI racanA kI thI / samyakUratnatrayarUpa pracura svasaMvedanase nija AtmAmeM nirantara jhUlanevAle mahAyogI bhagavAnazrI guNadhara AcAryako 14 pUrvameMse pA~cave jJAnapravAdapUrvake aMzakA jJAna thaa| usake vividha prAbhRtoM (pAhuDoM) meMse 'pejadoSa' pAhuDakA jJAna guNadhara AcAryako prApta thA, jo AcAryokI bhASAmeM kaheM to mahAsamudra tulya hotA hai| itanA hI nahIM isake atirikta "dharasenAcAryako jisa ' mahAkammapayaDipAhuDa' kA jJAna thA, ' usakA bhI Apako jJAna prApta thaa| isase yaha jJAta hotA hai, ki AcArya guNadhara bhagavaMta dharasenAcArya se bhI vizeSa jJAnI the va pUrvAMzake jJAtA the; itanA hI nahIM AcArya dharasenakI bhAMti Apa bhI zruta - pratiSThApaka rahe haiN| "" AcArya paramparAke anusAra paMcavarSIya yugapratikramaNake samaya eka bar3A bhArI sammelana (AcArya - sammelana ) huaa| jisameM so yojana takake yati ( muni bhagavaMta ) sammilita hue the| usa samaya yatiyoMke bhAvAnusAra mahAna AcAryavara arhadbaline yatiyoMkI paramparA ke anurUpa nandisaMgha, senasaMgha Adi vividha saMghokI sthApanA kI thI / usameM eka 'guNadhara saMgha kI bhI sthApanA thI / isa parase jJAta hotA hai, ki usa samaya guNadhara AcAryake paramparAke ziSyoMkI saMkhyA atyAdhika rahI hogI, tathA guNadhara AcArya itane bhAvavizuddhatAmaya hoMge, ki unakI paramparAmeM honevAle yativarga saba svayaMko guNadhara AmnAyI mAnanemeM apanA gaurava samajhate hoMge - ataH AcArya arhadbaline usa saMghakA nAma 'sena', 'nandi', 'ghara' aisA na rakhakara 'guNadhara saMgha' rakhA thaa| TIkA parase aisA dhvanita hotA hai, ki AcArya paramparAmeM sammilita the, kintu AcArya se 'kasAyapAhuDa' kI vIrasenAcArya kRta guNadhara bhagavaMta pUrvavidoM ( ' pUrva' ke jJAtA ) kI bhagavaMta pUrvavid hote hue bhI pUrvavidoMkI paramparAmeM nahIM the| tauparAMta AcArya guNadhara bhagavaMta aise samayake AcArya the, ki pUrvoke jJAnameM utanI (45) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamI nahIM AI thI, jitanI AcArya dharasena svAmIke samayameM A gaI thii| ataeva AcArya guNadhara bhagavaMta AcArya dharasena svAmIke pUrvavartI the| __ AcArya guNadhara bhagavaMtakI zabdoMkI gahanatA va gaMbhIratA itanI thI, ki unhoMne sirpha 1180 (233) gAthAoMmeM hI madhyamapadakI apekSAse 60,000 pada pramANa kasAyapAhuDake graMthaviSayako samAviSTa kara liyA thaa| itanA hI nahIM mAtra 3 gAthAmeM hI 5 adhikArake viSayako samAviSTa kara diyA thaa| yadyapi AcAryadevane mAtra eka graMtha--'kasAyapAhuDa'kI hI racanA kI hai, para vaha itanI gaMbhIra va gahana hai ki, vaha apane ApameM eka anUThA sthAna rakhatI hai| yadi yativRSabhAcAryadevane isa graMtha para cUrNisUtra na race hote to isa graMthake gAthAsUtroMkA ananta garbhita arthakA svarUpa hameM jJAta nahIM ho paataa| itanA hI nahIM, yaha kasAyapAhuDa graMtha pUre 'pejadoSapAhuDa'kA upasaMhAra svarUpa hai| isa graMthameM AcAryadevane mAtra mohanIyakarmake nimittakI mukhyatAse jIvake pariNAma va usake upazama, kSaya, kSayopazamase hote jIvake darzana (zraddhA) va cAritra labdhikA svarUpa batAyA hai| isa taraha mAtra mohanIya dazAvaMta jIvakI vaividhyatA (Asrava va baMdha tattva) va usake nAzakA upAya(saMvara va nirjarA)kA hI varNana kiyA hai| isa taraha mohanIyakarma nimittaka jIva apane mohabhAvase isa saMsArameM duHkhI hai, va usakA nAza karanA hI sukhakA upAya hai- aise mohase duHkhI jIvoMke lie yaha graMtha eka AzIrvAdarUpa hai| ____ guNadhara AcAryake guruke saMbaMdhameM koI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| para itanA jJAta hotA hai, ki 'kasAyapAhuDa' graMthakI racanA karake zAyada Apane anta samayameM AcArya nAgahastideva va AcArya AryamaMkSudevako isakA vyAkhyAna kiyA ho| ataH Apa AcArya nAgahasti va AryamaMkSuke zikSAguru hoMge--aisA pratIta hotA hai| ApakA kAla isakI prathama zatAbdI pUrvapAda yA usase bhI pUrvakA mAnA jAtA hai| AcAryadeva guNadhara bhagavaMtako koTi koTi vNdn| 1. kasAyapAhur3a graMthakI gAthAoMke bAremeM do mata haiM--(1) AcAryavara guNadharasvAmIne 180 gAthAoMmeM yaha graMtha racA thaa| pazcAtkI 53 gAthA yA to AcArya nAgahastine likhI ho yA AcArya yativRSabhajIne cUrNisUtroM saha ise ina gAthaoMko lipibaddha kiyA ho| yA (2) 180 gAthAoMmeM pejjadosa pAhur3akA upasaMhAra kara cUkaneke bAda prastAvanA, viSayasUci aura pariziSTake rUpameM ukta 53 gAthAoMkI guNadharAcArya svayaMne pIchese racanA kI ho| (46) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI zivArya aparanAma zivakoTi munidharmake AcAra prarUpaka, samAdhi - maraNakA vistArase varNana karatA tathA darzana, jJAna, cAritra va taparUpa cAra ArAdhanAoMkA uttama varNana karanevAlA digambara vAGgamaya 'bhagavatI ArAdhanA' apanemeM eka anUThA graMtha hai| isI graMthakI racanA karanevAle AcArya zivArya haiM / Apake AgamoMmeM zivanandi, zivagupta, zivakoTi Adi aparanAma aneka milate haiN| ApakI racanA, kAla Adike AdhArase aksara itihAsavidoMkA mAnanA hai, ki 'Apa AcArya samantabhadradevake ziSya jo kAzIdezake rAjA the| ve samantabhadrasvAmI dvArA svayaMbhUstotra par3hate samaya zivaliMga phaTakara candraprabha bhagavAnakA nivimba prakaTa hone para camatkArase prabhAvita hokara munidIkSA dhAraNa karanevAle AcArya 'zivakoTise' bhinna AcArya haiN| para isa bAta para sabhI ekamata nahIM hai, kyoMki Apake samantabhadrAcAryake ziSya honeke ullekha bhI milate haiN| alaMkAroM AdikI prayukti Adise rahita, Apake graMthameMse uttama Agama- siddhAntameM pAragAmitva, nIti, sadAcAra, kAvyazailIkA acchA jJAna dvArA pAMDitya va sAhitya dRSTi AdikI ApameM pratibhA jhalakatI hai| Apake sahiSNutA, vinayavaMtapanA, pUrvAcAryoMkA bhaktapanA, guruoM dvArA racita sUtra va arthakI samyak AtmAnubhUtisaha jAnakArIkI adbhutatA Adi sabhI guNa eka mAtra 'bhagavatI ArAdhanA' meM jhalakate haiM / Apa 'pANitalabhojI saMghake AcArya the| digambara saMpradAyakI paTTAvaliyoM, abhilekhoM, graMtha-prazastiyoM yA zrutAvatAra AdikI paramparAmeM ApakA nAma upalabdha nahIM hotA hai, phira bhI ApakA 'bhagavatI ArAdhanA' graMtha hI ApakI khyAtike lie paryApta hai| Apane apane 'bhagavatI ArAdhanA' graMthameM samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra va samyaktapa-- ina cAra ArAdhanAoM kA varNana kiyA hai| ApakA yaha graMtha 2166 gAthAoMmeM racita hai| Apane ArAdhya, ArAdhaka, ArAdhanA va ArAdhanAkA phala varNana karate hue batAyA hai, ki ratnatraya 1. Apake samayameM zvetAmbara mata isa taraha bhinna nahIM huA thA ki vaha bilakula alaga dhArA ho, ataH Apako zvetAmbarase bhinna dikhAne hetu 'pANitalabhojI' ke rUpameM pahacAne jAte the| (47) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadeva (1) LEC bhagavatI ArAdhanAmeM batAI gaI munirAjake samAdhimaraNake samaya anya munirAja dvArA vaiyAvRttya ArAdhya hai, nirmala pariNAmavAle bhavyajIva ArAdhaka haiM, jina upAyoMse ratnatrayakI prApti hotI hai vaha upAya ArAdhanA hai, va usake phalasvarUpa svarga-mokSakI prApti vaha ArAdhanAkA phala hai| isa graMtha meM 17 prakArake maraNakA svarUpa batAkara unameM paMDitamaraNa, paMDitapaMDitamaraNa, va bAlapaMDitamaraNa zreSTha batAye haiM / Apane sallekhanA, samAdhimaraNakA to bahuta vistRta suMdara bhAvavAhI varNana kiyA hai, vaha varNana apane ApameM anUThA hai| ApakI racanAkI bhASA Adise kucha itihAsakAroMke matAnusAra Apa tattvArthasUtra Adi graMthoMkI racanAoMke pUrvavartI AcArya the| ApakA kAla isakI prathama zatAbdIkA prathamapAda mAnA jAtA hai / AcAryadeva zivArya bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (48) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI AcAryadeva arhadvali aparanAma guptigupta pUrvadezastha puNDravardhanake nivAsI AcAryavara arhadvali bahuta bar3e saMghanAyaka the| AcArya indranandikRta 'zrutAvatAra' nAmaka graMthakI guruparamparAmeM AcAryavara lohAryakA nAma va unakI paramparAmeM aMgajJAna va pUrvajJAnake ekadezajJAtA AcArya vinayadatta, zrIdatta, zivadatta va arhadattake pazcAt AcArya arhaddhalikA nAma AtA hai| ApakA nAmollekha AcArya guptiguptake rUpameM bhI AtA hai| Apake saMghanAyakatvameM paJcavarSIya yugapratikramaNake vakta eka bar3A bhArI yati-sammelana huaa| isameM sau-sau yojana takake yati sammilita hue the| yaha sammelana Andhradezake antargata 'veNAka nadIke tIra para Aye 'mahimAnagarameM huA thaa| aMga jJAnake viccheda honeke pazcAt koI bhI AcArya kisI pUre aMgake jJAtA nahIM rhe| jIvoMke bhAgyavazAt Apake va tadvartI AcAryoMkI paramparAmeM kucha varSoM taka aMgo yA pUrvoke ekadeza jJAtA vartate rahe, parantu duSamakAlakI sthitise AcArya arhadvaliko saMgha saMcAlana hetu vividha saMgha karanekI jarUrata mahasUsa hone lgii| __ yatiyoMmeM kucha pakSapAtakI gandha dekhakara Apane gautama gaNadhara bhagavaMtase cale A rahe mUlasaMghako pRthak-pRthak nandi, vIra, aparAjita, deva, paJcastUpa, sena, bhadra, guNadhara, gupta, siMha, candra Adi vividha nAmoM yukta saMghokI sthApanA kI thii| jisase parasparameM dharmavAtsalyabhAva vRddhigata ho ske| AcArya dharasena jaba girinagarakI candraguphAmeM virAjita the| usa samaya unhoMne isI yati sammelanameM do samartha munibhagavaMtako bhejaneke samAcAra AcAryavara arhadvaliko bheje the| usa 1. veNyA nAmaka nadI mahArASTra prAntake satArA jilemeM hai aura isI jilemeM mahimAnagar3ha nAmakA eka gA~va bhI vidyamAna hai| vaha hI mahimAnagarI honA caahie| isase anumAnata: isI satArA jilemeM muniyoMkA sammelana huA thaa| 2. zrI kundakundAcAryadeva isI nandisaMghake the| (49) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya arhadbalike yugapratikramaNameM so yojanake munivara samAcArake AdhArase hI Apane usa sammelanameM Ae AcArya puSpadaMta va AcArya bhUtabaliko AcArya dharasena bhagavaMtake pAsa girinagarameM unake sevArtha bheje the| zravaNabelagolAke eka zilAlekhake AdhArase yaha patA calatA hai, ki AcArya puSpadaMta va bhUtabali donoMne AcArya arhadbalise hI dIkSA grahaNa kI thii| ataH Apa AcArya puSpadaMta va AcArya bhUtabalike dIkSAguru the / Apake kAla taka prAyaH lekhita graMtha racanA nahIM hotI thI / maukhika hI aMgAdikA jJAna pradAna hotA thA / graMtha racanAkI sthiti Apake pazcAt prAyaH puSpadaMta va bhUtabali AcAryase hI jJAnakI kSINatAke kAraNa zuru huii| ataH Apane kisI graMthakI racanA nahIM kI hai| Apa aMgajJAnake ekadezajJAtA hone para bhI saMghabheda nirmAtA honeke kAraNa ApakA nAma zrutadharoMkI paramparAmeM nahIM AtA hai, phira bhI zrutAvatArameM ApakA nAma bar3I zraddhAse liyA gayA hai / vidvAnoMke matAnusAra ApakA kAla vI. ni. 565 - 593 (I.sa. 38-66 ) mAnA jAtA hai / Apake samaya kI isa avadhimeMse prathama 10 varSa mUlasaMghake haiM, va pazcAtke varSa mUlasaMgha viccheda bAdake haiN| AcAryavara arhadbali bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (50) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI dharasenAcAryadeva mahAvIra bhagavAnakI vANIke prathama zrutaskaMdhake saMsthApaka bhagavAna dharasenAcArya haiN| dhavalAke AdhArase saurASTra dezake girinagara nAmake nagara (hAlakA nAma giranAra)kI candraguphAmeM rahanevAle aSTAMga mahAnimittake pAragAmI, pravacanavatsala aura aGgazrutake vicchedakI AzaMkAse cintita dharasenAcAryane kisI dharmotsava Adike nimittase mahimAnAmakI nagarImeM sammilita hue dakSiNapathake AcAryoMke pAsa eka samAcAra bhejA, jisameM unhoMne yaha icchA vyakta kI, ki yogya ziSya unake pAsa Akara SakhaMDAgamakA adhyayana kre| ___dakSiNa dezake AcArya pramukha arhadabaline zAstrake arthagrahaNa aura dhAraNameM samartha deza, kula, zIla aura jAtise uttama, samasta kalAoMmeM pAraMgata do muniyoMko veNA nadIke taTase AcAryavara dharasenajIke pAsa bhejaa| rAtriko AcAryavara dharasenajIko eka svapna AyA, jisameM do suMdara puSTa vRSabha dikhAI diye| jisase dharasena AcArya samartha munioMkA Agamana jAna AcArya dharasenako rAtrimeM 'bhAra vahana kara sake' aise do vRSabhakA svapna (51) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ati harSita hue va mukhase vacana nikala par3e, ki zrutadevatA jayavaMta ho| una donoMne vahA~ pahu~cakara AcArya dharasenakI tIna pradakSiNA dI aura unake caraNoMmeM baiThakara savinaya namaskAra kiyA / AcArya dharasenane una donoM yogya ziSyoMkI' parIkSA lI aura parIkSAmeM uttIrNa honeke pazcAt unheM siddhAntakI zikSA dii| ye donoM muni puSpadaMta aura bhUtabali nAmake AcArya the| yaha zikSA ASADha zuklA ekAdazIko jyoM hI pUrNa huI, varSAkAlake samIpa A jAnese, usI dina apane pAsase AcAryadeva dharasenane, unheM vidA kara diyaa| donoM ziSyoMne gurukI AjJA anullaMghanIya mAnakara usakA pAlana kiyA aura vahA~se calakara aMkalezvara meM cAturmAsa kiyA / indranandikRta zrutAvatAra aura vibudha zrIdharakRta zrutAvatArake AdhArase jJAta hotA hai, ki dharasenAcAryako unakI mRtyu nikaTa hai, aisA jJAta thA / Agantuka munivaroMko usa kAraNa kleza na ho, isalie una muniyoMko tatkAla apane pAsase vidA kara diyA / AcArya dharasena saphala zikSaka aura AcArya the| AcArya vIrasenajIne AcArya dharasenajIkI vidvattA aura pANDityakA varNana karate hue batAyA hai, ki Apa paravAdirUpI hAthI ke samUhake madakA nAza karanevAle zreSTha siMhake samAna va siddhAntarUpI zrutakA pUrNatayA manthana karanevAle the| itanA nahIM Apa 1. sabhI aMga aura pUrvoke ekadeza jJAtA the / 2. aSTAMga-mahAnimittake pAragAmI the / 3. lekhanakalAmeM pravINa the / 4. mantra-tantra Adi zAstroMke vettA the / 5. mahAkammapayaDipAhuDake vettA the / 6. pravacana aura zikSaNa denekI kalA meM Tu the / 7. pravacanavatsala the / 8. praznottara zailImeM zaMkA-samAdhAnapUrvaka zikSA denemeM kuzala 1. puSpadaMta munikA mUla nAma subuddhi muni va bhUtabalikA nAma naravAhana muni thaa| parantu bhagavAna dharasenAcAryadevase zikSA prApta karaneke pazcAt, devoM dvArA subuddhi munikI daMtapaMkti ThIka karanese va naravAhana nikI bhUta jAtike devoMne pUjA kI honese, kramazaH unakA nAma AcArya puSpadaMta va bhUtabali pdd'aa| 2. puSpadaMta aura bhUtabalikI buddhi parIkSAke hetu dharasenAcAryane do mantra SaSThopavAsa saha sAdhane hetu diye the / unameM eka mantra adhika akSaravAlA thA aura dUsarA hInAkSara thA / gurune una mantroMko siddha karanekA Adeza diyaa| ziSya mantrasAdhanAmeM saMlagna ho gye| jaba mantrake prabhAvase unakI adhiSThAtrI deviyA~ upasthita huI to eka devIke dA~ta bAhara nikale hue the aura dUsarI kAnI thii| devatA vikalAGga nahIM hote; isaprakAra nizcaya kara, una donoMne mantrasambandhI vyAkaraNazAstra ke AdhAra para mantroMkA zodhana kiyA aura mantroMko zuddhakara punaH sAdhanAmeM saMlagna hue| ve deviyA~ punaH sundara aura saumyarUpameM prastuta huI, siddhike anantara ve donoM ziSya guruke samakSa upasthita hue aura vinayapUrvaka vidyAsiddhi sambadhita samasta vRttAnta nivedita kara diyaa| guru dharasenAcArya ziSyoMke jJAnase prabhAvita hue aura unhoMne zubha tithi, zubha nakSatra aura zubhavArameM siddhAntakA adhyApana prAraMbha kiyA / (52) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (53) zyaka AcArya dharasenajI dvArA AcArya puSpadaMta va bhUtabaliko SaTkhaMDAgamakA upadeza Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| 9. gahanIya viSayako saMkSepameM prastuta karanA bhI unheM AtA thA / 10. AgrAyaNIyapUrvake paJcama vastuke caturtha prAbhRtake vyAkhyAnakartA the| 11. paThana, ciMtana evaM ziSya - udbodhanakI kalAmeM pAraMgata the / 12. Apa ekAMtapriya va jJAna-dhyAnameM magna rahanevAle the / 13. Apa samAdhimaraNa priya the / dhavalATIkAse AcArya dharasenake guruke nAmakA patA nahIM calatA / AcArya indranandike zrutAvatArameM AcArya lohArya takakI guruparamparAke pazcAt vinayadatta, zrIdatta, zivadatta aura arhaddatta ina cAra AcAryoMkA ullekha AyA hai| ye sabhI AcArya aMgoM aura pUrvoke ekadezajJAtA the| tadantara arhadbalikA ullekha AtA hai| ye bar3e bhArI saMghanAyaka the aura inhoMne saMghoMkI sthApanA kI thI / AcArya arhadbalike pazcAt zrutAvatArameM AcArya mAghanandikA nAma AyA hai| ina AcArya mAghanandike pazcAt AcArya dharasenake nAmakA ullekha AyA hai| isa prakAra zrutAvatArameM AcArya arhadbali, AcArya mAghanandi, AcArya dharasena ina tInoM AcAryoMkA ullekha milatA hai| ina tInoMmeM guru ziSyakA sambandha thA yA nahIM isakA nirdeza nahIM AyA hai| nandisaMghakI prAkRtapaTTAvalIse yaha avagata hotA hai, ki AcArya arhadbali, AcArya mAghanandi, AcArya dharasena, AcArya puSpadaMta aura AcArya bhUtabali eka dUsareke uttarAdhikArI the| ataeva AcArya dharasenake dAdAguru AcArya arhabali aura guru AcArya mAghanandi kaheM to koI atizayokti nahIM hai| gurvAvalImeM AcArya dharasenakA nirdeza nahIM hai / ataH isa gurvAvalike AdhAra para yaha nizcitarUpase nahIM kahA jA sakatA hai, ki AcArya dharasenake guru AcArya mAghanandi hI the| satya hai, ki AcArya dharasena vidyAnurAgI the aura zAstrAbhyAsa meM saMlagna rahaneke kAraNa saMghakA nAyakatva AcArya mAghanandike anya ziSya AcArya jinacandra para par3A ho| AcArya dharasenane puSpadaMta aura bhUtabaliko siddhAnta - AgamakA adhyayana karAkara apanI eka nayI paramparA sthApita kI ho| ApakI SaTkhaMDAgama va yoniprAbhRta nAmaka do racanAe~ kahI jA sakatI hai| AcAryadeva dharasenakA kAla karIba I.sa. 38 se 106 ke AsapAsakA nirNita hotA hai, aisA itihAsakAroMkA mata hai| SaTkhaMDAgama upadezaka AcAryadeva dharasena bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (54) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI mAghanandi AcArya arhadbala dvArA paMcavarSIya yuga-pratikramaNake samaya munisaMghameM ekatvakI bhAvanA sthAyI banI rahe, isa hetu nandi, guNadhara, sena, gupta Adi vividha gaNa sthApita hue / AcArya arhali dvArA ukta vividha saMghokI sthApanAke samaya AcArya mAghanandi muniyoMmeM zreSTha the, kyoMki Apa pUrvadhara (pUrvoke jJAtA arthAt aMgAMzadhArI) tathA anahada jJAnI hote hue bhI Apa bar3e tapasvI the| isa bAtakI parIkSAke lie guru arhadbalike Adeza anusAra ekabAra Apane nandivRkSa (jo chAyAhIna hotA hai ) ke nIce varSAyoga dhAraNa kiyA thA / isIse inako tathA inake saMghako 'nandi' kI saMjJA prApta ho gaI thI / nandisaMghakI paTTAvalImeM ApakA nAma bhadrabAhu tathA guptagupta (arhadvali) ko namaskAra karaneke pazcAt sabase pahale AtA hai aura ApakA kAla paTTAvalImeM vI.ni. 575 se prAraMbha kiyA gayA hai, isalie anumAna hotA hai, ki ukta ghaTanA isI kAlameM ghaTI thI aura usI samaya AcArya arhadbalike dvArA sthApita isa saMghakA Adya pada Apako prApta huA thaa| nandi, sena, paMcastUpa, guNadhara, punnATa, siMha Adi nAmoMse bhinnabhinna saMgha sthApita karane para bhI usameM nandisaMghakA sthAna sarvopari samajhA jAtA hai| jinadharmake mukhya pravAhameM nandisaMghakI hI paraMparA abhI taka mukhyarUpase cala rahI hai| nandisaMghakI saMskRta gurvAvalImeM bhI mAghanandikA nAma AyA hai| isa paTTAvalIke prAraMbha meM bhadrabAhu aura unake ziSya guptigupta ( arhadbali) ko vaMdanA kI gaI hai, kiMtu unake nAmake sAtha saMgha AdikA ullekha nahIM kiyA gayA hai| unakI vandanAke pazcAt mUlasaMghameM nandisaMgha balAtkAragaNake utpanna honeke sAtha hI mAghanandikA ullekha kiyA gayA hai| saMbhava hai ki saMghabhedake vidhAtA arhadvali AcAryane unheM hI nandisaMghakA agraNI banAyA ho / unake nAmake sAtha ' nandi' pada honese bhI ApakA isa gaNake sAtha saMbaMdha prakaTa hotA hai / AcArya mAghanandikA ullekha 'jaMbUdIpapaNNatti' ke kartA AcArya padmanaMdine bhI kiyA hai aura unheM rAga, dveSa aura mohase rahita, zrutasAgarake pAragAmI, 'mati - vallabha, tapa aura saMyamase sampanna tathA vikhyAta kahA hai| 1. AcArya mAghanandi siddhAntavedIke saMbaMdha meM eka kathAnaka bhI pracalita hai| kahA jAtA hai, catura, hoMziyAra, hAjirajavAbI, pratyutpannamati, pratibhAzAlI, buddhivAlA, niHsaMkoca bolanevAlA, gaMbhIra mativAlA | (55) Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ki mAghanandi muni ekabAra caryAka liye nagarameM gaye the| vahA~ eka kumhArakI kanyAne inase prema prakaTa kiyA aura mohavaza ve usIke sAtha rahane lge| kAlAntarameM ekabAra saMghameM kisI saiddhAntika viSaya para matabheda upasthita huA aura jaba kisIse usakA samAdhAna nahIM ho sakA taba saMghanAyakane UEERUTPATILIUILY MATIMATTLEDLYICHETINO ANTANTRUITTER jayadeva ___ mAghanandi kumhAra avasthAmeM the, usa samaya unheM jJAna viSayaka prazna pUchate munivara AjJA dI, ki isakA samAdhAna mAghanandike pAsa jAkara kiyA jaay| ataH sAdhu mAghanandike pAsa pahu~ce aura unase jJAnakI vyavasthA maaNgii| mAghanandine pUchA, 'kyA saMgha mujhe abhI bhI satkAra detA hai ?' muniyoMne uttara diyA 'Apake zrutajJAnakA sadaiva Adara hogaa|' yaha sunakara mAghanandiko punaH vairAgya ho gayA aura ve apane surakSita rakhe hue pIchI-kamuMDala lekara dIkSita hokara, punaH saMghameM A mile| 'eka aitihAsika stuti' zIrSakase isI kathAnakakA eka bhAga batAte hue va usake sAtha solaha zlokoMkI eka stuti bhI hai| jisameM kahA hai, ki mAghanandine apane kumhAra-jIvanake samaya kacce ghar3oMpara thApa dete samaya gAte-gAte yaha banAyA thaa| yadi isa kathAnakameM kucha tathyAMza ho to saMbhavataH vaha mAghanandi nAmake AcAryomeMse ukta AcAryake sambandhameM ho sakatA hai, jinakA ullekha zravaNabelagolake aneka zilAlekhoMmeM AyA hai| inameMse zilAlekha naM. 129meM binA kisI guru-ziSya sambandhake mAghanandiko jagatprasiddha siddhAntavedI kahA hai| yathA (56) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTeSa yatisaMmelanameM AcArya arhabalijI dvArA AcArya mAghanandijIko nandisaMghakA AcArya banAnA namI namrajanAnandasyandine maaghnndine| jagatprasiddhasiddhAntavedine citpramodine // 4 // vidvAnoMke matAnusAra Apa aMgAMzadhArI vidvAna AcArya the va ApakA kAla I.sa. 48-87 mAnA jAtA hai| yadyapi AcArya dharasena bhI AcArya arhaddhalike samakAlIna va pUrvadhara the, para ve ekAntapriya tapasyA karanevAle the, jabaki A. mAghanandi saMghasaMcAlanameM kuzala honese nandigaNa A. mAghanandike nAmase vRddhigaMta huaa| ataH AcArya mAghanandi va AcArya dharasenakI alaga-alaga paTTAvaliyA~ dikhAI detI haiN| vidvAnoMkA yaha bhI mAnanA hai, ki ho sakatA hai, ki Apake guru AcAryavara arhadvalike samakAlIna hote hue bhI Apa AcArya arhaddhalike ziSya the va A. mAghanandike ziSya A. jinacandrAcArya hone caahie| mUlasaMghakI paTTAvaliyoM va anya paTTAvaliyoM parase vidvAnoMkA mAnanA hai, ki AcArya mAghanandike pazcAt AcArya jinacandradevakA va tatpazcAt AcArya kundakundakA nAma honese AcArya mAghanandike ziSya AcArya jinacandra hI AcArya kundakundaprabhuke guru hone caahie| AcAryadeva mAghanandi bhagavaMtako koTi koTi vNdn| 1. bhagavAna mahAvIra pazcAt digambara jainAcAryoMmeM mUlasaMghakI paramparA vizeSakara kucha zAstroMmeM upalabdha hotI hai| jaise ki 1. bhagavAna yativRSabhAcAryakRta tiloyapaNNatti, 2. bhagavAna zrI indranandi AcAryakRta zrutAvatAra, 3. dhavalA, 4. harivaMzapurANa aadi| unameMse kAlAdike pramANAdi va itihAsa Adike pramANase vidvAnoMkA mAnanA hai ki 'zrutAvatAra' graMthameM dI gaI mUlasaMghakI paTTAvalI jyAdA yogya pratIta hotI hai| (57) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI AcAryadeva puSpadaMta va AcArya bhUtabali agrAyaNIya pUrvAMzake jJAtA AcArya dharasenake jJAnako kuzAgrabuddhise dhAraNa karanevAle bhagavAna zrI puSpadaMta va bhUtabali AcAryase digambara samAjakA pratyeka vyakti paricita hai| aise mahAna AcAryavaroMke jIvanake bAremeM bhaviSyavANIvat AkhyAna karatI kathA 'zrutAvatAra meM dI gaI hai, vaha isa prakAra hai :_ 'bharata kSetrake bAMmideza-brahmadezameM vasundharA nAmakI nagarI hogii| vahA~ke rAjA naravAhana aura rAnI surUpA, putra na honeke kAraNa kheda-khinna hoNge| usa samaya subuddhi nAmakA seTha unheM pUjA karanekA upadeza degaa| tadnusAra pUjA karanepara rAjAko putralAbha hogA aura usa putrakA nAma 'padma' rakhA jaaegaa| tadantara rAjA sahasrakUTa caityAlayakA nirmANa karAyegA aura prativarSa yAtrA kregaa| seTha bhI rAjakRpAse sthAna-sthAna para jinamandiroMkA nirmANa kraayegaa| isI samaya vasanta RtumeM samasta saMgha yahA~ ekatra hogA aura rAjA seThake sAtha jinapUjA karake ratha claavegaa| isI samaya rAjA apane mitra magadhasamrATako munIndra huA dekha, subuddhi seThake sAtha virakta ho digambarI dIkSA dhAraNa kregaa| isI samaya eka lekhavAhaka vahA~ aayegaa| vaha jinadevako namaskAra kara muniyoMkI tathA parokSameM dharasena gurukI vandanA kara lekha samarpita kregaa| ve muni use par3heMge, ki giranArake samIpa guphAvAsI dharasena munIzvara agrAyaNIya pUrvakI paJcamavastuke cauthe prAbhRtazAstrakA vyAkhyAna AraMbha karanevAle haiN| dharasena bhaTTAraka kucha dinoMmeM naravAhana aura subuddhi nAmake muniyoMko paThana, zravaNa aura cintana karAkara ASAr3ha zuklA ekAdazIko zAstra samApta kreNge| unameMse ekakI bhUta(vyaMtarajAtike deva) rAtriko balividhi (puSpoMse pUjA) kareMge aura dUsareke cAra dA~toMko sundara banA deNge| ataeva bhUta-balike prabhAvase naravAhana munikA nAma bhUtabali aura cAra dA~ta samAna ho jAnese subuddhimunikA nAma puSpadaMta hogaa'| isa AkhyAnake bAremeM itihAsavidoke bhinna-bhinna mata hone para bhI, isase yaha phalita hotA hai, ki bhagavAna puSpadaMta AcArya va bhUtabali AcAryakA dIkSA nAma kucha anya thA, parantu prasiddha kathAnyAyase unake nAma 'puSpadaMta aura bhUtabali' rakhA gayA thaa| uparokta (58) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaviSyavANImeM itihAsavidoMke bhinna-bhinna mata honese use gauNa karake itihAsakAroMke abhiprAya anusAra AcArya puSpadaMta vasundharA nagarIke rAjA naravAhana the| AcArya puSpadaMta rAjA jinapAlitake samakAlIna tathA unake mAmA the| isa parase yaha anumAna kiyA jA sakatA hai, ki rAjA jinapAlitakI rAjadhAnI ' vanavAsa hI ApakA janmasthAna hai| Apa vahA~se calakara arhali AcArya sthAna puNDravardhana Aye aura unase dIkSA lekara turaMta unake sAtha hI mahimAnagara cale gaye jahA~ arhadbaline bRhad yati sammelana ekatrita kiyA thA / jaba mahimA nagarImeM sammilita yatisaMghako dharasenAcAryake samAcAra mile, taba AcAryavara arhadbaline zruta-rakSAsaMbandhI unake abhiprAyako samajhakara apane saMghameMse do sAdhu cune| ve donoM sAdhu vidyAgrahaNa karane aura usakA smaraNa rakhanemeM samartha, atyaMta vinayazIla, zIlavAn, deza, kula, jAtise zuddha aura samasta kalAoMmeM pAraMgata the| una donoMko dharasenAcAryake pAsa girinagara ( giranAra ) bheja diyA / dharasenAcAryane unakI parIkSA kI / ekako adhikAkSarI aura dUsareko hInAkSarI maMtra-vidyA dekara unheM SaSThopavAsase siddha karaneko khaa| jaba vidyAe~ siddha huI to eka bar3e-bar3e dAMtoMvAlI aura dUsarI kAnI, devI prakaTa huii| unheM dekha kara catura sAdhaka muniyoMne jAna liyA ki unake maMtroMmeM kucha truTi hai| unhoMne svayaM vicArapUrvaka ww May T lish AcArya puSpadaMta va bhUtabalijI dvArA mantra dhyAnase prakaTa huI devIyA~ (59) TIT 200000 jayadeva Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ una ( maMtroM ) ko sudhArakara punaH sAdhanA kI, jisase deviyA~ apane svAbhAvika saumyarUpameM prakaTa huii| unakI isa kuzalatAse gurune jAna liyA, ki ye donoM siddhAnta sikhAneke yogya pAtra haiN| phira unheM kramase saba siddhAnta par3hA diyA / yaha zrutAbhyAsa ASAr3ha zuklA ekAdazIko samApta huaa| usI samaya devoMne puSpopahAroM dvArA, zaMkha, tUrya aura vAditroMkI dhvanike sAtha AcArya naravAhanakI bar3I pUjA kii| isIse AcAryazrIne unakA nAma bhUtabali rkhaa| dUsarI ora AcArya subuddhikI daMtapaMkti astavyasta thI, use devoMne ThIka kara dI, isase unakA nAma puSpadaMta rakkhA gyaa| ye do AcArya puSpadaMta aura bhUtabali SaTkhaMDAgamake racayitA hue / AcArya puSpadaMtajIne guruse jJAna prApta karake apane sahadharmI bhUtabalijIke sAtha, dharasena gurukI AjJA anusAra unase vinayapUrvaka vidA lekara ASAr3ha zu0 11 ko parvatase nIce A gae aura vahA~se nikaTa aMkalezvarameM caturmAsa kiyA / cAturmAsa daramiyAna donoM AcAryoMne ApasameM upadezakI bahuta gaMbhIra carcA kara upadezako avagAhana kiyA / aMkalezvara cAturmAsa jayadeva AcArya puSpadaMta va bhUtabalijI guruAjJAnusAra giranArase ravAnA ho aMkalezvara jA rahe haiM KINAWA (60) (Bani) Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAt AcArya puSpadaMta 'vanavAsa nagara cale gye| kucha samaya aMkalezvarakI ora vihAra karate karate bhUtabali dravir3a deza cale gye| puSpadaMta AcAryane apane bhAMje rAjA jinapAlitako dIkSA dekara unheM siddhAntakA adhyayana kraayaa| usake nimitta Apane 'bIsadI sUtra' nAmaka eka graMthakI racanA kI, jise avalokanake liye Apane unhIke sAtha bhUtabalijIke pAsa bheja diyaa| isa racanAke bAremeM yaha bhI kivaMdati hai, ki girinagarase vApasa lauTate samaya AcArya puSpadaMta va AcArya bhUtabaline aMkalezvara (ji. bharUca, gujarAta)meM cAturmAsa bitAyA va AcArya puSpaMdatake cale jAneke pazcAt bhI AcArya bhUtabali vahA~ sajota (aMkalezvarake pAsa)ke jaMgaloMmeM rhe| puSpadaMta AcArya dvArA bheje gae 'bIsadI sUtra' AcArya bhUtabaliko yahIM milaa| bhUtabali AcAryane AcAryadevakI alpAyu jAnakara 'mahAkarmaprakRtipAhur3a'ke viccheda-bhayase dravyapramANase lagAkara AgekI graMtha racanA jyeSTha zuklA paMcamIko pUrNa kii| ataH jyeSTha zuklA paMcamIko caturvidha saMghane SaTUkhaMDAgamazrutakI pUjA kI va bar3A mahotsava kiyaa| (taba hI se jinendra vahe zrutapaJcamIko SakhaMDAgamakI pUrNAhUti para caturvidha saMgha dvArA jinavANIkI pUjana-bhakti 1. vanavAsa jo ki uttara karNATakakA hI prAcIna nAma hai| jo tuMgabhadrA aura varadA nadIyoMke bIca basA huA hai| prAcInakAlameM vahA~ kadamba vaMzakA rAjya thaa| usakI rAjadhAnI 'vanavAsi' thI; vahA~ aba bhI usa nAmakA gA~va vidyamAna hai| 2. jo ki dakSiNa bhAratakA vaha bhAga hai, jo cennAI (madrAsa)ke serigapaTTama aura kAmorina taka phailA huA hai aura jisakI prAcIna rAjadhAnI kAMcIpurI thii| (61) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAsanameM yaha utsava gA~va-gA~vameM zrutakI pUjA saha bar3e dhAma-dhUmase manAyA jAtA hai| adhyAtmatIrtha suvarNapurImeM bhI yaha utsava bar3e bhAvapUrNa bhAvanA va utsAha saha manAyA jAtA hai|) vahA~ (aMkalezvarameM) Aja bhI bhUtabali AcAryakI pratimA birAjamAna hai| __tatpazcAt jinapAlita munike sAtha AcArya bhUtabaline pUrNa racanA AcArya puSpadaMtake pAsa bheja dI; jise AcAryavara puSpadaMta dekhakara bahuta hI prasanna hue aura vahA~ bhI caturvidha / saMghane SaTkhaNDAgama zAstrakI pUjA kI va bar3A utsava kiyaa| ___isa taraha SaTkhaNDAgama zAstrake racayitA AcArya puSpadaMta va bhUtabali digambara zAsanakI paTTAvaliyoMmeM dharasenAcAryake pazcAt, puSpadaMtAcAryakA 30 varSakA samaya dikhAyA gayA hai| usake pazcAt bhUtabali AcAryakA kAla dikhAyA gayA hai| isa parase yaha pratIta hotA hai, ki puSpadaMta AcArya bhUtabali AcAryase jyeSTha the| yadyapi jaisA kasAyapAhur3a siddhAnta graMtha prAcIna hai, vaisA hI yaha SaTkhaNDAgama siddhAnta graMtha bhI prAcIna hai| phira bhI donoMkI racanA zailImeM kAphI antara hai; bhagavAnakI divyadhvanimeMse gaNadhara bhagavaMtane jo 12 aMga va 14 pUrvokI racanA kI, usameMse kasAyapAhuDakI racanA pa~camapUrva-jJAnapravAdapUrvase kI gaI thI; jabaki SaTkhaNDAgama dUsare pUrva-agrAyaNI pUrvase kI gaI hai| kasAyapAhuDameM jahA~ jIvake pariNAma va mohanIya karma saMbaMdhita hI carcA hai; vahA~ SaTkhaMDAgama zAstrameM jIvake pariNAma va AThoM karma saMbaMdhita carcA hai| kasAyapAhur3akI TIkA graMthakA nAma jayadhavalA TIkA hai; jaba ki SaTkhaNDAgama zAstrakI TIkAkA nAma dhavalA va chaThave khaNDakI TIkAkA nAma mahAdhavalA hai| kasAyapAhur3a padya racanA hai; vahA~ SaTkhaNDAgama gadya racanA hai| AcArya puSpadaMta va bhUtabalike mAtA-pitA yA dIkSA gurukA koI suspaSTa itihAsa jJAta nahIM hotA hai, phira bhI kucha AdhAroMse vidvAnoMke matAnusAra puSpadaMta AcAryakI karNATakameM hI janmasthalI rahI ho| vidvAnoMkA donoM AcAryake samayameM bhinna-bhinna mata haiN| phira bhI vizeSa taura para donoM AcAryokA samaya kramazaH vI.ni. saM. 593-633 (I.sa. 66-106) va vI. ni. saM. 593-683 (I.sa. 66 se 156) suyogya pratIta hote haiN| bhagavAna arhadvali AcAryase AcAryadeva dharasenajIkI jo paramparA calI, vaha yahIM pUrNa ho jAtI hai| SaTkhaMDAgama racayitA AcAryadeva puSpadaMta va bhUtabali bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (62) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAgamazrI SaTkhaMDAgamakA udgamasthAna prathama zrutaskaMdhasvarUpa 'SaTkhaMDAgama' zAstrake udgamasthAnakA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| isase vAcakagaNa dvAdazAMga jinavANIkI vizadatA, gaMbhIratA va vistIrNatAse avagata ho skeN| isa prathama zrutaskaMdhakI racanA sarvaprathama jyeSTha zuklA - 5ko pUrNa huI va isa dina caturvidha saMghane mA~ jinavANIkI bahuta hI bhAvavibhora hokara pUjA - bhakti kI / tabase yaha dina zrutapaJcamIke rUpameM manAyA jAtA hai| pUjya gurudevazrI va pUjya bahina zrIke pAvana pratApase una pUjya puruSoMke samayase yaha parva SaTkhaMDAgamAdi siddhAntagraMthoMkI pUjA bhakti saha svarNapurImeM bahuta hI AnaMdollAsapUrNa manAyA jAtA hai / isa 'SaTkhaMDAgama' graMthameM AtmA va karmake nimitta - naimittika saMbaMdhase AtmAkI vividha avasthAoM dvArA AtmAkA vistRta svarUpa bar3I gaMbhIratAse dikhAyA gayA hai| aise siddhAntagraMthokA hetu va svAdhyAyakA phala samyagjJAna- caMdrikAkAra anusAra ajJAnakA vinAza, samyagjJAnakI utpatti, pratisamaya ananta guNazreNI nirjarA honA, taduparAMta bAhya abhyudaya tathA niHzreyasatAkI prApti honA hai| isa graMthakI racanA vikramakI dUsarI zatAbdImeM huI hai. aisA vidvAnoMkA mata hai| yaha koI eka dhArAvAhika akhaMDa graMtha nahIM hai / parantu isake chahoM khaMDa, 12 aMgake alaga-alaga pUrvake viSayoMse banA hai| isalie yaha cha khaMDoMkA eka 'SaTkhaMDAgama' nAmaka graMtha banA hai| isa 'SaTkhaMDAgama' zAstra para bhagavAna zrI kuMdakuMdAcAryadevane 'parikarma' nAmaka TIkA likhI thI, jo vartamAnameM anupalabdha hai| bhagavAna zrI vIrasenAcAryadevane I.sa. 770 se 827ke bIca isa graMtha para 72 hajAra zloka pramANa 'dhavalA' TIkA likhI hai tathA bhagavAna zrI bhUtabalI AcAryane isa graMthake chaTave khaMDakI 30-40 hajAra zloka pramANa 'mahAdhavala' nAmaka TIkA likhI hai| ye saba graMthAdhirAja pUjya gurudeva zrIke pUrva 'darzanIya' mAtra the| kAlakI koI uttama vidhise zrutalabdhivaMta pUjya gurudeva zrIke samayameM 'dhavalAdi' zAstra jo mUlapratake rUpameM gupta the, ve prakAzita hokara prakAzameM Aye / ataH aise granthake adhyayanase hama sabako ukta phalakI prApti ho isI bhAvanAke sAtha 'SaTkhaMDAgama' zAstrake udgamasthAnakA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| mahAvIra bhagavAnakI divyadhvaniko gautama gaNadhara bhagavantane 12 aMgoMmeM nibaddha kI thii| usameMse SaTkhaMDAgamake kaunase khaMDokA kahA~se udgama hai, vaha isa prakAra hai / (63) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 aMga vyAravyA prajJapti (5 vA aMga) isameMse dRSTivAda aMga (bArahavA~ aMga) SaTkhaMDAgamakA prathama khaNDa 'jIvasthAna kI gati-Agati cUlikAke AdhArase banA hai| 1. parikarma 2. sUtra 3. prathamAnuyoga 4. pUrvagata 5. cUlikA SaTkhaMDAgamakA prathama khaNDa 'jIvasthAna kI samyaktvotpatti cUlikA isake AdhArase banI hai / 1.utpAda pUrva 2. agrAyaNIya pUrva 3. vIryapravAda pUrva 4. asti-nAstipravAda pUrva 5. jJAnapravAda pUrva 6. satyapravAda pUrva 7. AtmapravAda pUrva 8. karmapravAda pUrva 9. pratyAkhyAna-pravAda pUrva 10. vidyAnuvAda pUrva 11. kalyANavAda pUrva 12. prANavAda pUrva 13. kriyAvizAla pUrva 14. trilokabiMdusAra pUrva 2. agrAyaNIya pUrva agrAyaNI pUrvameM 14 vastu adhikAra 1 pUrvAnta 2 aparAnta -5 cayanalabdhi 4 adhruva 7 praNidhikalpa 6 adhopama 13 atItasiddhabaddha 3 dhruva 12 kalpaniryANa 10 vratAdika 14 anAgatasiddha 11 sarvArtha 8 artha 9 bhauma pahalA prAbhRta dUsarA prAbhRta 3 tIsarA prAbhRta 4 cauthA karmaprakRti 5 pAMcavA prAbhRta 6 chaThA prAbhRta 7 sAtavAM prAbhRta 8 AThavAM prAbhRta 9 navavAM prAbhRta 10 dasavA~ prAbhRta 11 gyArahavAM prAbhRta bArahavAM prAbhRta 13 terahavAM prAbhRta 14 caudahavAM prAbhRta 15 paMdrahavAM prAbhRta 16 solahavAM prAbhRta satrahavAM prAbhRta aThArahavAM prAbhRta unnIsavAM prAbhRta 20 vIsavAM prAbhRta pratyeka vastu adhikArameM 20 prAbhRta adhikAra hai orrm x 39.22MM0 ukta saMdRSTise vAcakagaNako yaha spaSTa huA hogA, ki (1) 12veM dRSTivAdaaMgakA agrAyaNI pUrva va usakA 'karmaprakRti prAbhRta' ati vizAla hai, (2) 'SaTkhaNDAgama' zAstrakA adhikAMza udgamasthAna yahI 'karmaprakRtiprAbhRta' hai, (3) isa cauthA 'karmaprakRti prAbhRta' hai| isakI gAthAyeM bhagavAna dharasenAcAryako kaMThastha thI; tathA usIke AdhAra para 'SaTkhaNDAgama' kI racanA bhagavaMt puSpadaMta va bhUtabali AcAryane kI hai| (64) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agrAyaNi pUrvake cayanalabdhirUpa vastu adhikArakA cauthA karmaprakRti prAbhRta adhikAra (CAN unameMse cauthe karmaprAbhRtameM 14 lezyAkarma 15 lezyA pariNAma 17 dIrdha hRsva 16 sAtAsAtA 18 bhavadhAraNIya 19 pudgalAtma 21 nikAcitAnikAcita - 20 nidhattAnidhatta 22 karmasthiti 23 pazcimaskandha 24 alpabahutva 24 anuyogadvAra 4 karma 15 prakRti -6 bandhana 7 nibandhana H Hesh 10 udaya 11 mokSa 12 saMkrama 13 lezyA or or m x ? 2 bandhanIya 3 bandhaka 4 bandha vidhAna bandha 4 cauthA vedanAkhaMDa 5 pAMcavAM vargaNAkhaMDa 2 dUsarA khuddAbaMdha 6 chaThA mahAbandha tathA 3 bandhasvAmitva-vicayakhaNDa tathA 1 jIvasthAnakhaNDake sabhI daMDaka, prarUpaNAeM va aksara sabhI cuulikaaeN| (65) Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (66) rAyava AcArya zubhanandi va ravinandi dvArA munivara bappadevajIko siddhAntabodha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zubhanaMdi va AcArya ravinaMdi nija AtmAkI mahimAmeM sarAborapanase atIndriya AnaMdameM jhulate munivaroMko nija AtmAkI svAbhAvika pUrNadazAke alAvA aura kucha nahIM bhAtA / ataH aise munivarendroMne apane bAremeM kahIM bhI kucha nahIM likhaa| itihAsakAra Apake bAremeM yA to kivadantIyoMse yA Apake pazcAtavartI hue AcAryoMne Apake bAremeM jo kucha likhA ho, usase yA Apa dvArA racita amUlya dharohararUpa zAstroM dvArA saMzodhita karake paricaya dete haiN| AcArya zubhanaMdi va vIranaMdike bAremeM aisA kucha bhI nahIM, ki jinake AdhArase aise zrutadhara AcAryoMkA jIvana jAnA jA sake / mAtra dhavalA TIkAke AdhArase itanA hI milatA hai ki Apa atyaMta kuzAgrabuddhivaMta mahAna zrutadhara AcAryavara the| Apa donoM hI siddhAntagraMthake jJAtA the / ataH usake aMtargata Apa SaTkhaMDAgamake bhI jJAtA the| Apa AcArya bappadevake zikSAguru the| Apa donoM hI samakAlIna the| Apako siddhAntagraMthokA jJAna guruparamparAse prApta huA thA / Apase hI siddhAntagraMthoMkA adhyayana karake bhagavAna AcAryavara bappadevajIne mahAbandhakhaNDako chor3akara pA~ca khaNr3oM para 'vyAkhyAprajJapti' nAmaka TIkA likhii| tatpazcAt unhoMne chaTTe khaNDakI TIkA saMkSepameM likhI, bAdameM kasAyapAhuDa para bhI TIkA likhii| jisake AdhAra para bhagavAna vIrasenasvAmIne - dhavalA - jayadhavalA TIkAmeM Apako dhavalA - jayadhavalA TIkAke Adyasrota mAnA hai| Apa donoMne yadyapi koI svataMtra graMtha nahIM racA hone para bhI 'vyAkhyA - prajJapti' ke racayitA AcArya bappadevake Apa guru the / dhavalA va jayadhavalA TIkAke Ayasrota honese, Apako dhavalAkArane bahuta hI Adarase smRta kiyA, jisase Apake bAremeM yatkiMcit jAnA jAtA hai| vaMdana / itihAsakAroM anusAra Apa IsukI prathama zatAbdike - madhyapAdavartI AcArya the| vyAkhyAprajJaptike upadezaka AcAryadeva zubhanandi va ravinandi bhagavaMtako koTi koTi (67) Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya bappadeva siddhAnta graMthoMke jJAtA bhagavAna AcArya bappadeva apane samayake jAne mAne AcArya the| zubhanaMdi, ravinaMdi va bappadeva Adike nAma zrutadharAcAryoMmeM Ate haiN| bhagavAna AcArya zubhanandi aura ravinandi nAmake do AcArya atyanta kuzAgrabuddhike hue haiN| inase AcArya bappadevane samasta siddhAntagranthakA adhyayana kiyaa| AcArya bappadevane velagA~va jileke antargata utkalikA nagarIke samIpa 'magaNavallI' grAmameM ukta donoM guruvaryose siddhAntakA adhyayana kiyA thaa| isa adhyayanake pazcAt Apane mahAbandhako chor3a zeSa pA~ca khaNDoMpara vyAkhyAprajJapti nAmakI TIkA likhI aura chaThe khaNDakI saMkSipta vivRtti bhI likhii| ina chahoM khaNDoMke pUrNa ho jAneke pazcAt Apane kasAyaprAbhRtakI eka uccAraNA TIkA bhI rcii| isa bhAMti SaTkhaNDoMmeMse mahAbandhako pRthak kara zeSa pA~ca khaNDoMkI 'vyAkhyAprajJapti' nAmaka SakhaMDa para TIkA bhagavAna AcAryadeva bappadevane likhii| vIrasena svAmIne vaTTagA~va (bar3audA)meM ukta SaTkhaNDoMmeMse vyAkhyAprajJaptiko prApta kara, usase prerita ho, satkarma nAmaka chaThe khaNDako milAkara chaH khaNDoMpara dhavalA TIkA likhii| dhavalAke adhyayanase aisA jJAta hotA hai, ki vyAkhyAprajJapti prAkRtabhASArUpa purAtana vyAkhyA rahI hai| isa bhAMti AcArya bappadeva siddhAntaviSayake marmajJa the| AcAryavara bappadevakI vyAkhyAprajJaptike alAvA anya koI bhI racanA upalabdha nahIM hai| phira bhI dhavalA evaM jayadhavalAmeM Apake nAmase jo uddharaNa Ate haiM, unase Apake vaiduSyapara prakAza par3atA hai| SaTkhaMDAgamameM ApakA yatra-tatra ullekha hai| ataeva AcAryake rUpameM 'bappadeva' atyaMta pratiSThita haiN| Apa IsukI prathama zatAbdIke madhyapAda kAlameM hue AcAryadeva haiN| vyAkhyAprajJapti racayitA AcAryadeva bappadeva bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / 1 bhAgIrathI kRSNAnadIkI zAkhA hai aura inake bIcakA pradeza belagA~va yA dhAravADa yAne belagA~va jilA kahalAtA hai| (68) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI AryamaMkSu aura nAgahasti CO9090020920RRC OMO) AcAryavara AryamaMkSu aura nAgahasti digambara evaM zvetAmbara donoM paramparAoMmeM sanmAnita haiN| itanA hI nahIM digambara AmnAyameM ApakA sthAna bhagavAna AcAryavara puSpadaMta va bhUtabali munivarake samakakSa, samakAlIna va bhinna-bhinna guruparamparAke AcAryake rUpameM rahA hai| jayadhavalA zAstrameM batAyA hai, ki 'vipulAcalake Upara sthita bhagavan mahAvIrarUpI divAkarase nikalI vANI gautama, lohArya, jambUsvAmI Adi AcAryaparamparAse Akara ye kasAyapAhur3ake gAthAsUtra guNadharAcAryako prApta hokara, gAthArUpase pariNamana karake, punaH AryamaMkSu aura nAgahasti AcAryake dvArA Arya yativRSabhako prApta hokara, cUrNisUtrarUpase pariNata huI hai| aisI yaha divyadhvani kiraNarUpase ajJAna andhakArako naSTa karatI hai'| isase spaSTa hai, ki ye donoM AcArya apane samayake karmasiddhAMtake mahAna vettA aura Agamake pAragAmI the tathA ve bhagavAna mahAvIrase calI AI AcAryaparamparAse abhinna the| itanA hI nahIM, dhavalA TIkAke AdhArase ve 'kSamAzramaNa' aura 'mahAvAcaka'ke rUpameM bahumAnita rahe haiN| yaha hI unake siddhAntaviSayaka vidvattAko sUcita karatA hai| bhagavAna AcAryadeva vIrasenasvAmIne dhavalA va jayadhavalA TIkAmeM vividha sthaloM para, Apa ubhaya AcAryavaroMkI jo vividharUpase mahattA pradarzita kI hai, usase jJAta hotA hai, ki Apa na kevala 'kSamAzramaNa' va 'mahAvAcaka' the; para jinendrasiddhAntoMke marmajJa va vyAkhyAtA bhI the| sAtha-sAthameM Apake vacana bhagavAna mahAvIrakI divyadhvanike sAtha ekarasatAyukta the| Apa donoMkI pUrvottara avadhiko gauNa kareM, to Apa donoM samakAlina the| guNadhara AcArya dvArA bhagavAna mahAvIrakI divyadhvanise vinirgata 14 pUrvomese pA~cave pUrva'jJAnapravAdapUrva', 'pejadoSapAhur3a' va 'mahAkammayapAhur3akA Apane jJAna prApta kara yativRSabha AcAryako denese 'kasAyapAhur3a' graMthameM yativRSabha AcAryane gAthAbaddha cUrNisUtra race jisase yaha mahAna grantha jIvoMko bodhagamya ho skaa| 1. kSamAzramaNa = munioMkI uttamatAdarzaka eka upAdhi / 2. mahAvAcaka = munioMkI uttamatAdarzaka eka upAdhi / (69) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) S 07 zrI guNadhara AcAryase pejjadoSapAhuDakA upadeza prApta karate AcArya AryamaMkSu va nAgahasti eee Le jayadeva Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi AcAryavara yativRSabhane apane kasAyapAhur3ake cUrNisUtroMmeM AryamaMkSu aura nAgahastiko guruke rUpameM ullikhita nahIM kiyA hai aura na anya kisI AcAryako apane guruke rUpameM ullekha kiyA hai / phira bhI AcArya indranandike zrutAvatAra graMthameM AryamakSu aura nAgahastiko guNadharAcAryakA ziSya batAyA gayA hai / yaha paramparArUpase ziSyatva ho aisA pratIta hotA hai| kaSAyapAhur3a graMthakI TIkA jayadhavalAmeM ullekha hai ki, 'guNadharake mukhakamala se nikalI huI gAthAoMke arthako jinake pAdamUlameM sunakara yativRSabhane cUrNisUtra race' / ataH isa parase yaha spaSTa hotA hai, ki ina donoM AcAryoMke paramparA guru guNadharAcArya hoNge| guNadharAcAryane kasAyapAhuDakI sUtragAthAoMko racakara svayaMhIne unakI vyAkhyA karake AryamakSu aura nAgahastiko par3hAyA va AcAryavara AryamaMkSu aura nAgahastike pAdamUlameM rahakara AcArya yativRSabhane 'kasAyapAhur3a' ke cUrNisUtra race / itihAsakAroMkA mAnanA hai, ki guNadharAcArya dvArA virnigata pejadoSapAhur3akI 180 gAthA parase nAgahasti AcAryane use 233 gAthAmeM lipibaddha kiyA ho, athavA guNadharAcArya dvArA hI 233 gAthA vinirgata huI hoM, jise nAgahasti AcAryane lipibaddha kiyA ho yA AcArya yativRSabhane cUrNisUtroM saha lipibaddha kiyA ho / Apa donoM AcAryavaroMkA mahAn guNadhara AcArya se sIdhA saMbaMdha hone yA pravAharUpa saMbaMdha honeke lie vividha ullekha zAstrameM milate haiM, parantu vidvata varga usameM ekamata nahIM hai, phira bhI una saba ullekhoM parase yaha to spaSTa ho jAtA hai, ki AcAryadeva AryamaMkSu va nAgahastikA AcArya guNadharadevase sIdhA saMbaMdha honeke bAremeM suspaSTatayA 'nA' nahIM kahA jA sakatA hai / para tInoMke kAla parase yaha yogya pratIta nahIM hotA hai| ubhaya AcAryavaroMke bAremeM zvetAmbara paramparAse katipaya jAnakArI milatI hai / jaise : (1) zvetAmbara AmnAyI nandisUtrakI paTTAvalImeM AcArya AryamaMkSukA paricaya dete hue likhA hai, ki 've sUtroMke arthavyAkhyAtA haiM, sAdhupadocita kriyAkalApake karanevAle haiM, dharmadhyAnake dhyAtA va viziSTa abhyAsI haiM, dhIra-vIra haiM, parISaha aura upasargoMko sahana karanevAle haiM evaM zrutasAgarake pAragAmI haiN'| ( 2 ) isI nandIsUtrakI paTTAvalImeM AcArya nAgahastikA paricaya dete hue likhA hai, ki ' ve saMskRta aura prAkRta bhASAke vyAkaraNoMke vettA haiM, karaNabhaMgI arthAt piNDazuddhi, samiti, bhAvanA, pratijJA, indriyanirodha, pratilekhana aura abhigrahakI nAnAvidhiyoMke jJAtA haiM aura karmaprakRtiyoMke pradhAnarUpase vyAkhyAtA haiM / ' (71) O Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta donoM ullekhoM parase AryamaMkSu aura nAgahastike vyaktitvake sambandhameM nimnalikhita niSkarSa phalita hote haiM- 1. ye donoM AcArya siddhAMtake marmajJa the| 2. zrutasAgarake pAragAmI the| 3. sUtroMke arthavyAkhyAtA the| 4. gupti, samiti aura vratoke pAlanameM sAvadhAna tathA pariSaha aura upasargoko sahana karanemeM paTu the| 5. vAcaka aura prabhAvaka bhI the| 6. Apa ubhaya upakArI santoMkA usa samaya aisA apUrva prabhAva hogA, ki Apa svayaM digambara AmnAyI AcArya hone para bhI zvetAmbara AmnAyake sAdhugaNa bhI Apako sanmAnase dekhate the| ___ jayadhavalAke kucha ullekhoMse yaha bhI pratIta hotA hai, ki AcArya AryamaMkSu va AcArya nAgahasti donoM vibhinna gurusaMpradAyake AcArya honese kucha viSayoM para donoMke mata bhinnabhinna the| graMtha dhavalA aura jayadhavalAmeM AcAryavara AryamaMkSu aura nAgahastikA ullekha jisa kramameM AyA hai| usase yaha bhI dhvanita hotA hai, ki AryamaMkSu nAgahastise jyeSTha gurubhrAtA the| isaliye unakA nAma prathama rakhA gayA hai aura nAgahastikA pshcaat| punnATasaMghakI gurvAvalIke anusAra AcAryavara nAgahasti AcAryavara vyAghrahastike ziSya va AcArya jitadaNDake guru the| itihAsakAroMnusAra AcArya AryamaMkSuke ziSya AcArya yativRSabha the| yativRSabha AcArya, AcArya nAgahastike aMtevAsI the| itihAsakAroM anusAra AcArya AryamaMkSu va AcArya nAgahastikA kAla kramazaH vI.ni. 600-650 arthAt I.sa. 73 se 123 va vI.ni. 620 se 687 arthAt I.sa. 93 se 162 mAnA jAtA hai| AcAryadeva AryamaMkSu va nAgahasti bhagavaMtako koTi koTi vNdn| EGo) 0 kA Oats (72) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI jinacandrasvAmI ICS AcArya arhadbali taka bhagavAna mahAvIrakA zAsana mUlasaMghake rUpameM akSuNNa calatA rahA va unake guru lohAcArya taka to aMgazrutajJAnakA pravAha calatA rahA, bAdameM aMgake kuchakucha aMzoMkA jJAna rhaa| isa taraha AcArya arhadbalike kAla taka meM muni bhagavaMtoke zrutajJAnakI kramazaH hAni hote jAnese yatiyoMmeM kucha pakSapAtakI gaMdha dekhakara, pakSapAtI tha samApta karane hetu, arhadbali AcAryane paMcavarSIya yuga-pratikramaNake samaya nandisaMgha Adi saMghokI sthApanA kI thI / usameM nandisaMghake prathama AcArya mAghanandIke ziSyake rUpameM AcArya jinacaMdrajIkA nAma AtA hai| vaise to jinacandra nAmaka kaI AcArya hue haiM, para unameM se sarvocca nAma AcArya mAghanandike ziSya jinacandrajIkA hai| Apake kAlameM hI zvetAmbara sampradAyameM bhI eka jinacandra sAdhu bhI hue haiM, para ye inase bhinna haiN| Apa bahuzruta pAragAmI the / Apake viSayameM vizeSa koI jAnakArI nahIM hai, na ApakA racita koI zAstra upalabdha hai / para Apa bhagavAna kundakundAcAryake guru honese va nandisaMghakI paTTAvalimeM ugra tapazcaryAvaMta tapasvIke rUpameM ApakA nAma bar3e Adarase liyA gayA hai| Apa vI. ni. 614 se 654 (I.sa. 87 - 127 ) ke arasemeM vIraprabhuke samIcIna zAsanako candrakI bhA~ti udyota phailAnevAle honese ApakA 'jinacandra' - nAma sArthaka thA / sakala saMgha meM Apa apane guru mAghanandi AcAryake atyaMta vizvAsapAtra the| ataH mAghanandi AcAryane svayaM apane hAthoMse vI. ni. 614 (I.sa. 87 ) meM Apako saMghake paTTa para AsIna kara diyA va ApakA saMgha ApakI chatra-chAyAse jJAna va cAritrameM unnata hone lgaa| isa ghaTanA ke kucha varSa pazcAt hI 11 varSakI choTI umra meM bhagavAna kundakundadevane Apase dIkSA dhAraNa kii| C vaise paTTAvalIyoM anusAra ApakA kAla vI. ni. 614 - 654 (I.sa. 87 - 127) itihAsakAra mAnate haiN| jo kucha bhI ho, Apa I. sa. 127ke pUrvake AcArya haiN| AcArya kundakundadevake dAtA zrI jinacandrAcArya bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (73) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI kuMdakuMdasvAmI digambara jainAcAryoMmeM kuMdakuMdAcAryakA nAma sarvopari hai| mUrtilekhoM, zilAlekhoM, granthaprazastilekhoM evaM pUrvAcAryoMke saMskaraNoMmeM kuMdakuMdasvAmIkA nAma bar3I zraddhAke sAtha likhA milatA hai| maMgalam bhagavAna vIro, maMgalam gautamo gnni| maMgalam kuMdakuMdAryo, jainadharmo'stu mNglm|| isa maMgala padake dvArA bhagavAna mahAvIra aura unake pradhAna gaNadhara gautamasvAmIke bAda kuMdakuMdasvAmIko maMgala kahA gayA hai| inakI prazastimeM kavivara vRMdAvanadAsajI likhate haiM 'hue na, haiM na, hoMhige muniMda kundakunda se|| isa taraha bhagavAna mahAvIrake nirvANa pazcAt kevalI, zrutakevalI, aMgoM va pUrvoke jJAtA, aMgoM va pUrvoke ekadeza jJAtA--aise anekAneka mahAn-mahAn AcArya digambara jinazAsanameM hue haiM, phira bhI gautama gaNadharake pazcAt una kinhIM AcAryavarakA nAma na lekara bhagavAna kundakundAcAryakA nAma hI maMgalAcaraNameM liyA jAtA hai--jisase yaha sUcita hotA hai, ki ye dharma sthaMbhasvarUpa, mahAsamartha AcAryavara the| Apane hI jinazAsanakI AdhArazilA-svarUpa, paramAmRtamaya adhyAtma-jJAnase jinazAsanako isa kalikAlameM akSuNNatayA TikA rakhA hai| yaha hI ApakA mahAna upakAra hai| Apake pazcAtavartI AcAryane Apako 'kalikAla sarvajJa' bhI svIkRta kiyA hai| dravyAnuyogake pradhAna graMtha racakara vIra zAsanakA zuddhAtmAnubhUti pradhAna mokSamArga va tIrthaMkaradevoM dvArA prarUpita uttamottama siddhAntoMko viccheda honese Apane hI bacA liyA hai, jisase isa duSamakAlameM bhI mokSamArgako akSuNNarUpase Apane hI TikAyA hai| zrI kuMdakuMdAcAryadevake bAremeM yaha kivadaMtI hai, ki pUrvabhavameM eka gvAlA seTake yahA~ rahatA thA aura gAyoMko carAne le jAtA thaa| gAyoMko carAte samaya, usane vahA~ eka munirAja bhagavaMtako dhyAnameM baiThA dekhaa| prathama to use lagA, ki yaha koI daridrI hai, parantu jaba munirAjake darzana karane rAjA-mahArAjA-zreSThIvargako Ate dekhakara use munirAjameM koI adbhuta (74) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) jayade gvAlA eka munirAjako rAjA, zreSThI Adi dvArA darzana karate hue dekha rahA hai| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmya lgaa| ataH vaha pratidina jaMgalameM gAyoMke carate samaya munirAjake caraNoMmeM baiTha jAtA aura munibhagavaMtakI mudrA meDhekI bhA~ti dekhA hI krtaa| use munirAjakI vItarAgI mudrA dekhakara atizaya bahumAna Ane lgaa| munibhagavaMta kucha likhate the| ve likhe tAr3apatra vahIM per3akI koTarameM rakha dete the| gvAlA pratidina ghaMToM taka munibhagavaMtako isa taraha bar3e bhAvase nirakhA karatA thaa| munirAja jisa vRkSake nIce dhyAna karate the usa vRkSakI koTarameM tAr3apatra honese jaMgalameM dAha lagane para bhI vaha vRkSa surakSita rahA, ataH gvAle dvArA koTarameM likhita patte para puSpa car3hAnA kisI eka dina usa jaMgalameM Aga lgii| vRkSa saba jala gye| Aga zAMta hone para vaha usI vRkSake pAsa AyA, jahA~ vaha munirAjako aksara dekhA karatA thaa| usane Azcaryase dekhA, ki usa vRkSako kucha nahIM huA thaa| vRkSameM rakhe hue tAr3apatra para likhita patroMko bhI vaisA hI paayaa| usako par3hanA nahIM AtA thaa| ataH kisI yogya vyaktiko dUMgA, yaha soca vaha una tAr3apatroMko bar3e zraddhAbhAvase lekara ghara para A gyaa| use gharake eka AlemeM bar3e Adarase rkhaa| pratidina usakI bhakti, AratI, pUjA, arcanA Adi karane lgaa| (76) Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayadeva (seTake yahA~) munirAjake AhAra pazcAt gvAle dvArA munirAjako tADapatra arpaNa kisI eka dina koI mahAmunirAja usa seThake ghara AhAra hetu padhAre the / sene munibhagavaMtako navadhA bhaktipUrvaka AhAradAna deneke pazcAt munirAjane seThako kucha prayojanabhUta tattvatkA upadeza diyaa| usa samaya gvAlA bhI vahIM thA / usane munibhagavaMtakA baDI zraddhA AhAradAna dekhA / upadeza sunA / taba usa gvAlene apane gharameM virAjita tAr3apatroMko lAkara munibhagavaMta ko diye aura kahA, 'bhagavan! maiM ise nahIM par3ha sakatA, Apa ise par3ha sakeMge, aisA kahakara sArA vRtAMta sunAyA / ' 000000000 seThake yahA~ bAlaka (gvAleke jIva ) kA janma / (ye hI hamAre kuMdakuMdAcArya hoMge ) (77) aise munirAja va jinavANIke prati bar3e Adara, zraddhAvaMtatA phalasvarUpa vahI gvAlA dUsare bhavameM usI seTake yahA~ putraratnake rUpameM janmA / vaha gvAlA aura koI nahIM, para apane mahAna AcAryavara kuMdakuMdAcAryadeva the| pUrvabhavameM munibhagavaMta tathA jinavANIkI zraddhAbhaktike phalasvarUpa unheM zrutakI apUrva labdhi prApta huI thI / la Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kuMdakuMdasvAmIkI jayaghoSaNAkA mukhya kAraNa unake dvArA pratipAdita vastutattvakA, vizeSatayA AtmatattvakA vizada varNana hai| svAnubhUtike sthaMbha samAna samayasArAdi graMthoMmeM unhoMne parase bhinna tathA svakIya guNa-paryAyoMse abhinna AtmAkA jo varNana kiyA hai vaha anyatra durlabha hai| unhoMne una graMthoMmeM adhyAtmadhArArUpa jisa maMdAkinIko pravAhita kiyA hai, usake zItala aura pAvana pravAhako avagAhanakara bhavabhramaNa zrAnta mumukSuvRMda zAzvata zAMtiko prApta karate haiN| unake zAstra sAkSAt gaNadharadevake vacana jaise hI pramANabhUta mAne jAte haiN| unake pazcAt hue graMthakAra AcAryoMne apanA kathana siddha karaneke liye kuMdakuMdAcAryadevake zAstroMkA pramANa aneka jagaha diyA hai, jisase unakA kathana nirvivAda siddha hotA hai aura unakI paraMparAkA kahalAnemeM pazcAtvartI AcArya apanA gaurava anubhavate haiN| ___AcArya kuMdakuMdAcAryadevake viSayameM eka aisI bhI kathA calatI hai, ki Apako videhakSetrastha sImaMdhara prabhukA bahuta hI viraha mahasUsa huA thaa| isa saMdarbhameM sImaMdharaprabhukI divyadhvanimeM "saddharmavRddhiH astu" AyA thaa| sabhAmeM logoMko Azcarya hotA hai, ki yaha saMdhihIna dhvani pariSadameM kyoM AI ? usa samaya vahA~ baiThe bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake JALAYA DAANAM UAEAR V Gyaan zrI kuMdakuMdAcAryadevakA videhastha sImaMdhara bhagavAnake samavasaraNameM jAnA va vahA~se Akara samayasArAdi graMthoMkI racanA karanA (78) Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI pUrvabhavake mitradeva bharatameM Aye the| madrAsase 80 mAIla dUra ponnUra parvata hai| vahA~ bhagavAna kuMdakuMdAcArya dhyAnameM baiThe the| deva unheM sImaMdhara bhagavAnake samavasaraNameM le jAte haiN| ___ anya sthala para aisA bhI AtA hai, ki puNya aura pavitratAmeM samRddha aise bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevako prakaTa huI AkAzagAminI Rddhise ve sImaMdhara bhagavAnake samavasaraNameM gaye the| taba cakravartIne vismayatAse bhagavAnako pUchA, ki he nAtha! 'choTese dehayukta digambara munirAja aise 've kauna haiM?' loga unheM dekha hI rahe the, usa samaya prabhukI dhvanimeM AyA, ki 'ye bharatakSetrake samartha AcArya haiN|' aisA sunakara jayaghoSa saha nagarImeM utsava huaa| saptAhabhara prabhuke zrImukhase vinirgata divyadhvani zravaNa karake zuddhAtmatattva Adi sArabhUta arthoMko grahaNa va avadhArita karake Apa bharatameM vApasa aae| vahA~ zravaNa kI huI divyadhnanikI khumArameM Apane pravacanasArAdi graMthoMmeM una sArabhUta tattvoMko Thusa-Thusakara bhavyoMke lie bhara diye| aise hI bhAva bhagavAna jayasenAcAryadevane unakI TIkA graMthameM likheM haiN| AcArya zubhacandrajIne gurvAvalike atameM likhA hai, ki zrI kuMdakuMdAcAryadevane UrjayantagirimeM pASANa nirmita sarasvatIkI mUrtiko vAcAla kara diyA thA, jisase Apake gacchakA nAma 'sArasvata' arthAt 'sarasvatI gaccha' par3A thaa| cAra aMgula para AkAzagamanakI Rddhi Apako prApta thii| aisA zilAlekhoM AdimeM AtA hai| ___bhagavAna jayasenAcAryadevAnusAra Apa kumAranandi siddhAntidevake ziSya the| usa parase aisA bhI lagatA hai, ki kumAranandi siddhAntideva Apake vidyAguru-dIkSAguru ho va bhagavAna jinacandrasvAmIne Apako AcAryapadavIse suzobhita kiyA ho| ____ 'padmanaMdI, kuMdakuMdAcArya, elAcArya, vakragrIvAcArya, aura gRdhrapicchAcArya' ina pA~ca nAmoMse Apa yukta the| padmanaMdI ApakA dIkSAkA nAma hai| AcArya indranandIne AcArya padmanandIko kuNDakundapurakA batalAyA hai| zravaNabelagolAke kitane hI zilAlekhomeM ApakA koNDakunda nAma likhA hai| guNTakala relave sTezanase dakSiNakI ora lagabhaga 8 ki. mI. para eka konakuNDala nAmakA sthAna hai, jo anantapura jilleke guTI tAlukemeM sthita hai| zilAlekhameM usakA prAcIna nAma 'koNDakunde' milatA hai| yahA~ke nivAsI ise Aja bhI 'koDakundI' kahate haiN| bahuta kucha saMbhava hai, ki kuMdakuMdAcAryakA janmasthAna yahI ho aura isI kAraNa ApakA nAma 'kuMdakuMda'rUpase prasiddha hai| zrI kuMdakuMdAcAryadeva videhakSetrameM 'ilAyacI' jaise pratIta hote the| ataH Apako loga elAcArya bhI kahane lge| kahA jAtA hai, ki zAstra likhate samaya ApakI grIvA thor3IsI Ter3hI ho gaI thI, ataH loga Apako vakragrIvAcArya bhI kahate the tathA aisA AtA hai, ki videha jAte samaya (79) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morapiccha gira jAnese Apane 'gRddhapicchoMkI pIMchI aMgIkAra kI thii| ataH Apako loga gRdhrapicchAcAryase bhI jAnate the| bhagavAna kuMdakuMdAcAryadeva zaka saMvatakI pahalI zatAbdIke vidvAna the| ApakA giranAra siddhakSetra para zvetAmbara sAdhuoMse vAda huA thA va usameM Apane digambara jinadharmako prAcIna va satya siddha kiyA thaa| digambara jaina graMthoMmeM bhagavAna kuMdakuMdAcArya racita graMtha apanA alaga prabhAva rakhate haiN| unakI varNana zailI hI isa prakArakI hai, ki pAThaka usase vastusvarUpa, AtmA aura AtmAnubhavako bar3I saralatAse grahaNa kara lete haiN| vyarthaka vistArase rahita, nape-tule zabdoMmeM kisI bAtako kahanA ina graMthoMkI vizeSatA hai| bhagavAna kuMdakuMdAcAryakI vANI sIdhI hRdaya para asara karatI hai| nimnAMkita graMtha bhagavAna kuMdakuMdAcArya dvArA racita nirvivAda rUpase mAne jAte haiM tathA jaina samAjameM unakA sarvopari sthAna hai| 1. samayasAra, 2. pravacanasAra, 3. niyamasAra, 4. paJcAstikAyasaMgraha, 5. darzana-pAhuDa, 6. sUtrapAhuDa, 7. cAritrapAhuDa, 8. bodhapAhuDa, 9. bhAvapAhuDa, 10. mokSapAhuDa, 11. liMgapAhuDa, 12. zIlapAhuDa, Adi 84 pAhuDa 13. vArasaaNupekkhA, 14. bhaktisaMgraha, 15. 12000 zloka pramANa parikarma (SakhaMDAgama TIkA), tathA raNayasAra graMtha bhI ApakA mAnA jAtA hai| bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevane 11 varSakI umrameM bhagavatI jinadIkSA lI thii| 33 varSa pazcAt zaka saM. 49 (I.sa. 127) poSa kR. 8ko bhagavAna jinacandrasvAmI AcAryadevane caturvidha saMghakI upasthitimeM AcAryapadavIse Apako anugRhIta kiyA thaa| pazcAt ve 51 varSa 10 mAsa taka virAjita rhe| ApakI kula Ayu 95 varSa, 10 mAsa va 15 dinakI thii| ataH ApakA kAla I.sa. 127-179 mAnA jAtA hai| videhakSetrameM sAkSAta kaMdakaMdAcAryake darzana karanevAle rAjaputra phatehamaMdakumAra bharatameM pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmIke rUpameM padhAre / unako Apake samayasAra zAstrakI aisI asara huI, ki samayasAra milanekI alpAvadhimeM hI unhoMne nirmala svAnubhUti prApta kii| itanA hI nahIM, Apake graMthoM para pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmIne kie pravacanoMkI adbhuta asarase, samagra bhAratavarSakA jaina samAja yat kiMcit apane puruSArtha anusAra Atma-hitameM rucivaMta bana rahe haiN| yaha saba bhagavAna kundakundadevakA hI upakAra hai| bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake hI dharmatIrthako kahAnagurune cetanavaMta bnaayaa| aise mahAsamartha bhAvaliMgatvake tAdRza svarUpa bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevako koTi koTi vNdnaa| (80) Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI vaTTakerasvAmI __ bhagavAna mahAvIrasvAmIke pazcAt hue mahAna AcAryoMmeM bhagavAna AcAryadeva vaTTakerasvAmI bhI apane eka mAtra graMtha 'mUlAcAra'kI racanAse prasiddha haiN| AcAryadeva vasunandikI saMskRta TIkAke AdhAra para ApakA nAma 'vaTTakera', 'vaTTakeya', 'vaTTareka' Adike rUpameM ullakhita haiN| yadyapi ApakA ina nAmoMmeMse koI bhI nAma kinhIM paTTAvaliyoM yA gurvAvaliyoM AdimeM upalabdha nahIM hai, phira bhI AcAryadeva vasunandike matAnusAra ApakA nAma vaTTakerasvAmI spaSTarUpase Ubharakara AtA hai| __ApakI racanA 'mUlAcAra'kI kaI gAthAyeM zvetAmbara graMtha uttarAdhyayana va dazavaikAlikameM milatI hai, isa parase yaha siddha hotA hai, ki yaha 'mUlAcAra' graMtha prAcIna hai, kyoMki jisa samaya aisA kAla thA, ki muni AcArAdi saMbaMdhita bahuta kucha vicAradhArA jo digambara AcAryoMkI thI, vahI zvetAmbara AcAryoMko bhI iSTa thI, kyoMki donoM saMpradAyoMko alaga-alaga hue bahuta samaya nahIM huA thaa| __ ApakA nAma kinhIM paTTAvaliyoMmeM nahIM prApta honese, va gAthAoMkI bhASAzailI Adike AdhArase kucha vidvAnoMkA yaha mata hai, ki AcAryadeva 'vaTTakerasvAmI' anya koI AcArya nahIM hai, para hamAre mahAna AcArya bhagavAna kuMdakuMdAcAryadeva hI haiN| jo bhI ho para isa parase yaha siddha hotA hai, ki ukta 'mUlAcAra' graMtha ati prAcIna, va mahAna graMtha hai| isa graMthameM muni bhagavaMtoMke AcAroMkA suMdara vivecana kiyA hai| muni bhagavaMtoMkA pramANabhUta AcAra-varNana isa graMtha jaisA anya graMthoMmeM nahIM prApta hotA hai| isa graMthameM 'bhAvaliMga vihina dravyaliMga lenekA' niSedha bahuta hI bhAvavAhI zabdoMmeM kahA gayA hai, jisakA pUjya sadgurudeva zrI kAnajIsvAmI kaI bAra uddaharaNa dete the| ataH 'bhAvavihina kriyA' tanika bhI kAryakArI nahIM hai, ataH bhAvaliMga hI grahaNa karanA mumukSuko kAryakArI hai| Apa bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake hI samayameM arthAt I.sa. 127-179ke AcArya hoM, aisA vidvAnoMkA mata hai| AcAryadeva vaTTakerasvAmI bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (81) Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DO (82) jayadeva rAjA krauJcakA krauJca zakti dvArA munirAja kArtikeya para upasarga Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI AcAryadeva svAmI kArtikeya aparanAma kumArasvAmI (2) kumAra nAmake aneka AcArya, paMDita va kavi hue haiN| jaiseHeka nAgarazAkhAke AcArya kumAranaMdi, ki jinhoMne mathurAke sArasvata AndolanameM graMtha race the| (I.sa. 1 ke AsapAsa) eka kumAranandi AcArya kundakundake zikSAguruke rUpameM yAda kiyA jAtA hai va unheM lohAcArya va mAghanandike AcAryoMke samakAlIna anumAnita kiye jAte hai| (I.sa. 48 se 87 ke AsapAsa) eka vajranaMdike ziSya tathA lokacandrake guru the| (I.sa. 68se 118ke bIcavividha gurvAvalI anusAra) eka kumArasvAmI aparanAma kArtikeya AcArya jo ki kArtikeyAnuprekSA graMthake racayitA gine jAte hai| (I.sa. 109 se 200ke madhya) isa taraha vividharUpase AgamameM itihAsavidoM dvArA Apake aneka nAma pAe jAte ___unameMse yahA~ AcAryakumArasvAmI aparanAma AcArya kArtikeyasvAmIke bAremeM hI vicAra kiyA jA rahA hai| unake saMbaMdhameM vaise to nirvivAda sAmagrI upalabdha nahIM hotI, phira bhI jitanA kucha Agamake AdhAroMse itihAsavidoMne pAyA hai, vaha isa prakAra haiN| ____ Apa agninAmaka rAjAke putra the| Apa bAlabrahmacArI the; isI kAraNase Apane 'kArtikeyAnuprekSA' graMthameM paMcabAlayati tIrthaMkaroMko namaskAra kiyA hai| ApakI bahanakA vivAha roher3anagarake rAjA kauJcake sAtha huA thaa| Apane kumAravasthAmeM hI muni-dIkSA dhAraNa kI thI, kyoMki kisI kAraNase rAjA krauJca kArtikeyase asantuSTa ho gaye the aura usane krauMca zakti kauJca pakSI dvArA Apa para dAruNa upasarga kiyA, jise nija AtmapracuratAmaya lInatA saha triguptabhAvase sahana kara Apa svargalokako prApta hue| Apane caJcala mana va viSaya (83) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsanAko rokaneke lie va zraddhApUrvaka jinavacanakI prabhAvanA hetu yaha anuprekSAgraMtha banAyA hai - yaha isa graMthake antyamaMgala par3hane para lagatA hai| jayadeva AcArya kArtikeyasvAmI jaMgalameM zAstra likha rahe haiM kaI itihAsavidoMkA zilAlekhoMke AdhArase yaha bhI mantavya hai, ki ukta naM. 1 meM batAe AcAryakumAranaMdi aura koI nahIM, para Apa hI the / Apane hI mathurAke sArasvataAndolanameM grantha nirmANakA kArya kiyA thaa| isa parase itanA to anumAna kiyA jA sakatA hai, ki Apa eka pratibhAzAlI, Agama- pAragAmI va apane samayake prasiddha AcArya the| ina saba mantavyoMkA ekIkaraNa karake ekatva karanA yadyapi muzkila hai, phira bhI zilAlekhoM va AgamAdhAroMse itanA to spaSTa hotA hai, ki Apa mahA vairAgyavaMta, Agamake mahAjJAtA the, va ApakI antara pariNatimeM itanI pracura vizuddhatA thI, ki mahA upasargako bhI nija AtmAkI mastImeM nahIMvat sahaja vedate the / ApakI eka mAtra 'kArtikeyAnuprekSA' kRti prasiddha hai, jo vairAgyakI jananI hai| ApakA samaya itihAsavidoMne isukI dvitIya zatAbdIkA madhyapAda nirNita kiyA hai| AcAryadeva kArtikeyasvAmIko koTi koTi vaMdana / (84) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI samantabhadrasvAmI jaina jagatake mahAna AcArya dharasenAcArya, guNadhara AcAryase lagAkara kuMdakuMda bhagavAna, umAsvAmI bhagavaMta Adi takake aise AcArya hue haiM, jinhoMne yugasarjana kiyA hai| ataH ve yugasraSTA AcArya the| Apake dvArA hI aMga-pUrvake viccheda hote hue jJAnako, cAroM anuyogarUpa jinavANIkA mUrtarUpa denese Aja bhI zrutaparamparAkA pravAha cAlU rhaa| yadi ye digaMta AcArya aisA prayAsa na karate to zAyada Aja hama saba AtmajJAnakI saccI bAta kahA~se prApta karate? Apake pazcAtvartI AcArya bhagavantoMne kAla doSase logoMke jJAnakI kSINatA hotI dekha, Apake graMthoMke AdhAra para TIkA yA (paraMparAse prApta jJAna dvArA) maulika graMthakI racanAkara zrutapravAhako aviratarUpase cAlU rkhaa| aise AcAryoMmeM samantabhadrAcAryadeva sarvaprathama AcArya haiM, jo yugasarjanakartA AcAryoM va pazcAtvartI AcAryoMko jor3atI kar3Ike rUpameM haiN| Apa stotrakAvyake Adya racayitA haiN| Apane apane jIvanakAlameM syAdvAda-anekAnta zAsanako jina akATya nyAyase siddha kiyA hai, vaha aksara jinendra bhagavaMtoMkI stuti dvArA hI kiyA hai| Apako bhagavAnakI stutikA vyasana hI ho gayA ho, aisA Apake sAhityase pratIta hotA hai| ApakA janma dakSiNabhAratake uragapurake 'rAjAbalikathe' meM utkalikA grAmameM huA thA, jo prAyaH uragapurake aMtargata hI rahA hogaa| uragapura cola rAjAoMkI prAcIna aitihAsika rAjadhAnI thii| jise Ajakala tricanApalI' kahate haiN| Apa cola rAjavaMzake janmanAma zAntivarmA nAmaka nAmase anumAnita kiye jAte haiM, jo ki Apake 'stuti-vidyA' nAmaka graMthake kaI kAvyoMkI nava valayavAlI citra racanAse pratIta hotA hai| ApakA janma I.sa. 120meM huA ho, aisA itihAsakAroMkA mAnanA hai| ___ Apa nyAya-vidyAke mahAna AcArya the| Apane apane graMthoMmeM padArthakA svarUpa dravyaparyAyamaya, nitya-anityAtmaka, kAraNa-kArya svarUpa, bhedAbheda svarUpa Adi anekarUpase, 1. yaha kAverI nadIke taTapara phaNimaNDalake aMtargata atyaMta samRddhazAlI nagara mAnA gayA hai| (85) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (98) jayadevana zrI munirAja samantabhadrasvAmI dvArA guruke pAsa samAdhimaraNakI AjJA mA~ganA Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntika hI hai, isake alAvA anya prakArase ho hI nahIM sktaa| yaha siddha karane meM jo gaMbhIra va gahana nyAya die haiM, usake bhAva una dvArA racita graMthoMkI TIkAse hI ati spaSTa hote haiN| aisA padArthakA svarUpa samajhanese hI AtmakalyANake mArgameM, samyagdarzanake sAtha hI, tattvajJAnakI AvazyakatA pradyota hotI hai; vaha camatkArikarUpase apane graMthoMke antameM Apane batAyA hai| jinazAsanake rahasya-anekAnta-syAdvAd-ko hRdayaGgama kiyA honese Apa jainadharmake marmajJa the| Apako Apake samayake sAre darzanazAstroMkA talasparzI jJAna thA, usI dvArA Apane una darzanoMkI madhyasthatA pUrNa parIkSA hI nahIM, samIkSA bhI kI thii| Apake pazcAtvartI AcAryoMne Apake vividha guNoMkI prazaMsA kI hai| usameMse kucheka jaise ki zrI 'AdipurANa meM AcAryadeva jinasenajIne Apako 'mahAna kavivettA' kahakara, zrI vAdirAjasUrijIne Apako 'kAvyamaNiyoMkA parvata' kahakara, zrI vAdibhasiMha AcAryane Apako 'syAdvAdakI svacchaMda-vihArabhUmi' kahakara, zrI vardhamAnasUrine Apako 'mahAn kavizvara, kuvAdividyA-jaya-labdha-kIrti' aura 'sutarkazAstrAmRtasArasAgara' kahakara Apake guNoMkI bhUribhUri prazaMsA kI hai| usa hI bhAMti zrI zubhacaMdrAcAryadeva, bhaTTAraka sakalakIrtijI, brahma ajitajI, kavi dAmodara, zrI vasunandI AcArya, zrI vijayavarNIne, zrI ajitasenAcAryane bhI ApakI prazaMsA kI hai| usa hI bhAMti aneka zilAlekhoMmeM bhI Apake vividha guNa-ratnoMkI stuti kI hai| isa parase saMkSiptameM kaheM to Apake paricayaviSayaka vizeSaNa jo upalabdha hue haiM, ve--(1) AcArya, (2) kavi, (3) vAdIrAja, (4) paNDita (gamaka), (5) daivejJa(jyotirvida), (6) bhISak vaidya), (7) mAntrika(mantravizeSajJa), (8) tAntrika(tantra vizeSajJa), (9) AjJAsiddha, (10) siddha sArasvata(sarasvatI jinheM siddha hai|) aise aneka vizeSaNa haiN| Apa saphala parIkSaka honese Apane sarvajJa, vItarAga Apta prabhu takakI parIkSA kii| itanA hI nahIM, Apa mAno vAda devatA hoM, usa taraha Apane vividha sthAna para bar3e namratAse (ADambara rahitarUpase) vAdIyoMko anekAnta-syAvAda vidyA dvArA mantra-mugdha kara vIra prabhuke zAsanako sahasraguNA vRddhigaMta kiyA thaa| usameMse pATalIputra nagara, mAlava(mAlavA), sindhu, Thakka(paMjAba) deza, kAMcIpura (kAMjIvaram) aura vaidiza (bhelasA) Adi pramukha haiM, arthAt Apa bhAratake pUrvase pazcima va uttarase dakSiNake sabhI pramukha-pramukha sthAnoM para vAdameM agresara siddha hue-aisA itihAsakAroMkA mAnanA hai| (87) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ l kn s : 000000 nThaooooooo SAN que eu AUTAN OTO WHON POST61812 itihAsakAroM anusAra AcArya samantabhadrajI bhaviSyake tIrthaMkara hoMge (88) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra jaina vAGmayameM AcArya samantabhadrajIko, pUrNa tejasvI vidvAna, prabhAvazAlI dArzanika, mahAvAdavijetA aura kavi-vedhAke rUpameM smaraNa kiyA gayA hai| jainadharma aura jainasiddhAntake marmajJa vidvAna honeke sAtha-sAtha tarka, vyAkaraNa, chanda, alaMkAra evaM kAvyakoSAdi viSayoMmeM Apa pUrNatayA niSNAta the| apanI alaukika pratibhA dvArA Apane tatkAlIna jJAna aura vijJAnake prAyaH samasta viSayoMko AtmasAt kara liyA thaa| saMskRta, prAkRta Adi vibhinna bhASAoMke bhI Apa pAraMgata vidvAna the| stutividyAgranthase Apake zabdAdhipatyapara bhI pUrA prakAza par3atA hai| Apake bhAvI tIrthaMkara honeke pramANa bhI milate haiN| ___ dakSiNa bhAratameM ucca koTike saMskRta-jJAnako, protsAhana aura prasAraNa denevAloMmeM AcAryadeva samantabhadrakA nAma ullekhanIya hai| Apa aise yugasaMsthApaka haiM, jinhoMne jaina vidyAke kSetrameM eka nayA Aloka vikIrNa kiyA hai| apane samayake pracalita nairAtmyavAda, zUnyavAda, kSaNikavAda, brahmAdvaitavAda, puruSa evaM prakRtivAda AdikI samIkSAkara syAdvAda-siddhAMtakI pratiSThA kI hai| Apane kAMcImeM gRhasthadharmakA tyAgakara bhagavatI jina-dIkSA dhAraNa kI thii| prasiddha kathAnusAra I.sa. 138meM munidIkSA grahaNa karaneke pazcAt jaba ve maNuvakahallI sthAnameM vicaraNa kara rahe the, ki unheM 'bhasmaka vyAdhi' nAmaka bhayAnaka roga ho gayA, jisase digambara munipadakA nirvAha unheM azakya pratIta huaa| ataeva unhoMne guruse samAdhimaraNa dhAraNa karanekI anumati maaNgii| gurune bhavya ziSyako Adeza dete hue kahA--'Apase dharma aura sAhityakI bahuta unnati hogI, ataH Apa dIkSA chor3akara roga-zamanakA upAya kreN| roga dUra honepara punaH dIkSA grahaNa kara leN'| guruke isa AdezAnusAra samantabhadra rogopacAra hetu digambara munipadako chor3akara saMnyAsI bana gae aura idhara-udhara vicaraNa karane lge| pazcAt vArANasImeM zivakoTi rAjAke bhImaliMga nAmaka zivAlayameM jAkara rAjAko AzIrvAda diyA aura zivajIko arpaNa kiye jAne vAle naivedyako zivajIko hI khilA denekI ghoSaNA kii| rAjA isase prasanna huA aura zivajIko naivedya bhakSaNa karAnekI anumati unheM de dii| samantabhadra anumati prApta kara zivAlayake kivAr3a banda kara usa naivedyako svayaM hI bhakSaNa kara rogako zAMta karane lge| zanaiH zanaiH unakI vyAdhi upazamana hone lagI aura bhogakI sAmagrI bacane lgii| rAjAko isa para sandeha huaa| ataH guptarUpase usane zivAlayake bhItara kucha vyaktiyoMko chipA diyaa| samantabhadrako naivedyakA bhakSaNa karate hue chipe vyaktiyoMne dekha liyaa| rAjAne zrI samantabhadrase zivapiNDako namaskAra karaneke liye khaa| taba unhoMne isa bAremeM AnAkAnI karate hue kahA, ki yaha zivaliMga merA namaskAra sahana nahIM kara skegaa| (89) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nus sA (90) jayadeja samantabhadra gRhastha veSameM rAjAke Agrahase zivapiNDIke darzana karate hue svayaMbhUstotrakI racanA karate hai, candraprabha bhagavAnakI stuti Ane para zivaliMga phaTakara zrI candraprabha bhagavAnakA jinabimba prakaTa hotA hai| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcAt rAjA zivakoTike DarAne para samantabhadrane ise upasarga samajhakara caturviMzati tIrthaMkaroMkI 'svayaMbhU-stotra' nAmaka stuti AraMbha kii| ve ekAgracittase stavana karate rhe| jaba ve candraprabhasvAmIkI stuti kara rahe the, ki zivakI piNDI vidIrNa ho gayI aura madhyase candraprabhasvAmIkA manojJa bimba prakaTa ho gyaa| Aja bhI yaha banArasameM 'phaTAliMga' ke nAmase pracalita va vidyamAna hai| samantabhadrajIke isa mahAtmyako dekhakara zivakoTi rAjA va unake bhAI zivAyana sahita saba loga Azcaryacakita ho gye| samantabhadrajIne varddhamAna paryanta caturviMzati tIrthaMkaroMkI stuti pUrNa ho jAnepara rAjAko AzIrvAda diyaa| ___ApakA roga kAphI aMzomeM zamana ho gayA honese Apane punaH dIkSA dhAraNakara, AtmasAdhanA karane lge| ve jisa gA~vameM vihAra karate the, vahA~ Apase vAdake lie koI AtA to zAntabhAvasaha akATya nyAyase use anekAntamaya upadeza dete, jisase ve turanta saMtuSTa ho jaate| ataH ApakA aparanAma 'vAdirAja' arthAt 'AcArya vAdirAja' bhI par3a gayA thaa| zilAlekhoMke AdhArase Apa zrutakevaliyoMke samAna mAne jAte the va Apako bhagavAna kuMkuMdAcAryadevake ziSya umAsvAmI AcArya va unake ziSya balAkapicchAcAryake anvayI mAnA gayA hai| Apane apane jIvanakAlameM jaina vAGgamayako bAhulyatAse stuti va anekAnta nyAyase siddha karate hue samRddha kiyA hai| ApakI prasiddha racanAe~ : (1) svayaMbhUstotra, (2) stutividyA-aparanAma jinazataka, (3) devAgamastotra-aparanAma AptamImAMsA, (4) yuktyA-nuzAsana-aparanAma zrI vIrajinaguNakathA, (5) ratnakaraMDaka zrAvakAcAra, (6) jIvasiddhi, (7) tattvAnuzAsana, (8) prAkRta vyAkaraNa, (9) pramANapadArtha, (10) karmaprAbhRta TIkA, (11) gaMdhahasti mahAbhASya (tattvArthasUtra TIkA)-aprApya, (12) SaTkhaMDAgamake pA~ca khaNDoM para ttiikaa| Apa vi.sa. 138-185ke AcArya hoM aisA anumAnita kiyA jAtA hai| nyAyavidyAke pracaNDa AcAryadeva samantabhadra bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (91) Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI yativRSabha / zrI jayadhavalA TIkAke nirdezAnusAra, AcArya yativRSabhane AryamaMkSu aura nAgahastise kasAyapAhur3akI gAthAoMkA samyak prakAra adhyayanakara artha avadhAraNa kiyA aura kasAyapAhur3apara saMkSipta zabdAvalImeM cUrNisUtroMkI racanA karake mahAna arthako nibaddha kiyaa| yadi AcArya yativRSabha cUrNisUtroMkI racanA na karate, to saMbhava hai, ki kasAyapAhur3akA artha hI spaSTa na ho paataa| ataH digambara paramparAmeM cUrNisUtroMke prathama racayitA honeke kAraNa AcArya zrI yativRSabhakA atyadhika mahattva hai| dhavalAkArane yativRSabhAcAryake cUrNisUtroMko vRttisUtra bhI kahA hai, kyoMki 'jisameM mahAn artha ho, jo hetu, nipAta aura upasargase yukta ho, gambhIra ho, anekapada samanvita ho, avyavacchinna ho aura tathyakI dRSTise jo dhArA pravAhika ho, use cUrNisUtra kahate haiM' arthAt jo tIrthaMkarakI divyadhvanise nissRta (pravAhita) bIjapadoMkA arthodghATana karanemeM samartha ho vaha cUrNipada hai| yathArthataH cUrNipadoMko bIjasUtroMkI vivRttyAtmaka sUtra-rUpa racanA kahI jAtI hai aura usameM tathyoMko vizeSarUpameM prastuta kiyA jAtA hai| Azaya yaha hai, ki AcAryavara yativRSabhake cUrNisUtroMkA mahattva 'kasAyapAhuDa'kI gAthAoMse kisI taraha kama nahIM hai| gAthAsUtroMmeM jina aneka viSayoMke saMketa upalabdha hote haiM, cUrNisUtroMmeM unakA udghATana milatA hai| ataH 'kasAyapAhur3a' aura 'cUrNisUtra' donoM hI AgamaviSayakI dRSTise mahattvapUrNa hai| zrI yativRSabhAcAryakA vyaktitva AgamavyAkhyAtAkI dRSTi se atyadhika hai| Apane AnupUrvI, nAma, pramANa, vaktavyatA aura arthAdhikAra ina pA~ca upakramoMkI dRSTise sUtrarUpa arthodghATana kiyA hai| cUrNisUtrakAra AcAryavara yativRSabhake vyaktitvameM nimnalikhita vizeSatAe~ upalabdha hotI hec 1. AtmasAdhaka honeke sAtha ve zrutArAdhaka bhI the| 2. nandisUtrake pramANase ve karmaprakRtike bhI jJAtA siddha hote haiN| (92) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya AryamakSuke ziSya aura AcArya nAgahastike antevAsI the| 3. 4. AcAryavara yativRSabha AThaveM karmapravAdake jJAtA the / 5. vyaktitvakI mahAnatAkI dRSTise AcArya yativRSabha, AcArya bhUtabalike samakakSa the / 6. cUrNisUtroMmeM AcArya yativRSabhane sUtrazailIko pratibimbita kiyA hai| 7. paramparAse pracalita jJAnako AtmasAt kara cUrNisUtroMkI racanA kI gaI hai| 8. AcArya yativRSabha pracurasvasaMvedanasvarUpa svasaMvedanasaha AgamavettA to the hI, para unhoMne sabhI paramparAoMmeM pracalita upadezazailIkA parijJAna prApta kiyA aura apanI pratibhAkA cUrNisUtroMmeM upayoga kiyA / Apane pravacana vAtsalyase prerita hokara AcArya guNadharake pravAharUpase prApta 'kasAyapAhur3a' graMtha para cUrNisUtrakI racanA kI thI / 10. vidvAnoke matAnusAra Apane 'kasAyapAhur3a' ke cUrNisUtroMke uparAMta 'tilloyapaNNati' nAmaka graMthakI bhI racanA kI thI / 11. Apako mahAkarmaprakRti prAbhRtakA jJAna honese Apa AcAryavara AryamaMkSuke ziSya va AcArya nAgahastike antevAsI ziSya honese ApakI prAcInatA siddha hotI hai / antameM, jaise viSayAsakta puruSoMko viSayAsakta puruSoMkI kathA rucipUrvaka sunanA bahuta hI pasaMda AtI hai, usase unakI viSayarasikatA balavattara hotI hai; usI bhA~ti adhyAtmake rucivaMta jIvoMko Agama-adhyAtmarasika AcAryoMkI jIvanakathA pasaMda par3atI hai / AgamaadhyAtmameM masta aise AcArya yativRSabhake jIvanase hama bhI vaise hI adhyAtmarasako pramudita karate hue, apanI adhyAtma ruciko saMjoyeMge / bhagavAna guNadhara AcAryase zuru hotI paramparA yahIM arthAt yativRSabha AcArya taka pUrNa ho jAtI hai| ApakA kAla nirNita karanA muzkila hai, phira bhI kucha vidvAnoMkA mata hai, i ApakA kAla I.sa. 143 se 173ke AsapAsa honA cAhie / AcAryadeva yativRSabha bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (93) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI gRddhapiccha umAsvAmI jinendra zAsanakI pracalita paTTAvaliyoM va zilAlekhoM parase jaina itihAsakAroMne kAphI uhApoha pazcAt yaha svIkAra kiyA hai, ki bhagavAna zrI kuMdakuMdAcAryadevake paTTaziSyake rUpameM AsIna hue, aise bhagavAna umAsvAmI AcAryadeva the| Apane jinAgama ullikhita mokSamArgako sUtrarUpameM racA honese usakA nAma 'tattvArthasUtra' hai; jisameM sAta tattvoMkA svarUpa vistRtarUpase batAyA gayA hai tathA usameM mokSamArgakA svarUpa bhI A jAtA honese usakA aparanAma 'mokSazAstra' hai / yaha zAstra itanA gaMbhIra hai, ki usa para vividha TIkAe~ racI gaI haiN| usameM zrI samantabhadrAcArya racita 'gandhahasti mahAbhASya', zrI pUjyapAda svAmIkI 'sarvArthasiddhi', zrI akalaMkAcArya racita 'tattvArtharAjavArtika' va zrI vidyAnaMdiAcArya racita 'tattvArtha zlokavArtika' Adi pramukha haiN| isa taraha isa graMthakI bahudhA TIkAe~ ' tattvArtha' ke nAmase zurU honese isa graMthakA prAcIna nAma ' tattvArthasUtra' rahA hogA, aisA kaI itihAsakAroMkA maMtavya hai / yaha graMtha sUtroMke rUpameM racita honese ise saMkSiptameM 'sUtrajI' bhI kahA jAtA hai| bhagavAna vAdirAja munirAjake kathAnusAra 'AkAzameM ur3anekI icchA karanevAle pakSI, jisa prakAra apane paMkhoMkA sahArA lete haiM, usI prakAra mokSarUpI nagarako jAneke lie bhavyaloga jisa munIzvarakA sahArA lete haiM; una mahAmanA agaNita guNoMke bhaNDArasvarUpa gRddhapiccha nAmaka munimahArAjake lie mere savinaya namaskAra haiM / -- isa bhAMti gRddhapiccha umAsvAmI jinendrazAsanake prasiddha AcArya bhagavanta the / prApta zilAlekhoMke anusAra Apa bhagavAna kuMdakuMdake vaMzameM utpanna hue the, va prANIrakSA hetu gRddhapicchoMko dhAraNa kiyA thA / una lekhoMmeM ApakA nAma umAsvAmI va umAsvAti aise donoM rUpoMmeM milatA hai / kinhIM lekhoMmeM ApakA nAma 'gRddhapiccha' ke rUpameM bhI dikhAyA gayA hai tathA Apake eka ziSyakA nAma ' balAkapiccha' thA, aisA bhI pratIta hotA hai / Apane 'dravya'kA svarUpa batAte hue tIna sUtra diye haiM / ( 1 ) sat dravya lakSaNam / (2) utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / ( 3 ) guNaparyayavad dravyaM / (94) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye tInoM hI sUtra AcArya kuMdakuMda bhagavAna praNIta graMthoMse liye hue hai ataH sIdhe Apa AcArya kuMdakuMda bhagavanke ziSya yathArthatayA pratIta hote haiN| Apa bar3e vidvAna va vAcaka AcArya the| tattvArthazlokavArtika TIkAmeM isa bhA~tikA likhA milatA hai, ki "bhagavAna umAsvAmIse dvipAyana nAmA bhavyane pUchA-'bhagavan ! AtmAke lie hitakArI kyA hai ? bhavya dvArA aisA prazna karanepara AcAryavaryane maMgalapUrvaka uttara diyA, 'mokss'| yaha sunakara dvipAyanane punaH pUchA-'usakA svarUpa kyA hai, aura usakI prAptikA upAya kyA hai' ? uttarasvarUpa AcAryavaryane kahA, ki 'yadyapi pravAdijana ise anyathA prakArase mAnate haiM, jaise koI zraddhAnamAtrako mokSamArga mAnate haiM, koI jJAnanirapekSa zraddhAna va cAritrako mokSamArga mAnate haiM, paraMtu jisa prakAra auSadhIke kevala jJAna, kevala zraddhAna yA kevala prayogase rogakI nivRtti nahIM ho sakatI hai, usI prakAra kevala zraddhAna, kevala jJAna yA kevala cAritrase mokSakI prApti nahIM ho sktii| bhavyane pUchA to phira kisa prakAra usakI prApti hotI hai? isIke uttarasvarUpa AcAryane "samyagadarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" yaha sUtra racA hai aura isake pazcAt anya sUtroMkI racanA huI hai| aisA hI kucha AcAryavara pUjyapAdasvAmIjIne apanI TIkA 'sarvArthasiddhi' meM likhA hai, ki yaha graMtha Asannabhavyake praznake uttarameM racA gayA hai' va prazna 'mokSa' saMbaMdhita honese va mokSamArgakA usameM varNana honese, isa graMthakA nAma 'mokSazAstra' bhI prasiddha hai| ___ isa graMthake bAremeM vividha sthAnoM para vividharUpeNa aisI hI kucha janazruti AtI hai, vaha isa prakAra hai ki saurASTradezameM dvipAyana nAmaka eka zrAvaka rahatA thaa| usane eka bAra mokSamArga viSayaka koI zAstra banAnekA vicAra kiyA aura 'eka sUtra roja banAkara hI bhojana karU~gA anyathA upavAsa karU~gA'; aisA saMkalpa liyaa| usI dina usane eka sUtra banAyA 'darzanajJAnacAritrANi mokssmaargH'| vismaraNa honeke bhayase usane yaha sUtra gharake stambha para likha liyaa| agale dina kisI kAryavaza vaha bAhara calA gayA aura usake ghara eka munirAja AhArArtha pdhaare| lauTate samaya munikI dRSTi stambha para likhe sUtrapara pdd'ii| unhoMne cupacApa 'samyak' zabda usa sUtrake pahale likha diyA aura binA kisIko kucha kahe apane sthAnako cale ge| zrAvakane lauTane para sUtrameM kie gae sudhArako dekhA apanI bhUla svIkAra kii| una muniko khojakara unase hI vinayapUrvaka prArthanA kI, ki ve isa granthakI racanA kareM, kyoMki usameM svayaM pUrA karanekI yogyatA nahIM thii| basa usakI preraNAse hI munirAjane 'tattvArtha sUtra' (mokSazAstra)kI 10 adhyAyoMmeM racanA kii| ve munirAja umAsvAmIke atirikta anya koI na the| (95) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanajJAnacAritrANi mokSamArga jayadeva saurASTrakA dvipAyana zrAvaka sUtra likhanekA vicAra kara gharake staMbha para sUtra likha rahA hai samyaka darzanajJAnacAritrANi mo dvipAyana zrAvakakI anupasthitimeM munirAja usake ghara AhAra hetu padhAre aura staMbhameM likhe hue sUtrameM sudhAra kiyA / (96) Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (97) dvipAyana zrAvaka dvArA jaMgalameM AcAryako DhU~Dha nikAlanA va unase zAstra likhane hetu namratAse nivedana Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake isa granthase pratiphalita hotA hai, ki Apane cAroM anuyogako apane hRdayameM AtmasAta kara liyA thaa| isalie Apane apane granthameM saMkSiptase dravyAnuyoga, karaNAnuyoga va caraNAnuyogakA sAra bhara diyA hai, ki jisase ukta tIna anuyogake dRSTAMtarUpa prathamAnuyoga bhavyajIvoMko sahaja hI yathArtharUpase tAttvika dRSTikoNapUrvaka samajhameM A ske| yaha grantha jaina sAhityakA saMskRtameM likhA sarvaprathama graMtha hai| yaha 'sUtrameM' honese kaMThastha ho sake aisA grantha hai| ye sUtra dArzanika tattvoMkI gaMbhIratAse itane bharapUra haiM, ki isa grantha para mahAna-mahAna AcAryavaroMne gaMbhIra va dArzanika tattvoMse sabhara TIkAe~ racI haiM, va kahIM-kahIM gaMbhIra dArzanika tathyoMko bahuta hI khUbIse kholA gayA hai| yaha hI isa granthakI apanemeM bar3I upalabdhi hai| ApakI vidvattA to tattvArthasUtrase hI spaSTa hai, ki jisameM Apane apane guru bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake paMcaparamAgama AdimeM dyotita bhAvoMko atyaMta vidvat-nipuNatAse AtmasAt kara liyA hai, aisA 'tattvArthasUtra'ke vAcakako jJAta hue binA nahIM rhtaa| isase hI prAcInakAlameM kaI loga 'tattvArthasUtra'ko bhagavAna kuMdakuMdAcAryakI racanA mAnane lage the| ApakI nirUpaNazailI atyaMta gaMbhIra thii| isa bAremeM kahA jAtA hai, ki Apane tattvArthasUtrakI racanAkA maMgalAcaraNa jo ki "mokSamArgasya netAraM, bhetAraM karmabhUbhRtAm, jJAtAraM vizvatattvAnAM vande tdgunnlbdhye|" hai; usakI TIkA AcArya samantabhadrajIne 114 saMskRta zlokoMmeM racI, jisakA prathama zabda 'devAgama' honese vaha 'devAgama stotra' ke nAmase prasiddha hai va usameM 'Apta'kI mImAMsA (gaharI vicAraNA) honese 'AptamImAMsA'ke nAmase bhI prasiddha hai| usakI bhagavAna akalaMka AcAryane 800 zloka pramANa va usa para bhagavAna vidyAnaMdI AcAryane 8000 zlokapramANa TIkA racI, jisakA nAma kramazaH 'aSTazatI'va 'aSTasahanI' hai| isa parase yaha spaSTa hotA hai, ki 'tattvArthasUtra'kA maMgalAcaraNa hI itanA gaMbhIra thA, ki jisake bhAvoMko kholaneke lie 8000 zlokapramANa takakI TIkA vidyAnaMdI AcAryako karanI pdd'ii| ukta AcAryoMkI banAI TIkAoMke alAvA bhI jaina sAhityameM isa graMthakI anekAneka TIkAe~ upalabdha haiN| isa granthameM dI gaI tAttvika citaMvanA itanI mahAna hai, ki jaina saMpradAyake digambara va zvetAmbara donoM hI AmnAyameM, pUjyatA va pramANatAkI dRSTikoNase isa graMthakA samAna mahattva hai| Apake sUtroMkA pazcAtvartI AcAryoMne apane zAstroMmeM bharapUra upayoga kiyA hai, isa parase bhI isa graMthakI mahAnatA va AcAryadevakI mahAnatA hRdayameM utare binA nahIM rhtii| itihAsakAroMkA mAnanA hai, ki Apa I.sa. 179-243ke AcAryavara the| tattvArthasUtrake racayitA AcAryadeva umAsvAmI bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (98) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S bhagavAna AcAryadeva zrIdattajI AcAryavara bhagavAna zrIdattajI bhAvaliMgI muni dharmAtmA, apane AtmAmeM masta rahate hue mahAna dArzanika AcArya the| Apa dArzanika hI nahIM, para vAda vidyAmeM bhI pAraMgata the| AcArya vidyAnandajIne Apake 'jalpanirNaya' dhyAnastha vAdavijetA AcArya zrIdattajI va 'vAdanyAya vicakSaNa' granthakA ullekha karate hue, Apako 363 vAdiyoMko jItanevAlA batAyA hai| isase spaSTa hai, ki AcAryavara 'zrIdatta' bar3e tapasvI aura vAdavijetA vidvAna the| vikramakI - chaThI zatAbdIke pUrvArdhake vidvAna bhagavAna AcArya devanandI (pUjyapAda)ne jainendra vyAkaraNameM - AcAryavara 'zrIdatta'jIkA nAmollekha kiyA hai| vaisA hI bhagavAna AcArya jinasenajIne bhI GO ApakA nAma smaraNa kiyA hai| isase bahuta sambhava hai, ki AcArya jinasena aura devanandI * dvArA ullikhita AcAryavara 'zrIdatta' eka hI AcArya ho| AdipurANakArane cU~ki AcAryavara 'zrIdatta'ko tapaHzrIdIptamUrti aura vAdirUpI gajoMkA prabhedaka batalAyA hai, isase bhI AcAryavara 'zrIdatta'jI dArzanika vidvAna jAna par3ate haiN| jainendra vyAkaraNameM jina chaha vidvAnoMkA ullekha kiyA hai; unameM kevala bhUtabali siddhAntazAstrake marmajJa the| unake alAvA sabhI dArzanika 9 vidvAna the| yadyapi Apane svayaMne 'jalpanirNaya' va 'vAdanyAya'ke alAvA koI vizeSa ullekhanIya zAstra nahIM likhA hai, phira bhI kaI zatAbdI taka mahAna zAstra racayitA AcArya pUjyapAda * svAmI (aparanAma devanandI), aSTasahasrIke racayitA AcAryadeva vidyAnaMdI, AdipurANake racayitA - AcArya jinasena (dvitIya) jaise mahAna AcAryoMne Apako bar3e pUjyabhAvase smaraNa kiyA hai, vaha Apake antarakI vizuddha pariNatikI atizayatAko hI sUcita karatA hai| goo/ Apa IsAkI cauthI zatAbdIke madhyapAdavartI AcAryadeva the| AcAryadeva zrIdattasvAmIko koTi koTi vNdn| (99) Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WImaIAN NAVYON Ciwumudi (100) ICTIOYO Y devoM dvArA Apake caraNa pUje jAnese Apa pUjyapAda khlaaye| Apa kaI bAra videhakSetrameM sImaMdhara bhagavAnake darzana karane gaye the| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI pUjyapAdasvAmI aparanAma devanandi bhAratIya paramparAmeM jo labdhapratiSThita tattvadRSTA, zAstrakAra hue haiM, unameM AcArya pUjyapAdakA nAma pramukharUpase liyA jAtA hai| inheM pratibhA aura vidvattA donoMkA samAnarUpase varadAna prApta thaa| jaina paramparAmeM AcArya samantabhadra aura sanmatike kartA AcArya siddhasenake bAda sAhityika jagatmeM yadi kisIko uccapada para biThalAyA jA sakatA hai, to ve bhagavAna kuMdakuMdAcAryavat AcArya pUjyapAda ho sakate haiN| Apane apane pIche jo sAhitya chor3A hai| usakA prabhAva digambara aura zvetAmbara donoM paramparAoMmeM samAnarUpase dikhAI detA hai| yahI kAraNa hai, ki uttarakAlavartI prAyaH adhikatara sAhityakAroM va itihAsa marmajJoMne ApakI mahattA, vidvattA aura bahujJatA svIkAra karate hue Apake caraNoMmeM zraddhAke sumana arpita kiye haiN| zilAlekhoM tathA dUsare pramANoMse vidita hotA hai, ki guruke dvArA diyA huA ApakA dIkSAnAma 'devanandi' thaa| buddhikI prakharatAke kAraNa inheM 'jinendrabuddhi' kahate the aura devoMke dvArA Apake caraNa yugala pUje gaye the| isalie Apa 'pUjyapAda' isa nAmase lokameM prakhyAta the| AcArya pUjyapAda mUlasaMghake antargata nandisaMgha balAtkAra gaNake paTTAdhIza the tathA anya pramANoMse yaha bhI vidita hotA hai, ki ApakA gaccha 'sarasvatI' isa nAmase prakhyAta thaa| hamAre prasiddha AcArya kundakunda aura gRddhapiccha (umAsvAti) isI paramparAke pUrvavartI AcArya the| yaha bhI isase vidita hotA hai| ___ 'karNATaka dezake kole' nAmaka grAmake mAdhavabhaTTa nAmaka brAhmaNa aura zrIdevI brAhmaNIse pUjyapAdakA janma huaa| jyotiSiyoMne bAlakako trilokapUjya btlaayaa| isa kAraNase bhI ApakA nAma pUjyapAda rakhA gayA, aisA itihAsavidoMkA mAnanA hai| mAdhavabhaTTane apanI strIke kahanese jainadharma svIkAra kara liyaa| unake sAlekA nAma 'pANinI' thaa| use bhI Apane hI jaina bananeko khaa| parantu pratiSThAke khyAlase vaha jaina na hokara muMDIkuMDa grAmameM vaiSNava saMnyAsI ho gyaa| pUjyapAdasvAmIkI kamalinI nAmaka choTI bahana huI, vaha guNabhaTTako vyAhI gayI aura guNabhaTTako usase nAgArjuna nAmaka putra huaa| (101) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAdajIne vivAha na karake bacapanameM hI jainadharma svIkAra kara liyA thaa| pazcAt Apane eka bagIcemeM eka sA~pake mu~hameM pha~se hue meMDhakako dekhaa| isase Apako vairAgya ho gayA aura ve jaina sAdhu bana gye| pANinI apanA vyAkaraNa raca rahe the| vaha pUrA na pajyapAdajI sarpake mu~hameM meMDhaka dekha vairAgyakI vRddhise munidIkSA lene uddhata / ho pAyA thaa| unhoMne apanA maraNakAla nikaTa AyA jAnakara pUjyapAdase kahA, ki ise tuma pUrA kara do| unhoMne pUrA karanA svIkAra kara liyaa| pANinI durbhAgyavaza marakara sarpa hue| ekabAra usane pUjyapAdako dekhakara phUtkAra kiyaa| isa para pUjyapAdane kahA--'vizvAsa rakho, maiM tumhAre vyAkaraNako pUrA kara duuNgaa'| isake bAda unhoMne 'pANini vyAkaraNa'ko pUrA kara diyaa| pUjyapAdasvAmI anekabAra videhakSetra gaye the va Apane aneka tIrthoMkI yAtrA bhI kI thii| Apake ziSya vajranandi the| mArgameM eka jagaha unakI dRSTi naSTa ho gaI thI, so unhoMne eka zAntyaSTaka banAkara jyoMkI tyoM dRSTi prApta kara lii| (isa bAtakI satyatAmeM vividhamata haiN)| eka bAta spaSTa hai, ki AcArya pUjyapAda 'pANinI vyAkaraNa', usake vArtika aura mahAbhASyake marmajJa the| pUjyapAda muni bahuta samaya taka AtmadhyAnarUpa yogamaya sArapadakA abhyAsa karate rhe| isake bAda unhoMne apane grAmameM Akara samAdhipUrvaka maraNa kiyaa| pUjyapAda AcArya dvArA likhita aba taka nimnalikhita racanAe~ upalabdha haiM- 1. dazabhakti, 2. janmAbhiSeka, 3. tattvArthavRtti (sarvArthasiddhi), 4. samAdhitantra, 5. iSTopadeza, 6. jainendravyAkaraNa, 7. siddhipriya-stotra / AcArya devanandi-pUjyapAdakA samaya IsukI pA~cavI zatAbdIkA madhyapAda siddha hotA hai, jo sarvamAnya hai| mahAn AcAryadeva zrI pUjyapAdasvAmI bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (102) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI vajrasUri aparanAma vajranandi AcArya vajrasUri, AcArya devanandi- . pUjyapAdake ziSya vajranandi jAna par3ate haiN| dhyAnastha AcArya vajrasUrijI harivaMzapurANameM Apake sambandhameM kahA hai varasUrevicAriNya shetvorbndhmokssyoH| pramANaM dharmazAstrANAM prvktRnnaamivoktyH|| artha :-jo hetu sahita bandha aura mokSakA vicAra karanevAlI haiM, aisI zrI vajrasUrikI MO uktiyA~ dharmazAstroMkA vyAkhyAna karanevAle gaNadharoMkI uktiyoMke samAna pramANarUpa haiN| isa kathanase yaha dhvanita hotA hai, ki vajrasUri prasiddha siddhAntazAstrake vettA hue| HD haiN| Apake vAkya gaNadharoMke vAkyoMke samAna mAne jAte haiN| apabhraMza bhASAke kavi dhavalane - apane harivaMza purANameM likhA hai--vajasUri supasiddhau muNivaru, jeNa pamANagaMthu kiu cNg|| 7 arthAt vajrasUri nAmake prasiddha munivara hue, jinhoMne sundara pramANagrantha bnaayaa| tophy PRO AcArya jinasena aura kavi dhavala, donoMne hI vajrasUrikA ullekha pUjyapAdasvAmIke pazcAt kiyA hai| ataeva ye vahI vajranandi mAlUma hote haiM, jo pUjyapAdake ziSya the| jinheM AcArya devasenasUrine apane darzanasArameM drAviDasaMghakA batalAyA hai; paraMtu usa draviDasaMghase Apa bhinna pratIta hote haiM, kyoMki vaha dravir3a saMgha bhagavAna pUjyapAdasvAmIjIke kAfI samayake bAda calA * thaa| 'navastotra' ke atirikta inakA koI pramANagrantha bhI thaa| AcArya jinasenajIke ullekhase o ApakA koI siddhAntagraMtha honekI bhI sambhAvanA kI jA sakatI hai| ApakA aparanAma vajranandi thaa| ApakA samaya Isa. 442-464 hI pratIta hotA hai| AcAryadeva zrIvajrasUri bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (103) paO Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI yazobhadra prakhara tArkikake rUpameM bhagavAna jinasenajIne ApakA smaraNa kiyA hai| AdipurANameM batAyA hai viduSviNISu saMsatsu yasya nAmApi kIrtitam / nikharvayati tadgarva yazobhadraH sa pAtu nH|| arthAt vidvAnoMkI sabhAmeM jinakA nAma kaha dene mAtrase sabhIkA garva dUra ho jAtA hai, ve yazobhadra hamArI rakSA kreN| jainendra vyAkaraNameM "kvavRSimRjAM yazobhadrasya" (1-199) sUtra AyA hai| ataH AcArya jinasenajIke dvArA ullikhita AcArya yazobhadrajI aura AcArya pUjyapAdake jainendra vyAkaraNameM nirdiSTa bhagavAna yazobhadrajI eka hI hai| para samayakI apekSA yogya nahIM pratIta hotA hai| ApakA samaya IsukI chaThI zatI madhyapAda honA caahiye| AcAryadeva yazodhara varSARtumeM dhyAnastha AcArya zrI yazobhadrajI bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (104) Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryavara zrI joIndu aparanAma yogIndu sanAtana jinazAsanameM hue atyaMta virakta citta joIndu yA yogIndu eka AdhyAtmikavettA AcArya the| unake jIvana-vRttake bAremeM na to Apake graMthoM se koI sAmagrI upalabdha hotI hai aura na hI anya vaangmyse| phira bhI Apa digambara AcArya honeke pUrvameM vaidika matAnusArI rahe hoMge, kyoMki ApakI kathanazailImeM vaidika mAnyatAke zabda bahulatAse Ate haiN| taduparAMta Apake graMtha paramAtmaprakAza va anya graMthoMse itanA spaSTa bhAsita hotA hai, ki jina vAGmayameM Apako joindu, yogIndu, jogIcandra, yogIcandra Adi vividha nAmoMse pukArA gayA hai, parantu vidvAnoMke matAnusAra ApakA nAma 'joindu' yA 'yogIndu' hI thA, bAkI sabhI 'joindu'ke bhASAnuvAdakA hI faraka hai| Apake ziSyakA nAma prabhAkara bhaTTa thA, aisA paramAtmaprakAza graMtha parase pratIta hotA hai| Apake paramAtmaprakAza va yogasArake viSayAnusAra Apa kavike ba-nisbata adhyAtmarasika adhika the, aisA pratIta hotA hai, kyoMki Apane ukta donoM graMthoMmeM adhyAtmatattvako suMdara, gahana va gUDhatayA bhara diyA hai| ApakA apabhraMza bhASA para apUrva adhikAra thaa|aapke graMthoMse yaha bhI patA calatA hai, ki Apa krAMtikArI vicAradhArAke pravartaka the, kyoMki Apa adhyAtmako jalada zabdoMmeM isa taraha rakhate, ki sunate hI ekabAra sunanevAlekA moha, (mithyA mAnyatA) to hila hI jaae| isalie hI vidvAnoMkA mAnanA hai, ki jaise 'kabIra'ne anyamatameM jisa krAntikArI vicAradhArAkI pratiSThA kI hai, usakA mUla srota ApakI racanAmeM pAyA jAtA hai| ApakI lekhana zailImeM Apane bhagavAna kuMdakuMdAcAryadeva va pUjyapAdasvAmIkA bahuta hI anusaraNa kiyA hai, aisA pratIta hue binA nahIM rhtaa| Apane apabhraMza va saMskRtake aneka graMtha race hai, unameMse nimna vizeSa prasiddha haiN| 1. svAnubhavadarpaNa, 2. paramAtmaprakAza, 3. yogasAra, 4. dohApAhuDa, 5. subhASitatantra, 6. adhyAtmaratnasaMdoha, 7. tattvArtha TIkA, 8. amRtAzIti va nijAtmASTaka, 10. naukAra shraavkaacaar| ina graMthoMmeM paramAtmaprakAza va yogasArake alAvA bAkI sabhI inhIM AcArya joindudevakI racanA hai, yA anya yogIndukI--yaha spaSTa nahIM kahA jA sktaa| bhagavAna zrI kuMdakuMdasvAmI va pUjyapAdasvAmIke pazcAt arthAt IsAkI chaThavIM zatAbdIke uttarArddhameM Apa hone cAhie--aisA vidvAnoMkA mata hai| adhyAtmarasika AcAryadeva zrI yogIndudevako koTi koTi vNdn| (105) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI pAtrakesarI yA pAtrasvAmI kavi aura dArzanikake rUpameM pAtrakesarIkA nAma prasiddha hai| ApakA yaza AcArya jinasenasvAmI Adi pazcAtvartI AcAryoMke hRdayameM atyadhika thaa| pAtrakesarIkA janma uccakulIna brAhmaNa vaMzameM huA thaa| sambhavataH ve kisI rAjAke mahA-amAtyapadapara pratiSThita the| brAhmaNa samAjameM ApakI bar3I pratiSThA thii| ArAdhanAkoSameM likhA hai- 'ahicchatrake avanipAla rAjAke rAjyameM 500 brAhmaNa rahate the| inameM pAtrakesarI sabase pramukha the|' isa nagarameM tIrthaMkara pArzvanAthakA eka vizAla caityAlaya thaa| pAtrakesarI 7) pratidina usa caityAlayameM jAyA karate the| eka dina vahA~ Apane cAritrabhUSaNa munike mukhase khan PASIA IMIRMIRMIRMA 15 uccakulIna brAhmaNa pAtrakesarI rAjAke amAtyapada para (106) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FIC ALLL bhagavAna pArzvanAthake maMdirameM cAritrabhUSaNa munise 'devAgama stotra' sunakara amAtya pAtrakesarI Azcaryacakita hokara stotra kaMThastha karate haiN| AcArya samantabhadrajIke 'devAgama' stotra aparanAma AptamImAMsAkA pATha sunaa| unhoMne munirAjase stotrakA artha pUchA, para munirAja artha na batalA ske| pAtrakesarIne apanI vilakSaNa pratibhA dvArA stotra kaMThastha kara liyA aura artha vicArane lge| vicArane para ve Azcaryacakita hue| jaise-jaise stotrakA artha spaSTa hone lagA vaise-vaise unakI jaina tattvoMpara zraddhA utpanna hotI gayI aura antameM unhoMne jinadharma svIkAra kara liyaa| para unheM 'hetu'ke viSayameM sandeha banA rahA aura usa sandehako liye hue so jAne para rAtrike antima praharameM svapna AyA, ki pArzvanAthake mandirameM 'phaNa' para likhA huA , 'hetu'kA lakSaNa prApta ho jaaygaa| ataeva prAtaHkAla jaba ve bhagavAna pArzvanAthake mandirameM pahu~ce to vahA~ usa mUrtike 'phaNa' para nimna prakAra hetulakSaNa prApta huA-- anyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathAnupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / artha : jahA~ 'anyathA anupapatti' lakSaNa ho, vahA~ 'pakSadharmatva', 'sapakSasattva', 'vipakSa (107) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAvRtti' Adi tIna lakSaNoMkI kyA AvazyakatA hai ? yadi 'anyathA anupapatti' lakSaNa nahIM to ukta tInoMkA koI matalaba hI nahIM rhtaa| ataH hetukA lakSaNa 'anyathA anupapatti' lakSaNa hI suvyavasthita lakSaNa hai| isa lakSaNase bauddhakA 'pakSadharmatva' Adi vilakSaNakA niSedha sahaja hI ho jAtA hai| pAtrakesarIne hetu'ke-lakSaNako avagata kara, nizcinta ho rAjyake adhikArI padako chor3akara muni dIkSA dhAraNa kii| isa kathAse vidita hai, ki pAtrakesarI uccakulIna brAhmaNa the| svAmI samantabhadrajIke 'devAgama' stotra aparanAma 'AptamImAMsA'ke bhAva sunakara ApakI zraddhA jinadharmake prati jAgRta huI thI aura jinadharma dhAraNa kara muni ho gaye the| kathAkoSake anusAra inheM ahicchatrakA nivAsI kahA gayA hai| ye dramila-saMghake AcArya the| isa abhilekhameM AcAryadeva ATC samantabhadrasvAmIke pazcAt AcArya pAtrakesarIko dramila-saMghakA pradhAna AcArya sUcita kiyA hai| AcArya pAtrakesarIke anantara kramazaH AcArya vakragrIha, vajranandi, sumatibhaTTAraka (deva), samayadIpaka aura akalaGka nAmake AcArya hue haiN| Apane 'trilakSaNaka vardhana' va 'pAtrakesarI stotra' aparanAma 'jinendra guNa stuti' do graMthoMkI racanA kI hai; aisA jAnA jAtA hai| usameMse 'trilakSaNaka vardhana' zAstra aprApya hai, mAtra usakA nAma prasiddha hai| isa graMthakI mImAMsA bauddha vidvAna zAntarakSitane apane tattvasaMgrahameM kI hai, jisase jJAta hotA hai ki isa graMthameM Apane bauddha dvArA pratipAdita 'hetu'kA lakSaNa pakSadharmatva, sapakSasattva va vipakSavyAvRtti--aise vilakSaNakA niSedha karate hue 'anyathA anupapatti' hI 'hetu'kA lakSaNa sthApita kiyA hai| 'pAtrakesarI stotra'meM Apane bhagavAnakI stutike rUpameM samantabhadrAcAryake 'AptamImAMsA' va 'yuktyAnuzAsana'kI bhA~ti anupama, gaMbhIra vividha nyAyoMkA hI varNana kara eka anupama nyAyazAstra hI jagatake jIvoMko pradAna kiyA hai| Apake ukta donoM graMtha parase yaha spaSTa hotA hai, ki ApakA nyAya viSaya para apUrva prabhutva-adhikAra thA; itanA hI nahIM 'bhUta caitanyavAda'ke nirasanase, ApakI siddhAnta viSayaka jJAnameM bhI prabalatA pratIta hotI hai| ApakA samaya IsAkI 6-7vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| AcAryadeva zrI pAtrakesarI bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (108) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya RSiputra AcArya RSiputra jyotiSake prakAMDa vidvAna honese jaina jagatameM adhika prasiddhatAko prApta nahIM hai| taduparAMta apanI pariNatimeM vItarAga - vijJAnatAkI pracuratAke kAraNa Apane apane sAhityameM kahIM bhI apane vaMza AdikA paricaya nahIM diyA hai| mAtra anyamatake graMthoM parase itanA hI patA calatA hai, ki Apa jyotiSa vidyAke digambara prakAMDa paMDita va vizeSajJa AcArya the| ApakA eka prasiddha graMtha 'pAzakevalI' upalabdha hai, parantu Apake vacana jainetara graMtha 'vArAhisaMhitA'kI bhaTTotpali - TIkA Adi graMthoMmeM uddhRta honese, usa samayameM ApakI prasiddhikA kAfI anumAna hotA hai / yahA~ taka kI usa TIkAmeM ApakI gaNanA jyotiSake anyamatake prAcIna vidvAna AcArya AryabhaTTa, kaNAda, kAzyapa, kapila, garga, pArAzara aura balabhadrake sAtha kI gaI hai| isase Apa prAcIna evaM prabhAvaka AcArya jJAta hote haiN| Apa jyotiSa AcArya gargake putra honese hI Apako RSiputra kahA jAtA ho, aisA itihAsakAroMkA anumAna hai| ApakA nivAsasthAna ujjainake AsapAsa hI honekA bhI itihAsavidoMkA anumAna hai| nija AtmasvabhAvotpanna ratnatrayamaya pariNata Apako nimittazAstra, zakunazAstra tathA grahoMkI sthiti dvArA bhUta, bhaviSyata va vartamAnakAlIna phala, bhUzodhana, dikzodhana, zalyodvAra, melApaka, AyAdyAnayana, gRhopakaraNa, gRhapraveza, ulkApAta Adi nimitta tathA anya vividha bhA~tike jyotiSaka saMbaMdhita bAtoMkA jJAna thaa| Apake jyotiSaviSayaka granthoMkA prAcIna bhAratameM paryApta pracAra rahA hai, tathA uttarakAlIna AcAryoMne Apake siddhAntoMko apane graMthoMmeM uddhRta karake Apake vacanoMkI pramANikatA svIkRta kI hai| 'triskandhAtmaka jyotiSa' ApakI prArambhika racanA mAnI gaI hai, vaha mAtra sUtrAtmaka racanA hai| vibhinna graMthoMmeM uddharita ApakI saMhitA viSayaka racanAkA bhI anumAna lagAyA jAtA hai| isake alAvA eka 'pAzakevalI' nAmaka viSayakI dRSTise mahattvapUrNa graMtha bhI upalabdha hotA hai| itihAsakAroMke matAnusAra Apa IsAkI chaTavIM sAtavIM zatAbdIke AcArya mAne gaye haiN| AcAryadeva zrI RSiputra bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (109) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M (110) vAdI loga siddhasena AcAryase vAdameM apanI hAra svIkAra kara jinadharma apanA rahe haiN| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI siddhasena : dIkSA nAma kumudacaMdrAcArya AcAryadeva siddhasena svAmI mahAkavi tathA tarka va nyAyake mahAjJAtA honese mahA dArzanika bhI the / yadyapi siddhasena nAmaka jaina paramparAmeM bahuta vidvAna hue haiM, unameM Apa anUTe hI the, isalie hI Apako mahAkavikI bhA~ti vAdigajakesarI bhI mAnA jAtA hai / AdipurANake racanAkAra AcArya jinasenasvAmI va padmapurANake racanAkAra AcArya raviSeNasvAmIne ApakI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| isI bhAMti kaI AcAryoMne ApakA sanmAnase smaraNa kiyA hai| tAtparya yaha hai, ki kavi va nyAyake vidvAna AcAryake rUpameM pazcAtvartI AcAryoMmeM ApakI bahuta hI khyAti thI / kahA jAtA hai, ki Apa ujjayinI nagarIke kAtyAyana gotrIya devarSi brAhmaNakI devazrI patnIke putra the| Apa pratibhAzAlI aura samasta zAstroMke pAraMgata vidvAna the| vRddhavAdi jaba ujjayinI nagarImeM padhAre, to unake sAtha siddhasenakA zAstrArtha huA / siddhasena vRddhavAdise bahuta prabhAvita hue aura unakA ziSyatva svIkAra kara liyA / gurune dIkSA nAma kumudacaMdra rakhA thA va Apake gurukA nAma dharmAcArya thA / digambara AcArya ki jo 'sanmatisUtra' va 'kalyANamaMdira' stotrake racayitA haiM, ve siddhasena AcArya aura zvetAmbarake nyAyAvatAra graMthake racayitA siddhasena divAkarase ye siddhasena AcArya bhinna haiM / ataH ye siddhasena AcArya mAtra ' AcArya siddhasenake nAmase jAne jAte haiM, jaba ki 'zvetAmbara siddhasena', 'siddhasena divAkara' ke nAmase prasiddha haiM / phira bhI mAnA jAtA hai, digambara siddhasena AcArya jaba zvetAmbarakI mAnyatA dhAraka the, taba unhoMne prAkRta zvetAmbara AgamoMko saMskRtameM rUpAntarita karanekI bhAvanAmeM, unheM 12 varSake lie zvetAmbara saMghase niSkAsita kiA gayA thA / taba ve digambara sAdhuoMke samparka meM Ae va unake tattvase prabhAvita hue / vizeSataH AcArya samantabhadrasvAmIke jIvana vRtAMta va unake sAhityakA unapara bhArI prabhAva pdd'aa| isa parase kahA jAtA hai, ki ve AcArya samantabhadradeva kahIM kahIM digambara AcArya siddhasenajIke lie, ve sUryasamAna honese 'divAkara' aisI upamA bhI lagAne meM AtI thI / 1. (111) Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - jayadeva anyasthala para vAda karanevAle logoMko anekAMtavidyAse upadeza dete vAdigajakesarI siddhasena AcArya jaisI stuti Adi racane lge| ApakA prabhAva bahuta hI bar3hane lagA, jisake kAraNa zvetAmbara saMghako apanI bhUlakA ehasAsa huA hogA aura prAyazcittakI zeSa avadhiko raddakara unheM prabhAvaka AcArya ghoSita kiyA hogaa| lekina ve to digambara AcArya hI bane rhe| Apa digambara saMpradAyake 'sena'gaNake AcArya mAne jAte haiN| Apake bAremeM aisA bhI kahA jAtA hai, ki unhoMne ujjayinI nagarIke mahAkAlake maMdirameM 'kalyANamaMdira' stotra dvArA rudra- liMgakA sphoTana kara pArzvanAtha bhagavAnakA jinabiMba prakaTa kiyaa| isase bhI ApakI bahuta hI prasiddhi huI tathA Apane 'vikramAditya rAjAko sambodhana kiyA thaa| Apa AcArya samantabhadradevake pazcAtvartI AcArya mAne jAte haiM--ataH Apa I.sa. 568ke AcArya mAne jAte haiN| ApakI 'sanmatisUtra' va 'kalyANamaMdira stotra' ati prasiddha racanAeM haiN| yadyapi dvAtriMzikAe zvetAmbara siddhasena divAkarakI racanA mAnI jAtI hai, phira bhI usameM kucha racanA digambara siddhasena AcAryakI hai, va kucha zvetAmbara siddhasena divAkara kI hai| kalyANamaMdira stotrake racayitA AcAryadeva kumudacaMdrasvAmIko koTi koTi vNdn| 1. jinake nAmase vikrama saMvata zuru hotA hai, ve rAjA vikrama anya the, va ye rAjA vikrama anya hone cAhie kyoMki donoMke bIca karIba 600 varSakA antara hai| (112) Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI mAnatuMga svAmI bhaktipUrNa kAvyake sRSTA kavike rUpameM AcArya bhagavAna mAnatuMga prasiddha haiN| Apa kAzInivAsI dhanadeva brAhmaNake putra the| Apake saMbaMdhameM vizeSa koI jAnakArI upalabdha nahIM hai, phira bhI upalabdha jAnakArI anusAra ve prathama zvetAmbara sAdhu the, pazcAt digambarI dIkSA dhAraNa kara lii| Apa zvetAmbara va digambara donoM AmnAyameM sanmAnita haiN| Apake saMbaMdhameM eka prasiddha kathAnusAra, Apa eka bAra vihAra karate hue ujjaina pdhaare| ApakI cahu~mukhI pratibhAse prabhAvita hokara rAjA bhoja bhI darzanake lie gye| bhojake sAtha saMskRtake -TRO POTOS jayadeva zrI mAnatuMgAcAryako rAjA bhoja dvArA kAlidAsake sAtha vAda karanekI AjJA para mauna dekha ber3iyA~ bAMdhakara jelameM DAlanekA Adeza 1. kucheka itihAsakAroM anusAra Apa rAjA harSake AsapAsake kAlake AcArya haiM, aisA bhI mAnA jAtA hai| 2. pAThAntara = dhArA nagarI (113) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ de jela meM zrI mAnatuMgaAcArya dvArA 'bhaktAmara stotra' kI racanA karanA SCRIE C jela meM bhaktAmara stotrakI racanA karanese ber3iyA~ TUTa gaI aura AcArya jela se bAhara A gaye unheM dekha rAjA va kAlidAsa Azcaryacakita ho jinadharmI banate haiM / (114) Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prasiddha kavi kAlidAsa bhI the| kAlidAsane apanI vidvattAkA prabhAva dikhAneke lie mAnatuMgAcAryase vAda-vivAda prAraMbha kara diyaa| bhagavAna mAnatuMgAcAryakA dArzanika va tAttvika jJAna bahuta unnata thaa| unhoMne thor3e samayake vivAdameM hI kAlidAsako niruttara kara diyaa| kAlidAsa bahuta lajjita hue aura rAtrimeM kAlIdevIkI ArAdhanA karake, dUsare dina bhagavAna mAnatuMgasUriko rAja sabhAmeM bulAkara zAstrArtha karanekA Agraha kiyaa| rAjAne bhagavAna mAnatuMgasUriko bulAneke lie apane sipAhI bheje / parantu ve nahIM aae| rAjAne bhagavAna mAnatuMgAcAryako jabaradastI pakar3akara bulAyA aura kAlidAsake sAtha zAstrArtha karaneko khaa| bhagavAna mAnatuMgAcAryane rAjAkI AjJAkA koI javAba nahIM diyA, to rAjAne krodhita hokara sUrIjIko 48 koThoke bhItaravAle koThemeM beDiyA~ lagAkara banda kara diyA aura kar3A paharA lagA diyaa| rAtrike pichale paharameM sUrijIne apane 148 karmoke nAza hetu, 'bhaktAmara stotra'kI racanA kI aura bhaktimeM lIna hokara stotrakA pATha kiyaa| pATha karate hue jaba 46vA~ 'ApAda-kaNThamuru-zrRGkhala-veSThitAr3A' par3hane lage, taba aisA camatkAra huA, ki hathakar3I aura tAle svayaM TUTa gaye aura ve 48 koThoke bAhara A gye| isa camatkArako jAnakara rAjA bhI vahA~ AyA aura sUrijIke caraNoMmeM namaskAra kara apane aparAdhakI kSamA maaNgii| ApakI kavitva zaktiko vidvAnoMne rAjA bhojake rAjyasabhAke kavi kAlidAsa tathA anya kavi bhAravI, bhartRhari, zubhacandra, dhanaMjaya, kavi bANa va varurucike samAna biradAI hai| ApakI mAtra ekahI racanA 'bhaktAmara stotra' ati prasiddha racanA hai, jisameM AcAryadevane AdinAtha bhagavAnakI stuti kI hai, parantu isa stotrakA prathama zabda 'bhaktAmara' honese yaha stotra 'bhaktAmara-stotra'ke nAmase prasiddha hai| ___ Apa I.sa. 618-650ke AcArya hoMge-- aisA itihAsakAroMkA mAnanA hai| bhaktAmara stotrake racayitA AcAryadeva mAnatuMgasvAmIko koTi koTi vaMdana / (115) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyoMko upadeza dete AcArya prabhAcandra (dvitIya) bhagavAna AcAryadeva zrI prabhAcandra AcArya (dvitIya) 'prabhAcandra' nAmaka kaI AcArya hue haiM, usameM Apa I. kI 7vIM zatAbdike AcArya haiN| vaise ApakA jIvana vizeSa adhika paricita nahIM hai, aura kahIM vizeSa nAma ullekha bhI nahIM AtA / parantu Apane apane jIvanakAlameM eka navIna hI ' tattvArthasUtra' kI racanA kI hai / yadyapi isameM zrutadhara AcArya gRddhapicchasvAmIke tattvArthasUtrakA anusaraNa to hai hI, parantu sUtra racanA saMkSipta va anya AcAryoMkI anya racanAoMke AdhArase vizeSa spaSTatA saha hai / kahIM-kahIM umAsvAmI tattvArthasUtrase AdhikyatA bhI pratIta hotI hai| isa 'tattvArthasUtra' kA gaharA avalokana karanese yaha bhI jJAta hotA hai, ki Apane 'arhatpravacana' kA avalokana kara hI yaha racanA banAI hai| ApakA aparanAma 'bRhadprabhAcandra' ke rUpameM bhI prasiddha hai / Apa I.sa. kI sAtavIM zatAbdI uttarArdhake AcArya the| AcAryadeva prabhAcaMdra (dvitIya) ko koTi koTi vaMdana / (116) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI akalaMka bhaTTa jaina sAhityake advitIya kArya karaneke pazcAt bhI prasiddhise dUra rahate hue, nija AtmAkI ArAdhanAmeM nirata rahate, jaina nyAyazAstrake sUryarUpa bhaTTa akalaMkadevako koI bhI jaina, smaraNa kie binA nahIM rhtaa| vaise to bhagavAna samantabhadrAcAryadeva jaina nyAyake saMsthApakarUpameM ati prasiddha haiN| phira bhI akalaMkadeva bhI usI bhAMti jaina nyAyake saMsthApakarUpameM bahuta prasiddha haiN| Apake pazcAtvartI uccakoTike AcAryavara anantavIrya, vidyAnandi AcArya, vAdirAja AcArya tathA prabhAcandra AcArya jaise jaina vAGmayake nyAya viSayaka graMthoMke racayitA prakATya vidvadvoMne bhI ApakI bhUrI-bhUrI prazaMsA saha Apako smaraNa kiyA hai| itanA hI nahIM, Apake gUr3ha nyAyoMke bhAva kholanemeM svayaMkI asamarthatA bhI pradarzita kI hai| Apake bAremeM vividha graMthoMmeM vividha kathAnaka milate haiM, unameMse katipaya ullekha nimna prakAra haiM, jisase Apake saMbaMdhameM kucha-kucha prakAza par3atA hai| jaise : (1) ArAdhanAkathAkoSameM batAyA hai, ki 'mAnyakheTake rAjA zubhatuMga the| unake maMtrIkA nAma puruSottama thaa| padmAvatI unakI patnI thii| padmAvatIke garbhase do putra utpanna hueakalaMka aura nissklNk| (2) AcAryadeva prabhAcandrake zabdakoSameM ApakI kathA dete hue likhA hai, ki ekabAra aSTAhnikA parvake avasarapara Apake mAtA-pitA apane putra akalaMka aura niSkalaMka sahita munirAjake pAsa darzana karane gye| dharmopadeza zravaNa karaneke pazcAt unhoMne ATha dinoMke lie brahmacarya vrata grahaNa kiyA aura putroMko bhI brahmacaryavrata dilaayaa| jaba donoM bhAI vayaska hue aura mAtA-pitAne unakA vivAha karanA cAhA, to unhoMne munike samakSa lI gaI pratijJA yAda dilAyI aura vivAha karanese inkAra kara diyaa| pitAne putroMko samajhAte hue kahA, ki 'vaha vrata to kevala ATha dinoMke liye hI grahaNa kiyA gayA thaa| ataH vivAha karane meM koI bhI rukAvaTa nahIM hai|' pitAke ukta vacanoMko sunakara putroMne uttara diyA- 'usa samaya, (117) Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya-sImAkA jikra nahIM kiyA gayA thA / ataH lI gayI pratijJA tor3I nahIM jA sktii|' pitAne punaH kahA-- 'vatsa ! tuma loga usa samaya abudha the / ataH lI gayI pratijJA samaya-sImAkA dhyAna nahIM rkhaa| vahA~ lie gae vratakA Azaya kevala ATha dinoMke liye hI thA, jIvana-paryantake liye nahIM / ataeva vivAha kara tumheM hamArI icchAoMko pUrNa karanA caahie|' putra bole- 'pitAjI! eka bAra lI gayI pratijJA tor3I nahIM jA sakatI / ataH yaha vrata to jIvana paryantake liye hai| vivAha karanekA aba prazna hI nahIM utthtaa|' putroMkI dRr3hatAko dekhakara mAtA-pitAko Azcarya huaa| para ve unake abhyudayakA khyAlakara unakA vivAha karanemeM samartha na hue / akalaMka aura niSkalaMka brahmacarya se sAdhanA karate hue vidyAdhyayana karane lage / (3) ArAdhanA kathAkoSa anusAra usa samaya bauddhadharmakA sarvatra pracAra thA va yuvAvasthA honepara putroMne vivAha karanese inkAra kara diyA tathA ve donoM bhAI vidyAdhyayanameM saMlagna hone hetu mahAbodhi- vidyAlaya meM bauddha-zAstroMkA adhyayana karane lage / ' jayadeva s bauddha vidyAlaya akalaMka va nikalaMka hI mAtra jainadharmI haiM, aisA bauddha sAdhuoMko patA lagane para unheM pakar3akara jela meM DAlanA / (118) Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina gurumahodaya ziSyoMko saptabhaMgI samajhA rahe the, para pATha azuddha honeke kAraNa ve use ThIka nahIM samajhA ske| guruke kahIM cale jAne para, akalaMkane usa pAThako zuddha kara diyaa| isase gurumahodayako ziSyoMmeM koI ziSya jaina honekA sandeha huaa| kucha dinoM meM unhoMne apane prayatnoM dvArA unako jaina pramANita kara liyaa| donoM bhAI kArAgRhameM banda kara die ge| rAtrike samaya donoM bhAIyoMne kArAgRhase nikala jAnekA prayatna kiyaa| ve apane prayatnameM saphala bhI hue aura kArAgRhase nikala bhAge / prAtaHkAla hI bauddha guruko unake bhAga jAnekA patA claa| unhoMne cAroM ora ghur3asavAroMko daur3Akara donoM bhAIyoMko pakar3a lAnekA Adeza diyaa| ghur3asavAroMne unakA pIchA kiyaa| kucha dUra Age calane para donoM bhAIyoMne apane pIche AnevAle ghur3asavAroMko dekhA aura apane prANoMkI rakSA na hote dekha akalaMka nikaTake eka tAlAba meM kUda par3e aura kamalapatroMse apane Apako AcchAdita kara liyA / niSkalaMka bhI prANarakSAke lie zIghratAse bhAga rahe the| unheM bhAgatA dekha tAlAbakA eka dhobI bhI bhayabhIta hokara sAtha-sAtha bhAgane lagA / ghur3asavAra nikaTa A cuke the| unhoMne donoMko zIghratA se pakar3a liyA aura unakA vadha kara DAlA / ghur3asavAroMke cale jAne para, akalaMka tAlAba se nikala niSkalaMka aura nirdoSa dhobIko marA dekha duHkhita ho bhramaNa karane lage / (4) kaliMga dezake ratanasaMcayapurakA rAjA himazItala thaa| unakI rAnI madanasuMdarI jinadharmakI bhakta thii| vaha bar3e utsAhake sAtha jainaratha nikAlanA cAhatI thI / kintu bauddha guru jaina ratha nikalane deneke pakSameM nahIM the| unakA kahanA thA, ki koI bhI jaina vidvAna jaba taka mujhe zAstrArthameM parAjita nahIM kara degA, taba taka jaina ratha nahIM nikAlA jA sakatA hai / guruke viruddha rAjA kucha nahIM kara sakatA thaa| bar3e dharmasaMkaTakA samaya upasthita thA / jaba akalaMkadevako yaha samAcAra mile, to ve' rAjA himazItalakI sabhAmeM gaye aura bauddha guruko zAstrArtha karane ko khaa| akalaMkadeva bAhara va bauddhaguru paradeke andara rahakara donoMke bIca kucha samaya taka zAstrArtha hotA rhaa| akalaMkadevako isa zAstrArthase bar3A Azcarya huA / unhoMne isakA rahasya jAnanA caahaa| unheM zIghra jJAta ho gayA, ki bauddha guruke sthAna para, paradeke andara ghar3e meM baiThI bauddhadevI 'tArA' zAstrArtha kara rahI hai| unhoMne paradeko kholakara ghar3eko phor3a ddaalaa| 'tArA devI bhAga gayI aura bauddhaguru parAjita hue| khUba dhAmaghUmase jainaratha nikAlA gayA aura jainadharmakA mahattva prakaTa huA / 1. pAThAntara : kucha itihAsakAroMneM zrI akalaMkadevako muniliMgameM himazItalakI sabhA meM carcA karate hue dikhAyA hai / (119) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (120) vayaheva himazItalakI sabhA meM parde pIche rahakara, tArAdevIko sAdhakara bauddhaguru zrI akalaMka AcAryase vAda-vivAda karate haiM / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 (121) AWAKC tArAdevI dvArA bauddhaguruko carcA karate hue jAnakara zrI akalaMka AcArya dvArA tArAdevIkI maTakI phUTanA, tArAdevIkA bhAganA aura bauddhokA hAranA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) 'rAjAvalikathe' meM bhI ukta kathA prAyaH samAna rUpameM milatI hai| antara itanA hI hai, ki kAJcIke bauddhoMne himazItalakI sabhA jainoMse isI zarta para zAstrArtha kiyA, ki hArane para usa saMpradAyake sabhI manuSya kolhUmeM pilavA diye jaayeNge| isa kathAke anusAra yaha zAstrArtha 17dinoM taka claa| akalaMkako kusumANDinI devIne svapnameM darzana dekara kahA, ki tuma apane praznoMko prakArAntarase upasthita karane para jIta skoge| akalaMkane vaisA hI kiyA aura ve vijayI hue| bauddha kolhameM pilavA diye jAneke bhayase kaliMgase silona(laGkA) cale gye| (6) akalaMka mAnyakheTake rAjA, zubhatuMgake mantrI puruSottamake putra the| 'rAjAvalikathe'meM inheM kAJcIke jinadAsa nAmaka brAhmaNakA putra kahA gayA hai| para tattvArthavArtikake prathama adhyAyake antameM upalabdha prazastise ye laghuhavva nRpatike putra pratIta hote haiN| ye laghuhavvanRpati kauna haiM aura kisa pradezake rAjA the, yaha isa parase yA anya kahIMse jJAta nahIM hotaa| nAmase itanA pratIta hotA hai, ki ve dakSiNake hone cAhie aura usI kSetrake ve nRpati rahe hoNge| Apane kinase va kaba dIkSA grahaNa kI thI, vaha kathAnaka prApta nahIM huA, phira bhI Apa ati prazaMsanIya, vidvatatAyukta bhAvaliMgI AcArya bhagavaMta the, isameM do mata nahIM hai| uparyukta kathAnakoMse yaha spaSTa hai, ki bhagavAna akalaMkadeva vAdakSetrameM digvijayI zAstrArthI vidvAna the tathA rASTrakUTavaMzI rAjA sAhasatuMgakI sabhAmeM unhoMne sampUrNa bauddha vidvAnoMko parAjita kiyaa| kAJcIke pallavIvaMzI rAjA himazItalakI rAjasabhAmeM bhI Apane apUrva vijaya prApta kI thii| isI kAraNa AcArya bhagavaMta vidyAnandidevane Apako sakalatArkikacUr3AmaNi kahA hai| ___ Apake ziSyakA nAma mahAdeva bhaTTAraka thaa| unake bAremeM vizeSa koI jAnakArI nahIM milatI hai| Apane nyAya viSayaka aneka graMthoMkI racanA kI haiN| Apake (1) ladhIyastraya (svopajJavRttisahita), (2) nyAyavinizcaya, (3) siddhivinizcaya (savRtti), (4) pramANasaMgraha (savRtti), (5) tattvArthavArttika (sabhASya), (6) assttshtii-(devaagmvivRtti)| ApakA samaya I.sa. 620 se 680ke bIcakA honA hI vidvAnoMko svIkAra hai| nyAyazAstrake sUryarUpa AcArya akalaMkadevako koTi koTi vNdn| (122) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI raviSeNasvAmI AcAryadeva raviSeNasvAmI apane jJAyaka svabhAvakI mastImeM masta vicarate hone para bhI, ApakA mahAna dharmAtmA purANapuruSa zrI rAmacandrajI munIndra para hRdaya umar3a aayaa| jisase prerita hokara Apane rAmacaMdrajIkI gauravapUrNa gAthAko 'padmapurANa meM ekatAna hokara lekhanIrUpase AkAra diyaa| jisameM ApakI zrI rAmacandrajI bhagavAnake prati bhakti pracuratA hI pratIta hotI hai| aise zuddhopayogakI pracuratA saha bhaktikI pracuratAke dhAraka ye AcArya raviSeNajI the| jinavANIkA lokapriya aMga prathamAnuyoga arthAt kathA-sAhityake saMskRta racayitAke rUpameM sarvaprathama raviSeNAcArya hI haiM, unase pahale itane vistRtarUpameM prathamAnuyoga racayitA anya koI AcArya nahIM hue haiN| 'padmapurANa' racakara pAThakoMko saMsArase virakta kara dharmamArgameM lA de-aise hRdayako chU jAnevAlA anupamagraMtha Apane atyaMta sarala bhASAmeM racA honese Apa jaina samAjameM atyaMta priya haiN| ___ Apake pazcAtvartI samartha AcArya jinasenasvAmIne bhI Apako bhaktise smaraNa kiyA AcArya raviSeNa kisa saMgha yA gaNa-gacchake the, isakA ullekha unake grantha 'padmacarita'meM upalabdha nahIM hotaa| 'sena' nAmaka anta zabda hI isa bAtakA sUcaka pratIta hotA hai, ki Apa 'senasaMgha'ke AcArya the| 'padmacarita' meM nirdiSTa guru paramparAse avagata hotA hai, ki indrasenake ziSya divAkarasena the aura divAkarasenake ziSya arhatsena the va ina arhatasenake ziSya lakSmaNasena hue aura lakSmaNasenake ziSya raviSeNa hue| Apake janmasthAna, bAlyakAla, kizora va yuvAvayake jIvana Adi sambandhita kucha bhI jAnakArI nahIM mila pAyI hai| ___ AcAryavara raviSeNajIne padmacaritake 43ve parvameM jina vRkSoMkA varNana kiyA hai, ve vRkSa dakSiNa bhAratameM pAye jAte haiN| isa taraha ApakA bhaugolika jJAna bhI dakSiNa bhAratakA jitanA spaSTa aura adhika hai, utanA anya bhAratIya pradezoMkA nhiiN| ataeva ApakA janmasthAna dakSiNa (123) Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navadhAbhaktipUrvaka AhAradAna grahaNa karate AcArya raviSeNajI bhAratakA bhUbhAga honA cAhie / yadyapi Apane padmacarita ( padmapurANa ) kI racanA meM vimalasUrikRta prAkRta 'padmacariyam' kA AdhAra lenepara bhI ApakI racanA maulika racanA hI ho aisA pratIta hotA hai| isa purANake kathAnAyaka muni rAmacandrajI haiM, para avAntara prasaMga bhI hRdayako chU jAe isa tarahase rakhe gae haiM va lekhana zailI sabhI rasoMkI gAravatAko rakhatI huI pAThakake hRdayako lubhAtI hai| Apane mAtra eka 'padmacarita (padmapurANa ) ' graMthakI racanA kI hai / Apake 'padmapurANa' kI racanA vi.saM. 734 arthAt I. sa. 677 meM huI honese ApakA kAla I. sa. 677 hai| padmapurANake racayitA AcAryadeva raviSeNa bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (124) Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI jaTAsiMhanandi aparanAma jaTAcArya jJAnAnandasvabhAvakI mastIkI pracuratAmeM ratnatrayamayarasake bhojI, dakSiNadezake prAcIna AcArya jaTAsiMhanaMdikI mukhyarUpase eka hI suMdara racanA 'varAGgacaritra' nAmase prasiddha hai| ____ Apa itane prasiddha the, ki jainAcArya hI nahIM, parantu anyamatake vidvAnoMne bhI Apako gauravase smaraNa kiyA hai| jainAcAryameM harivaMzapurANake racayitA AcAryadeva jinasenasvAmI (prathama) va AdipurANake racayitA AcAryadeva jinasena (dvitIya)ne bahuta hI sanmAnase 'varAGgacaritra'ko va Apako arthAt jaTAsiMhanandi AcAryako sanmAnita kiyA hai| khyAti, kula, jAti, kuTumbAdise ati nispRha rahate jainAcAryoMkI yaha vizeSatA, unake pratyeka graMthoMmeM jhalakatI hai, ki ve hamezA isa bAremeM mauna rahate haiN| mAtra ApakI khyAti hI Apake pazcAtvartI AcAryoMke graMthoMmeM jhalakatI hai, usase hI Apake saMbaMdhameM yatkiMcit jAnA jAtA hai| usI taraha bhagavAna zrI jaTAsiMhanandIke bAremeM kaheM to koI kAyotsargadhArI AcArya jaTAmiMTanandIjI atizayokti nahIM hogii| (125) Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira bhI vidvAnoMke eka zodhapUrNa lekhake AdhArase yaha jAnA jAtA hai, ki 'kisI samaya nijAma sTeTakA 'kopala' grAma, jise 'kopaNa' bhI kahate haiM, jaina saMskRtikA eka prasiddha kendra thA / madhyakAlina bhAratake jainoMmeM isakI acchI khyAti thI aura Aja bhI yaha sthAna purAtana-premiyoMke snehakA bhAjana banA huA hai| isake nikaTa 'pallakIguNDu' nAmakI pahAr3Ipara azokakA eka abhilekha utkIrNa hai, jisake nikaTa do pada cihna aMkita haiN| unake ThIka nIce purAnI kannar3a meM do paMktikA eka abhilekha utkIrNa hai, jisameM likhA hai, ki 'yAvayyane jaTAsiMhanandyAcAryake padacihnoMko taiyAra karAyA' / yaha bhI jAnA jAtA hai, ki Apa eka mahAkavi the tathA kannaDa sAhitya meM Apake saMbaMdha meM AI bhUri-bhUri prazaMsAse yaha sUcita hotA hai, ki ApakA adhikAMza vihAra karNATaka pradezameM huA thA va 'kopala' meM Apane antima jIvana vyatIta kiyA thA / AcAryadeva jinasena (dvitIya) ne Apake lie likhA hai, usa parase pratIta hotA hai, ki ApakI laharAtI huI kIrtirUpa jaTAe~ lambI-lambI thI / yaha mAtra ApakI khyAtirUpI jaTAoMke bAremeM hI ullekha ho, aisA pratIta hotA hai| usI bhAMti Apa apane zarIrake prati itane adhika nispRha hoMge va gahana jaMgaloMmeM hI vizeSa vicaraNa karate honese Apako 'AdivAsI' ke rUpameM hI loga smaraNa karate rahe hoNge| itihAsakAroMkI aisI kalpanAmAtra hI pratIta hotI hai| ApakI jAnI pahacAnI mAtra eka hI kRti ' varAMGgacaritra' honekA ullekha milatA hai, phira bhI anya zAstroMmeM Apake nAmase diye jAte zloka ' varAGgacaritra' meM upalabdha nahIM honese vidvAnoMkA mAnanA hai, ki ApakI ' varAGgacaritra' ke alAvA anya kRti bhI honI cAhie / ApakA kAla I.kI 7vIM zatAbdIkA uttarArdha va 8vIM zatAbdIkA pUrvArdhake AsapAsa hI honA nizcita hotA hai / AcAryadeva jaTAsiMhanandi bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (126) Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CAP bhagavAna AcArya zrI zAnta athavA zAntiSeNa bhagavAna AcArya zAnta athavA zAntiSaNakA sAhityameM savizeSa ullekha hai| inakI utprekSAlaMkArase yukta vakroktiyoMkI prazaMsA kI gaI hai| batAyA hai zAntasyApi ca vakroktI ramyotprekSA blaanmnH| kasya nodghATite'nvarthe ramaNIye'nuraJjayet // arthAt zrI zAnta kavikI vakroktirUpa racanA ramaNIya utprekSAoMke balase manohara arthake prakaTa hone para kisake manako anurakta nahIM karatI hai ? punnATa saMghakI gurvAvali anusAra Apa AcArya jayasenajIke guru the| AcArya jinasenane apanI guru paramparAkA varNana karate hue AcArya jayasenajIke pUrva eka bhagavAna zAntiSeNa AcAryakA nAmollekha kiyA hai| AcArya jinasenajIkI guru paramparAmeM nAma Aneke kAraNa ApakA samaya 7vIM zatAbdI honA caahie| harivaMzapurANake antameM dI huI prazastimeM vinayandhara, guptazruti, guptaRSi, munIzvara, zivagupta, arhabali, mandarArya, mitraviravi, baladeva, mitraka, siMhabala, vIravita, padmasena, vyAghrahasta, nAgahasti, jitadaNDa, nandiSeNa, dIpasena, zrIdharasena, sudharmasena, siMhasena, sunandiSeNa, Izvarasena, sunandiSeNa, abhayasena, siddhasena, abhayasena, bhImasena, jinasena aura zAntiSeNa AcArya hue| anantara jayasena, amitasena, kIrtisena aura jayasena hue haiN| spaSTa hai ki zAntiSeNa acche kavi aura dArzanika the| ApakA samaya IsukI sAtavIM zatAbdI mAnA jAtA hai| AcAryadeva zAntiSeNa bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (127) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (128) jayadeva giranAra yAtrAke samaya var3havANake pArzvanAtha jinamandira meM 'harivaMzapurANa kI racanA zurU karate jinasenAcArya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI jinasenasvAmI ( prathama ) aMtarameM AtmasvabhAvakI mahimAkI pracuratAmeM lavalIna rahate hue, puruSArthakI kamajorIse A~khake TimakAra mAtra, svarUpase upayoga bAhara Ane para, karuNAse mahAna zAstroMke racayitA hone para bhI, svayaM apanI mahAnatAke bAremeM kucha bhI nahIM likhanevAle va bAhyarUpase jaMgalameM rahate AcArya jinasenasvAmI ( prathama ) para jaina samAja bahuta Adarase samarpita hai| isa hetu ApakI advitIya aitihAsika racanA 'harivaMzapurANa' eka hI paryApta hai| AcAryavara jinasenasvAmI ( prathama ) punnATa saMghake AcArya the / 'punnATa' zabda karNATakI honese ve dakSiNa prAMtake honekA anumAna hai| Apake gurukA nAma kIrtiSeNa thaa| Apane harivaMzapurANa meM yaha racanA kahA~ baiThakara likhI hai, usakA tatkAlIna itihAsa likhA hai, usase jJAta hotA hai, ki Apa vihAra priya the| giranAra yAtrA hetu gujarAta rAjyake saurASTradeza sthita suvarNase bar3hanevAlI vipula lakSmIse saMpanna atyaMta samRddha varddhamAnapurI ( var3havANa - pUjya bahina zrIkA janmasthala) Aye / -- usa var3havANako Apane pAvana kiyA thA, kyoMki Apane isa harivaMzapurANakA prAraMbha var3havANake natrarAja basadi nAmase prasiddha pArzvanAtha jinAlayameM kiyA thA va usakI pUrNatA giranArase Ate samaya rAstemeM 'dostaTikA' ke zAMtinAtha bhagavAna jinamaMdirameM kI thI / itihAsavidoMko anya pramANoMse jJAta hotA hai, ki usa samaya 'dostaTikA' ki, jo giranAra jAte samaya mArgameM AtA vartamAnakA 'dottar3iDa' hI hai / usa zAstrakA adhikAMza bhAga 'dostaTIkA' meM racA gayA ho aisA mAnanA hai / itihAsase yaha bhI patA calatA hai, ki Apa karNATakase apanI guru paramparAke AcArya amitasenajIke sAtha sasaMgha giranAra vandanArtha padhAre the / kucha itihAsakAra 'varddhamAnapurI' kA honA madhyapradezake dhAra jileke 'badanAvara' ko mAnate haiN| yadi aisA ho to ApakA vihAra mAlavAke udhara rahA honA mAnA jAtA hai, para vaha giranAra yAtrAke sAtha susaMgata nahIM hai| jo bhI ho, itanA spaSTa hai, ki yaha graMtha vihArakAlameM pArzvanAthajinamaMdirameM racA gayA thA / adhikAMza itihAsakAra 'varddhamAnapurI' ko saurASTrakA var3havANa hI mAnate haiM / (129) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (130) ziSyake sAtha giranAra yAtrA karate hue AcArya jinasenajI (prathama) Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake sAhityameM Ate AcAryavaroMke nAma jaise AcAryavara samaMtabhadra, siddhasena, devanaMdI (pUjyapAdasvAmI), vajrasUri, raviSeNa, jaTAsiMhanaMdI, zAMta, kumArasena Adi parase pratIta hotA hai, ki Apane apane pUrvavartI AcAryoMko bar3e bhAvase smaraNa kiyA hai, isase lagatA hai, ki Apa kAfI zAstravid bhI the| sAtha-sAthameM Apane AcAryavara vIrasenasvAmI va jinasenasvAmI (dvitIya)kI bhI prazaMsA kI hai| jo I.sa. 9vIM zatIke AcArya the| isa parase jJAta hotA hai, ki ApakA kAla 9vIM zatIke pUrvArdha taka honese Apa (dhavalA, jayadhavalA Adike racayitA) AcAryavara vIrasenasvAmI va (gurukI adhUrI TIkAko pUrNa karanevAle aura AdipurANake racayitA) AcAryavara jinasenasvAmI (dvitIya)ke vizAla jJAnase bhalI-bhAMti paricita hI nahIM, para unake gahana jJAnake yatkiMcit (caryA Adi dvArA) rasAsvAdI bhI hue hoN| taduparAMta tattvArthasUtra, tiloyapaNNati, rAjavArtika Adi zAstroMke anurUpa hI kathana harivaMzapurANameM honese Apa una zAstroMke pAragAmI the, yaha pratIta hotA hai| Apane eka mAtra 'harivaMzapurANa' graMthakI racanA kI hai| jo apane ApameM eka advitIya purANa hai| 'harivaMzapurANa'kI racanAkAla zaka saMvata 705 arthAt vi.saM. 840 (I.sa. 784) prApta hotA hai| ataH Apa I.sa. 748 se 818ke AcAryavara ho, aisA itihAsavidoMkA mAnanA hai| harivaMzapurANake racayitA AcAryadeva jinasenasvAmI(prathama)ko koTi koTi vNdn| (131) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GU bhagavAna AcAryadeva zrI kANabhikSu AcArya jinasenajIne 1 AcArya kANabhikSukA kathA-grantha racayitAke rUpameM ullekha kiyA Gal hai| isase jJAta hotA hai, kiom ApakA koI prathamAnuyoga sambandhI grantha rahA hai| AcArya MC jinasenajIne likhA haidIkSA dete AcArya kANabhikSu dharmasUtrAnugA hRdyA yasya vaangmnnyo'mlaaH| kathAlaGkAratAM bhejuH kaannbhikssurjytysau|| arthAt ve kANabhikSu jayavanta hoM, jinake dharmarUpa sUtrameM piroye hue, manohara vacanarUpa - nirmalamaNi kathAzAstrake alaGkArapaneko prApta hue the arthAt jinake dvArA race gaye kathAgrantha 7, zreSTha the| Apane eka cAritragraMtha likhA ho aisA bhI mAnanA hai| ApakA koI kathA-graMtha vartamAnameM upalabdha ho--aisA jJAta nahIM hotaa| ye AcArya jinasenajI dvArA ullikhita honese, Apa unase pUrvavartI vidvAna the| ve IsukI 8vIM zatAbdI madhyapAdake AcArya the| AcAryadeva kANabhikSu bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (132) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munipuMgava vAdIbhasiMha jinAmnAyameM vAdIbhasiMha upanAma dhAraka do dharmAtmA hue haiM / (1) or3ayadeva ( I. sankI AThavIM-nauvIM zatAbdI) va (2) ajitasena I. sankI 11vIM zatAbdI / unameM se hindI sAhityake 'bANakavi' ke samAna jaina saMskRta - gadya sAhitya meM prathama vAdIbhasiMhakA sthAna hai| jaba ki dUsare vAdIbhasiMha to ajitasena vAdIbhasiMha dArzanika vidvAna the / dhyAnastha munipuMgava vAdibhasiMhajI Apake dvArA racita 'gadyacintAmaNi' aisA grantha hai, vaha mAnoM ' kAdambarI' kI pratispardhA karatA ho, aise kAvyarasake bhAvoMse bharapUra hai / AcArya akalaMkadevake gurubhAI digambara AcArya puSpasenake Apa ziSya the| AcArya puSpasena Apake kAvyaguru va dIkSAguru the| Apako apane guru pratApase munipuMgavatA prApta huI thii| Apa kaliMgake gaMjAma jileke Asa-pAsake nivAsI the, aisA itihAsakAroMkA mAnanA hai, kyoMki gaMjAma jilA madrAsake uttarameM ur3IsAmeM sammilita hai / vahA~ para or3eya aura mor3eya do jAtiyA~ nivAsa karatI haiN| sambhavataH Apa or3eya jAtike hoM / dUsarA Apane gadyacintAmaNimeM jIvandhara svAmIkI kathA likhI hai aura gaMjAma jilemeM pracalita loka-kathAoMmeM jIvandharacarita Aja bhI upalabdha hotA hai| Apa vahI vAdIbhasiMha hai, jinheM AcArya jinasena va AcArya vAdirAjane 'vAdisiMha ' ullikhita kiyA hai| ApakI do racanAe~ hai : (1) kSatracUDAmaNi va (2) gadyacintAmaNi / ' syAdvAsiddhi' bhI ApakI racanA batAI jAtI hai / Apa IsvIkI 770-860ke AcArya the| munipuMgava vAdIbhasiMha bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (133) 2006 O Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (134) elAcAryajIkI dIkSAke samaya jayajayakAra karate hue rAjAdi Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI elAcArya yadyapi 'elAcArya' nAma bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake vividha nAmoMmeMse eka hai| phira bhI ye elAcArya unase bhinna mahAsamartha AcArya bhagavaMta haiN| ___ yadyapi Apa svayaMne koI graMtha racanA nahIM kI haiM; phira bhI jisameM jinadharmake gaMbhIra rahasya khule, aise dhavalAjI va jayadhavalAjIkI racanAkA eka prakArase Apako zreya diyA jAe to atizayokti nahIM hogI, kyoMki Apane dhavalAjIke pUrNa va jayadhavalAjIke AdhabhAgake racayitA bhagavAna vIrasena svAmIko siddhAMta graMthakI vidyA sikhAI / itanA hI nahIM, ye racanA karanekA Adeza bhI unheM diyA thaa| ataH ApakI kRpAke phalase hI dhavalAjI va jayadhavalAjIke rUpameM vAGgamaya jinavANI Aja hameM saMprApta huI hai| Apa siddhAntake vizAla jJAtA the va bhagavAna vIrasenasvAmIke vidyAguru honese unake samakAlina the| dhavalAjI va jayadhavalAjIse jJAta hotA hai, ki ApakA siddhAMta saMbaMdhita pANDitya atyadhika thA, taba hI to Apa bhagavAna vIrasena svAmIko yaha zikSA pradAna kara ske| AcArya indranandine apane zrutAvatArameM Apake saMbaMdhameM likhA hai, ki Apa citrakUTa (hAlakA cittaur3a) nagarake nivAsI the va Apake pAsameM rahakara bhagavAna vIrasenasvAmIne siddhAMtoMkA adhyayana karake nibandhanAdi ATha adhikAroMko likhA hai| ____ Apa vAtsalyakI mUrti the| ataH Apake vAtsalyabhAvakI bhagavAna vIrasenasvAmIne bhUrIbhUrI prazaMsA kI hai| isase yaha bhI jJAta hotA hai, ki bhagavAna vIrasenasvAmI Apake atyaMta snehayukta kRpApAtra rahe hoNge| yadyapi Apane kisI bhI graMthakI racanA nahIM kI thI, kyoMki ApakI kisI bhI kRtikA uddharaNa Apake pazcAtvartI kinhIM bhI AcAryoMne nahIM diyA hai, paraMtu Apane bhagavAna vIrasena svAmIko siddhAMta-zikSA dI honese Apa siddhAntoMke pAragAmI va marmajJa the| cU~ki bhagavAna vIrasena svAmIne jayadhavalA TIkAmeM matabhedoMkA nirdeza karate hue spaSTa likhA hai, ki bhaTTAraka elAcAryakA upadeza hI samIcIna honese grAhya hai| isase anumAna lagatA hai, ki Apa vAcakaguru the va ApakI pratibhA apratima thii| itihAsakAroMke AdhArase yaha jJAta hotA hai, ki ApakA samaya I.sa. 770 ke Asa-pAsakA hai| siddhAntajJAnadAtA bhagavAna zrI elAcAryasvAmIko koTi koTi vNdn| (135) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - mmm (136) elAcArya dvArA cittaur3ameM vIrasenasvAmIko siddhAntabodha Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zrI vIrasena svAmI digambara AmnAyameM 'vIrasena' nAmaka kaI AcArya hue haiM, para una sabameM dhavalA TIkAke racayitA zrI vIrasenasvAmIkI nirmala kIrti digambara AmnAyameM ujjvala rUpase prakAzita ho rahI hai| Apa apane samayake bahuta bar3e vidvAna the| ApakI vidvattAkI bhUri-bhUri prazaMsA Apake pazcAtvartI AcAryone to kI hI hai, para Apake samakAlIna AcArya jinasenasvAmI ( prathama ) ne bhI sva-para pakSake vijetA Adi upamAoMse Apako alaMkRta kiyA hai| Apa jinendra bhagavAna prarUpita siddhAntoMke pAragAmI honese Apane SaTkhaMDAgamakI pUrNarUpeNa 72000 zlokapramANa dhavalA TIkA va guNadhara AcArya kRta kasAyaprAbhRta graMthakI 20000 zlokapramANa TIkA likhI thii| Apake samAdhistha hone para usa graMthakI bAkIkI 40000 zlokapramANa jayadhavalA TIkA AcArya jinasenasvAmI (dvitIya) ne pUrNa kii| eka vyakti dvArA eka lAkha zloka pramANa yaha TIkA likhanese nimnokta yaha niSkarSa nikalatA hai-- 1. jaise bharata cakravartIkI AjJA chahoM khaNr3oMmeM pravartita hotI huI lakSmIvantoMko prasanna karatI thI, vaise AcArya bhagavAna vIrasenasvAmIkI madhuravANI, samasta prANIoMko pramudita karatI huI, ApakI kuzAgrabuddhirUpa AjJA samasta viSayoMmeM-- siddhAMta, vyAkaraNa, nyAya, jyotiSa, kAvya, gaNita va Agama Adi sarva- viSayagAminI thI arthAt ApakI vANIkA saMcAra cha khaNr3arUpa SaTkhaMr3Agama nAmaka paramAgamake saba hI viSayoMmeM nirvivAdarUpase mAnya thA / 2. ApakI pratyeka viSayakI prarUpaNA vistRta, dArzanikatApUrNa va paramparAnumodanake sAtha-sAtha usa-usa viSaya sabaMdhita vastukA svarUpa, prakRti, guNa-doSa AdikI dRSTise tarkapUrNa aura samAlocanapUrNa thii| jisameM anubhavazIlatA, viSayakI prauDhatA Adi dekha usa samayake vidvAnoMko sarvajJake sadbhAva viSayaka zaMkA naSTa ho gaI thI / yataH jaba eka chadmastha vyakti (137) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Agama dvArA itanA bar3A jJAnI ho sakatA hai, to atIndriyapratyakSajJAnadhArI sarvajJa bhagavAna samasta padArthoMke jJAtA ho, isameM kaunasA Azcarya hai !! ___3. yadyapi Apa kevalI yA zrutakevalI na hone para bhI ApakI dvAdazAMgI Agama prajJAko dekha vidvatvarga Apako 'zrutakevalI' va 'prajJAzramaNoMmeM zreSTha' taka mAnate the aura mAnate haiN| ApakI prajJAzaktikA darzana ApakI TIkAoMmeM pada-pada para hotA hai| 4. Apa bhaTTAraka upamArUpa padavIko prApta kevalIke samAna sabhI vidyAoMke pAragAmI 5. Apane apanI TIkAmeM jina-jina viSayoMkI jo spaSTatA kI hai, usakA khaNDana koI nahIM kara sakatA hai| 6. jarUrata huI to spaSTatA karate hue Apane likhA hai, ki 'kevalI aura zrutakevalIke na rahaneke kAraNa upalabdha sUtroMmeM kaunasA sUtra Avazyaka hai aura kaunasA Avazyaka nahIM, isakA nirNaya karanA sambhava nahIM hai| ataeva sUtrakI azAtanAke bhayase donoM hI sUtroMkI vyAkhyA karanA Avazyaka hai| hamane to gautamasvAmI dvArA pratipAdita abhiprAyakA kathana kiyA hai|' isI bhA~ti aisA bhI Apane likhA hai, ki 'yadi aisA hai, to yaha sUtra hai aura yaha sUtra nahIM hai, isakA kathana upadeza pAkara ve kareM ki, jo AgamameM nipuNa haiN| hama isa prasaMgameM kucha nahIM kaha sakate, kyoMki isake sambandhameM hameM upadeza prApta nahIM hai| paMcastUpa saMghake anvayameM Apa AcArya AryanandIke ziSya the va Apake dAdAguru AcArya candrasena the| Apake vidyAguru bhagavAna elAcArya the| elAcAryadevake pAsa hI vIrasenasvAmIne siddhAMta zikSAko grahaNa kiyA thaa| Apa svayaM AcArya jinasena (dvitIya)ke guru the| citrakUTa (cittaur3a) nivAsI bhagavAna elAcAryake pAsa siddhAntagraMthoMkA abhyAsa karaneke pazcAt Apa vaTagrAma (var3odarA) pdhaare| vahA~ke 'Anatendra dvArA banavAe hue jinAlayameM Apane bappadeva racita SakhaMDAgama va kasAyapAhur3akI vyAkhyA dekhI, jisase prerita hokara va apane vidyAguruke Adezako zirodhArya karake Apane prathama SaTkhaMDAgamakI prAkRta va saMskRta mizrita dhavalA TIkA pUrNa kii| pazcAt kasAyapAhur3akI TIkA-jayadhavalAkA prAraMbha kiyaa| usameM prathama karIba 20000 zloka pramANa racanAke pazcAt Apa samAdhistha hue| kahA jAtA hai, ki 1. var3ake per3akI AdhikyatA dekha, jise vaTTapurI (var3odarA) kahA jAtA thaa| vaha var3odarA nagara usa samaya pAvAgaDha taka phailA huA thA va Anatendra dvArA banavAe hue jinAlaya pAvAgar3hameM kAphI the| (138) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAhe pAvAgaDha mandirase dhavalA TIkAkI zurUAta karate AcArya vIrasenasvAmI dhavalA va jayadhavalA TIkA pAvAgaDha arthAt vaTagrAmake jaMgaloMmeM likhI gaI thii| Apane apanI TIkAmeM Dhera sAre graMthoMke pramANa die haiM, usase spaSTa hotA hai, ki Apa atyAdhika Agamapriya va AgamAbhyAsI the| ApakI racanA zailI zaMkA-samAdhAnayukta, sarala, svaccha, ADambararahita, AgamapramANa, anubhavapUrNa tarka va nyAyase taTasthatAyukta thii| nAnAprakArake vikalpa uThAkara viSayako prastuta kara aMtameM Apa niSkarSa nikAlate the| Apane vibhinna dizAoMse tathyoMkA cayanakara udAharaNoM dvArA apane pAsameM pAThakako ziSyarUpase baiThAkara samajhAte na hoM, isa bhAMti viSayabodha karAyA hai| sAthameM Apane apane abhimatakI puSTIke lie pramANika vyaktiyoMke matoMkA uddharaNa bhI upasthita kiyA hai| ataH ApakI racanA, TIkAgrantha hone para bhI svataMtra racanA hoaisI ApakI adbhuta racanA zailI thii| ApakA samaya I.sa. 770 se 827 takakA mAnA jAtA hai| dhavalA-jayadhavalA TIkAkAra bhagavAna AcArya zrI vIrasena svAmIko koTi koTi vNdn| (139) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zrI jayasenAcAryadeva (caturtha/paMcama) bhagavAna zrI jayasena AcArya nAmaka mUlasaMghameM aneka AcArya hue haiN| jaise : (1) zrutAvatArakI paTTAvalI anusAra Apa zrutakevalI bhadrabAhu (prathama) pazcAt cauthe naMbarake 11 aMga 14 pUrvajJAnake dhArI jayasena AcArya the| ApakA kAla vI.ni.saM. pUrva 268-289 ginA jAtA (2) AcArya zrI jayasena bhagavAna kuMdakuMdAcAryake paTTaziSya the| jinheM kuMdakuMdaAcAryadevane 'pratiSThA-pATha' likhanekI AjJA dI, jise zirodhArya karake do dinameM 'pratiSThA-pATha' pUrNa karanese Apako AcAryavarane 'vasubindu' (ATha karmako zUnya karanevAle) nAmase bhI ghoSita kiyaa| ApakA saMkSipta zabdoMmeM va gaMbhIratA liye hue eka mAtra 'pratiSThA-pATha' graMtha pratIta hotA hai| ApakA samaya I.sa. 127 se 179ke AsapAsa honA pratIta hotA hai| (3) punATasaMghIya AcArya jayasenajIke bAremeM harivaMzapurANameM likhA hai, ki ve 100 varSakI umradhAraka, sadguru, indriya vyApArajayI, karmaprakRtirUpa Agamake dhAraka, prasiddha vaiyAkaraNI, prabhAvazAlI, sampUrNa zAstra samudrake pAragAmI, saiddhAntika vidyAke dhAraka bhAvaliMgI santa the| (4) punATasaMghakI gurvAvalI anusAra zAntisenake ziSya va amitasenake guru jayasenAcArya the| ApakA kAla I.sa. 723-773 ginA jAtA hai| yadi ye hI AcArya paMcastUpa gurvAvalIke AcArya jayasenajI hoM to unakA samaya isa samayake pazcAtkA honA caahie| (5) paMcastUpa saMghakI gurvAvalI anusAra AcArya Aryanandike ziSya va dhavalAkAra AcArya vIrasenasvAmIke sahadharmA jayasenAcArya the| ApakA kAla I.sa. 770 se 827 thaa| hAlameM dhavalAkAra AcArya zrI vIrasenasvAmIke sadharmA AcAryake bAremeM yahA~ diyA jA Apa bar3e tapasvI, prazAntamUrti, zAstrajJa, paNDitajanoMmeM agraNI bhAvaliMgI santa AcAryavara the| (140) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendra bhagavAnake darzana karate hue zrI jayasenAcArya (caturtha/paMcama) isa prakAra 100 varSIya AyudhAraka va karmaprakRtike jJAtA, vaiyAkaraNI va zAstrasamudrake jJAtA Adi viziSTatAoMse yaha sSTa hotA hai, ki punATasaMghIya va paMcastUpIya donoM AcArya eka hI hoM aura ve hI dhavalAkAra jaise zAstra-samudrake pAragAmI, vaiyAkaraNI siddhAntasAgarake dhAraka AcArya vIrasenasvAmIke sadharmA honeko samartha haiN| yadyapi Apane koI zAstra nahIM likhA hai, phira bhI Apa amita jJAnake sAgara va mahAtapasvI the| itanA hI nahIM zAstra na likhaneke bAvajUda bhI unake pazcAtvartI AcAryavara Apako bar3e sanmAnase smaraNa karanemeM apanA gaurava samajhate haiN| aise antaraMga AtmajJAnakI vizuddhadazAke dhArI mahAna tapasvI, jJAna-dhyAnake bhaMDAra AcArya sadA jayavaMta rheN| punnATasaMghIya va paMcastUpIya jayasenAcArya eka hI ho, usa anusAra ApakA kAla I.sa. 770 se 827 honA yogya pratIta hotA hai| isase adhika jAnakArI Apake bAremeM hameM prApta nahIM hotii| bhagavAna zrI jayasenAcArya bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (141) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (142) 'devAgama stotra' sunate pUrva saMskAravaza usake bhAva samajhameM Anese 'vidyAnaMda' maMdirameM praveza karate haiM Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zrI vidyAnandasvAmI jinazAsanake bAlabrahmacArI samartha AcArya bhagavaMtoMmeM ApakI gaNanA hai| itanA hI nahIM, Apane eka mahAna sArasvatAcAryakI bhAMti maulika va TIkAgranthoM dvArA jinendra bhagavAnakI vAGgamaya jinavANIko ati sudRDha kiyA hai| ApakI apanI maulika pratibhA Apake nyAya va darzanazAstroMmeM spaSTa jhalakatI hai / Apa magadharAja avanipAlakI sabhAke eka prasiddha vidvAna the| ApakA pUrva nAma yadyapi pAtrakesarI hone para bhI, Apa AcArya pAtrakesarIse bhinna hI haiM va kAphI zatAbdI pazcAtke AcArya haiN| Apa karNATaka prAntake nivAsI the| ApakA janma prakhara brAhmaNa parivArameM huA thA / eka dantakathA aisI bhI hai, ki ve mUlataH vaidika matAnuyAyI the| ataH jinamandira nahIM jAte the| kintu eka bAra aisI ghaTanA ghaTI, ki ve jaba jinamandirake nikaTase jA rahe the, usa samaya mandirameMse devAgamastotra ( AptamImAMsA ) ke zabda unake karNapaTa para par3e / pUrva saMskArase yA svayaM sphUraNAse usa stotrake bhAva sahaja hI samajhameM Ane lge| ataH unake pA~va mandirakI ora bar3hane lge| jyoM-jyoM mandirakI ora bar3hate gaye tyoM-tyoM una stotrake zabdoMke bhAva spaSTa hote gye| isa stotrake bhAva grahaNase ve bhAvarUpa vidyA + Ananda = vidyAnanda bana gaye arthAt jinabhakta bana gye| aisA Apa svayamne bhI likhA hai / kaI logoMkA aisA mAnanA hai, ki Apako usa samayameM bhinna-bhinna matoMke vidvAnoM dvArA hote zAstrArthoMko dekhane va bhAga lenekA zauka thaa| usameMse jainake anekAnta va syAdvAda darzanakI gahanatA, gaMbhIratA, sacoTatA, nyAyapUrNa va akATya pratIta honese Apako jainadharmameM vizeSa dRr3ha zraddhA ho gii| janmase vaidikadharmI honese Apake samaya ke prasiddha vaidikadharma jaise, ki nyAya ( naiyAyika), mImAMsaka, vedAnta, sAMkhya, yoga, prabhAkara Adi vaidika darzanakA Apako bharapUra abhyAsa honese, Apa vaidika dharmameM pAMDitya va prasiddha vidvAna the| Apako bauddha darzanakA bhI kAphI abhyAsa thaa| jainamatAnuyAyI hone para Apako devAgama stotra ( AptamImAMsA), (143) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ municaryA meM atyaMta bhAvAtmaka AcArya vidyAnaMdasvAmI (144) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTazatI, tattvArthasUtra, jalpanirNaya, vAdanyAya, sarvArthasiddhi, tatvArthavArtika, svayambhUstotra, yuktyAnuzAsana, sanmatisUtra, ratnakaraNDakazrAvakAcAra, nyAyavinizcaya, pramANasaMgraha, laghIyastrayI, trilakSaNAdarzana, vAdanyAyavicikSaNa, SaTkhaNDAgama va kaI zvetAmbara graMtha--aise aneka graMthoMkA abhyAsa thaa| aisA Apake graMthoMmeM Aye uddharaNoMse pratIta hotA hai| uddharaNoMke alAvA Apake jIvanase pratIta hotA hai, ki Apako samayasArAdi aneka adhyAtma zAstroMkA bhI abhyAsa thaa| Apane nandisaMgha antargata dIkSA grahaNa kI thii| ApakI lekhanI parase spaSTa hotA hai, ki Apane alpavayameM antaraMgameM AtmajJAna prApta kara dravya-bhAvamaya munipanA aMgIkAra kiyA thaa| ataH ve munidharmakI jIvanacaryAke bAremeM ati hI suspaSTarUpase bhAvAtmaka (bhAvaliMgamaya) the| ApakA prabhAva Apake pazcAtvartI bhagavAna AcArya mANikyanandi, vAdirAja, prabhAcandra, abhayadeva, devasUri Adi kaI AcAryoMkI racanAoMmeM pratIta hotA hai| antataH Apa bAla-brahmacArI, mahAna tapasvI, siddhAnta va dArzanikatAke prakhara vidvAna AcArya the| ApakI bhASA bar3I parimArjita, saMkSipta va prabhAvazAlI thii| ApakI racanAe~ :-(1) AptaparIkSA (svopajJaTIkA sahita), (2) pramANa-parIkSA, (3) patra-parIkSA, (4) satyazAsana parIkSA, (5) zrIpura pArzvanAthastotra, (6) vidyAnanda mahodaya, (7) aSTasahastrI, (8) tattvArthazlokavArtikAlaMkAra, (9) yuktyAnuzAsanAlaMkAra haiN| itihAsakAroMke anusAra ApakA samaya I.sa. 776 se 840ke bIca honA nirNita hotA hai| 'aSTasahasrI' va 'tattvArthazlokavArtikAlaMkAra' ke racayitA AcArya vidyAnaMdasvAmIko koTi koTi vNdn| SUUKO CD OVAJPAR COM (145) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww jayadeva bhagavAna AcArya zrI anantakIrtijI darzana sAhityake jJAtA kaI anantakIrti AcAryoMmeM Apa apane meM anuThe haiN| Apane 'bRhatsarvajJasiddhi' va 'laghusarvajJasiddhi' nAmaka do graMthokI racanA karake, digambara jaina sAhitya meM apanI amITa suga~dhako mahakAkara jaina jagatameM Apa amara varadAnarUpa hue haiN| (146) Apa apane yugake prakhyAta tArkika vidvAna AcArya the| Apane svapnajJAnako mAnasa pratyakSa jJAna mAnA hai| Apake graMthameM sanmatitarkake TIkAkAra AcArya abhayadevasUri va AcArya vidyAnandasvAmIkI chApa spaSTa pratibimbita hotI hai| ApakI mahimA dhyAnastha AcArya anantakIrtijI Apake pazcAtvartI AcArya vAdirAjane bhI gAI hai| vidvAnoMke matAnusAra Apa bhagavAna AcArya vidyAnaMdIjIke samavartI pratIta hote haiM / Apake samaya ke bAremeM vividha vidvAna alaga-alaga mata rakhate haiM, phira bhI Apa IsAkI 8vIM zatAbdI ke uttarArdhavartI AcArya haiM, aisA ApakA samaya mAnanemeM koI do mata nahIM hai / 'sarvajJakI siddhi karanemeM nipuNa' AcArya anaMtakIrtidasvAmIko koTi koTi vaMdana | Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zrI kumAranandi zrI kumAranandi dakSiNa pradezake mahAna prabhAvazAlI, vAdanyAya vicikSaNa, va tArkika cUDAmaNi mahAna AcAryadeva hue haiN| vidyAnandI AcAryadevane 'patra parIkSA', 'pramANa-parIkSA' va AcArya zrI kumAranandikA darzana 'tattvArthazlokavArtikAlaMkAra' meM ApakA bhUrA-bhUrA karate munirAja va zrAvakagaNa guNakIrtana hI kiyA ho, aisA nahIM parantu Apake prabhAvake rUpameM Apake kaI udAharaNa bhI apane graMthameM prastuta kiye haiN| vaise jinazAsanameM ApakA nAma aprasiddha rahA hai, kyoMki ApakI koI racanA vartamAnameM upalabdha nahIM hai, para Apake bAremeM Apake sAhitya saMbaMdhita jo prakAza huA hai, vaha mahAna AcArya vidyAnandikRta vividha graMthoMmeM, kaI sthAnoM para mile ullekhoMse jJAta hotA hai| dakSiNameM zrIpura jinAlayase mile 'nAmamaMgala' tAmrapatrase jJAta hotA hai, ki I.san AThavIM zatAbdIke bIca ApakA samaya hotA caahiye| usa tAmrapatrase yaha bhI patA calatA hai, ki Apake guru bhagavAna AcArya candranandI the| Apake ziSya kIrtinandI va praziSya vimalacandra the| __ ApakA eka hI graMtha 'vAdanyAya vicakSaNa' prasiddha hai| ho sakatA hai, anya grantha bhI ho, para ullekha nahIM milA hai, para yaha 'vAdanyAyavicikSaNa' graMtha bhI upalabdha nahIM hai| jo kucha bhI ho, itanA spaSTa hai, ki AcArya kumAranandi eka prabhAvazAlI tArkika va jaina nyAyake mahAna vidvatAyukta jJAtA AtmajJAnI bhAvaliMgI saMta the| Apa IsukI 8vIM-9vIM zatAbdIke AcArya hoM, aisA vidvAnoMkA mata hai| AcAryadeva kumAranandi bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (147) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcArya zrI mahAvIradeva bhAratIya gaNitake itihAsameM zrI mahAvIrAcAryakA nAma bar3e Adarake sAtha liyA jA sakatA hai| jaina gaNitako vyavasthitarUpa denekA zreya ApahI ko prApta ___ Apake gaNita graMthakI pANDulipiyA~ evaM kannaDa va tAmila TIkAoM parase itihAsakAra yaha niSkarSa nikAlate haiM, ki ziSyoMko upadeza dete AcAryazrI mahAvIradeva ___ Apa maisura prAntake kisI kannaDa bhAgameM hue hoNge| usa samaya sudUra dakSiNameM gaNita-vijJAnako vRddhigata karanekA zreya Apane prApta kiyaa| jaba ki uttarIya bhAratameM brahmagupta aura bhAskarake samayameM zrIdharAcAryako chor3akara koI anya prakANDa gaNitajJa nahIM huaa| Apane pUrvavartI gaNitajJoke kAryameM paryApta saMzodhana va parivarddhana kiyA thaa| Apane hI zUnyake viSayameM bhAga kriyA karanekI praNAlikA AviSkAra kiyaa| kisI saMkhyAmeM zUnya dvArA vibhAjana kiye phaloMkA nirUpaNa karate hue batAyA, ki saMkhyA zUnya dvArA vibhAjita hone para parivartita nahIM hotI hai| jisa dRSTikoNako lekara yaha siddhAMta nibaddha kiyA hai, vaha siddhAnta sthUla vibhAjana para AvRta hai| Apane (1) gaNitasAra saMgraha va (2) jyotiSapaTala, ye do graMtha racakara jaina gaNitako samRddha kiyA hai| Apa rAjA amoghavarSa (prathama)ke mitra the| Apa donoM sAtha-sAtha rahate the| pIchese zrI mahAvIrAcAryane bhagavatI jinadIkSA grahaNa kI thii| ApakA samaya amoghavarSa (prathama) anusAra I.sa. 800-830 itihAsakAra nirNita karate haiN| AcArya zrI mahAvIradeva bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (148) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryavara zrI jinasena (dvitIya) rAjA amoghavarSakA kAla (I.sa. 815-877) vidvAnoMke sanmAnakA sundara kAla thA / aise sundarakAlameM rAjA amoghavarSa jinake bar3e bhakta the, aise mUlasaMghake paJcastUpAnvayI AcAryadeva jinasenAcArya (dvitIya), nija AtmAnubhavakI pracuradhArAmeM rahate-rahate sAhitya- gaganake bhAskara samAna nirantara prakAzita haiN| digambara munirAja pakSiyoMkI bhAMti aniyatavAsI hote haiM / ataH unakA koI niyata sthAna to nahIM hotA tathA ve gRhavAsa nirata vanavAsI honese unake gRhavAsa - jIvanake bAremeM bhI aksara jAnane nahIM miltaa| usameM bhI vizeSataura para AcAryadeva jinasena (dvitIya) ke bAremeM to jo ' Ajanma digambara theM - ataH unake sambandhameM koI vizeSa jAnakArI upalabdha honA mumakIna nahIM / phira bhI Apake paradAdAguru va dAdAguru kramazaH AcArya candrasena tathA AcArya AryanandI the va AcArya vIrasena svAmIke Apa ziSya the| buddhimAna AcArya dazarathaguru Apake sadharmA bandhugurubhAI the| Apane AdipurANameM eka anya gurubhAI AcArya jayasena ( caturtha / paMcama ) kA bhI smaraNa kiyA hai| Apake ziSya bhAvaliMga saha kavitva Adi guNoMyukta jinazAsanake jJAtA guNabhadrAcAryadeva the| bhagavAna guNabhadrasvAmIko Apa para bar3I bhArI zraddhA va bhakti thI / AcArya bhagavAna jinasena svAmI (dvitIya) kA citrakUTa (cittaur3a), baMkApura (jilAdhAravADa ) va vaTagrAma ( var3odarA ) se kAphI saMbaMdha rahA hai| Anatendra ( jJAnendra ) ki jo amoghavarSakA sAmanta honekA anumAna hai, usane pAvAgar3ha AdimeM aneka maMdira banavAye the| unhIM maMdiroMmeMse eka maMdirameM dhavalA TIkA racI gaI thI, aisA bhI kucha itihAsakAroMkA anumAna hai| ina sabase yaha jJAta hotA hai, ki Apa amoghavarSake vistRta rAjyameM atyaMta sanmAnita honese ApakA janmasthAna mahArASTra aura karNATakakI sImAbhUmi bhI anumAnita kI jAtI hai / 1. bhagavAna AcArya jinasena (dvitIya) bacapana se hI AcArya vIrasena guruke sAtha-sAtha jaMgalameM cale jAyA karate the / tatpazcAt unhoMne karNasaMskAra pUrva hI dIkSA dhAraNa kara digambara munirAja ho gaye the| ataH Apane isa bhavameM kapar3e pahane hI nahIM / ataH Apa Ajanma digambara kahalAe / (149) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 647/ jayadena rAjadarabArameM rAjA amoghavarSa dvArA sammAnita AcArya jinasenajI(dvitIya) Apake vyaktitvake bAremeM zilAlekha bhI upalabdha hai, jo Apake kAlameM ApakI dhavalakIrtikI dhvajA phaharAte haiN| bAlabrahmacArI aise Apane kaThora brahmacaryakI sAdhanA kI thii| ataH jisase vAgdevI Apa para atyaMta prasanna thii| ApakA zarIra kRza thA, AkRti bhI bhavya aura ramya nahIM thii| isa bhAMti bAhya vyaktitvake manorama na hone para bhI, AtmajJAnakI pracuratAse tapazcaraNa, jJAnArAdhana evaM kuzAgra ArAdhaka buddhike kAraNa ApakA aMtaraMga vyaktitva bahuta hI bhavya thaa| Apa jJAna va adhyAtmake avatAra the| ApakA janma kisa jAti-kulako prApta huA, yaha nizcayapUrvaka nahIM kahA jA sakatA hai| Apa kAvya, vyAkaraNa, nATaka, darzana, alaMkAra, AcAra, karmasiddhAnta prabhRti Adi aneka gahana viSayoMke vidvAna the| ApakI kevala tIna hI racanAe~ upalabdha hai| 'vardhamAnacarita' bhI ApakI hI racanA honekI sUcanA prApta hotI hai, para yaha kRti abhI taka dekhanemeM nahIM AyI hai| ApakI nimna tIna racanAe~ haiM va unakA racanAkrama nimnAnusAra hai| 1. pArzvabhyudaya, 2. jayadhavalA TIkA, 3. AdipurANa(sarga-42 tk)| (150) Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itihAsakAroMnusAra sarvaprathama pArzvabhyudaya likhaneke pazcAt apane guru vIrasenasvAmIkRta jayadhavalA TIkA pUrNa karaneke bAda antasamayameM Apane AdipurANakI racanA kI ho, jisase vaha apUrNa rahI aura use Apake ziSya AcArya guNabhadrasvAmIne pUrNa kii| (1) yaha eka pArzvaprabhuke dIkSA pazcAt kamaTha dvArA hue upasargake samaya, pArzvaprabhuke AtmadhyAnako darzAtA suMdarakAvya hai| ApakA pArvAbhyudaya kAlidAsake 'meghadUta'kI samasyApUrti hai| isameM Apane 'meghadUta'ke kahIM eka aura do padoMko lekara racanA kI hai| isa racanAmeM sArA meghadUta samAviSTa hone para bhI jahA~ 'meghadUta' eka zrRMgArarasase otaprota hai, vahIM yaha racanA Apane zAntarasameM parivartita kara dI hai| sAhityika dRSTise yaha kAvya bahuta suMdara va kAvyaguNoMse maMDita hai| AcArya jinasenake kathanAnusAra Apane jayadhavalAke pUrvameM hI pArvAbhyudaya graMthakI racanA pUrNa kara dI thii| jisase vidvAnoMke matAnusAra pArvAbhyudaya graMthakI racanA Apane mAtra karIba 20 varSakI umrameM hI pUrNa kI thii| (2) 40000zloka pramANa jayadhavalA TIkA pUrNa kI jo, ki ATha karmomeMse mAtra mohanIyakarmakI hI vistRta vivecanA hai va usameM mohake nAzakA vistRta upAya batAyA hai| yaha TIkA yadyapi AcArya vIrasenasvAmI dvArA racI gayI TIkAkA bAkI rahA bahuaMza bhAga hai, jo Apake dvArA pUrNa huA hai| isa TIkAke abhyAsase pAThaka Apake dvArA prarUpita karma-siddhAntakI mahimA saha natamastaka hue binA nahIM rhtaa| isakI bhASA-zailI atyaMta sugama hai| (3) AdipurANameM bhagavAna AdinAthakA jIvana-citraNa itanA vistRta va suMdara hai, ki pAThaka rasikatAse ise par3hA hI kare va ise par3hate-par3hate kisI bhI sthalameM aghAte nahIM haiN| ApakA kAla I.sa. 818-878ke AsapAsa honA itihAsavida mAnate haiN| ApakA AyuSya karIbana 90-95 varSakA ho esA anumAna hai| ___ jayadhavalA TIkA (pUrNa) va AdipurANa(Adya bhAga)ke racayitA AcArya jinasena ma (dvitIya) bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (151) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakoMko upadeza dete hue zrI dazarathasvAmI AcArya evaM munisaMgha bhagavAna AcAryadeva zrI dazarathasvAmI ___ AcArya dazarathasvAmI siddhAnta graMthoMke jJAtA the| AcArya guNabhadrajIne Apako apanA guru mAnA hai, paraMtu paMcastUpa saMghakI paTTAvaliyoM anusAra Apa dhavalA TIkA racayitA bhagavAna AcArya vIrasenasvAmIke ziSya the| AcArya jinasena (dvitIya) bhI bhagavAna vIrasena svAmIke ziSya the| ataH AcArya dazarathajI AcArya vIrasenajIke dvitIya ziSya rahe hoN| bhagavAna guNabhadrAcAryane Apako guru mAnA honese pratIta hotA hai, ki Apa bhagavAna AcArya guNabhadrajIke vidyAguru rahe hoN| Apane koI graMtha likhA ho aisA nahIM milatA; paraMtu AcArya guNabhadrajIke vidyAguru honese va AcArya vIrasenasvAmIke ziSya honese Apa siddhAntoMke va prathamAnuyogake jJAtA hoMge, yaha avazya hai| itihAsakAra ApakA kAla I.sa. 820-870 nirNita karate haiN| AcArya dazarathasvAmIko koTi koTi vNdn| (152) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApaYPUJINE bhagavAna AcAryadeva zrI guNabhadrasvAmI AcAryadeva guNabhadrasvAmI aneka mahAna AcAryoM se eka haiM, jo svayaM bhAvaliMga munidharma saha yathAtathya dravyaliMgarUpa AcArase alaMkRta the aura vaisA hI unhoMne apanI painI lekhanIse likhA bhI hai, ki jaise : (1) maNiyoMke madhyameM kAntimAna maNi virale hI pAye jAte haiM, vaise hI Ajake sAdhuoMmeM samIcIna saMyamakA paripAlana karanevAle sAdhu virale hI raha gaye haiN|' (2) usI bhAMti 'jaise palaMga Adi U~ce sthAna para sthita alpavayaska ajJAnI bAlaka to dhyAnastha AcArya zrI gunnbhdrsvaamii| usake Uparase gira jAnekI zaMkAse bhayabhIta hotA hai, kintu tInoM lokoMke zikhararUpa tapake Upara sthita vaha vicArazIla sAdhu apane adhaHpatanase, bhayabhIta nahIM hotA hai, yaha bar3e AzcaryakI bAta hai| Apake mAtA-pitA-kula AdikI jAnakArI prApta ho, aisI sAmagrI apane sAhityameM Apane nahIM rakhI hai, phira bhI Apake sAhityase itanA nizcita hai, ki Apa apane samayake bahuzruta vidvAna AcArya bhagavaMta the| Apa zrI jinasenAcArya (dvitIya) aura zrI AcArya dazarathaguruke ziSya the| ho sakatA haiM, 'dazarathaguru' Apake vidyAguru hoN| Apake dAdAguru dhavalA graMthake racayitA AcArya guruvarya vIrasenasvAmI the| AcArya guNabhadrajIke ziSya lokasena AcArya the| pratibhAmUrti Apa saMskRta bhASAke zreSTha kavi bhI the| Apa yogya guruke yogyatama ziSya the| ApakI racanAoMmeM saralatA va sarasatAke sAtha prasAdaguNa bhI samAhita hai| Apa (153) Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (154) jayadeva smazAnameM dhyAnastha munivara Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utkRSTa jJAnI va mahAtapasvI to the, para sAtha hImeM Apa akhaNDa bAla-brahmacArI bhI the| ApakA nivAsasthAna dakSiNake ArakaTa jilekA 'tirumarur3akuNDam' nagara mAnA jAtA hai| Apake granthoMkI prazastiyoMse jJAta hotA hai, ki Apa senasaMghake AcArya the| __ bhagavAna AcArya jinasena (dvitIya)kI bhAMti ApakI apanI sAdhanAbhUmi karNATaka va mahArASTrakI bhUmi hI rahI hai, kyoMki inhIM sthAnoMmeM Apane apane graMthoMkI racanA kI hai| itanA hI nahIM, Apa apane guruke aise ziSya the, ki jinhoMne apane gurukI bhAMti, apane guruke adhUre kAryako pUrNa kiyaa| Apa apane guruke atizaya priya bhakta the| ApakI gurubhaktikA eka hI udAharaNa paryApta hai, vaha yaha ki Apane apane guruke mahApurANa arthAt AdipurANake 42 sargake pazcAtkA kArya yAni ki 23 tIrthaMkara saha 63 zalAkA puruSakA jIvanacaritrarUpa uttarapurANa racA hai| vaha banAte samaya likhate haiM ki, 'isa racanAmeM mere vacana zrotAoMko susvAdu (AnandadAyaka) pratIta hoM, to vaha mere guruoMkA hI prabhAva samajhanA cAhie, kyoMki Amra Adi phaloMmeM jo susvAdutA dekhI jAtI hai, vaha una phaloMke utpAdaka unake vRkSake kAraNa hI hai| itanA hI nahIM, 'mere ye vacana jisa hRdayase nikalanevAle haiM, usa hRdayameM to guruoMkA vAsa nirantara hai, ataH ve unake saMskArase saMyukta-rasa, bhAva va alaMkArAdise vibhUSita hoMge hii|' ve guru bhakta itane haiM, ki ve likhate haiM, 'jagatameM zreSTha guru sarvatra durlabha hai va isa purANarUpa samudrako pAra karanemeM mere Age cala rahe haiN| ApakI racanAoMse gurubhaktisaha utkRSTa viddhatA va ApakI zAlInatAkA hI paricaya milatA hai, ki jisase jJAta hotA hai, ki aise utkRSTa mahAkAvyakI racanA bananA ApakI asAdhAraNa pratibhA va utkRSTa vidvatA binA asaMbhava hI thaa| Apane nimna graMthoMkI racanA kI hai| (1) AdipurANa 43ve parvake cauthe padyase 47 sarga taka pUrNatayA, (2) uttarapurANa : bhagavAna jinasenAcArya (dvitIya)kI mahApurANa racanAkA AdibhAga 'AdipurANa'ke nAmase prasiddha huA, ataH yaha uttarabhAga 'uttara purANa'ke nAmase prasiddha huA hai| (3) AtmAnuzAsana, (4) jinadatta carita kAvya / ApakA samaya vidvAnoMne I.sa. 898 nirNita kiyA hai| parama vairAgyavaMta 'AtmAnuzAsana' ke racayitA AcArya guNabhadrasvAmIko koTi koTi vNdn| (155) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI amRtacaMdrAcArya deva (156) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI amRtacandradeva bhagavAna AcArya kundakundake samayasAra, pravacanasAra aura paJcAstikAyake Adya TIkAkAra AcArya amRtacandrake nAmase prAyaH sabhI adhyAtmarasika suparicita haiM / yadyapi jaina adhyAtmake puraskarttA zrI kundakunda AcAryadeva hue; kintu adhyAtmakI saritA pravAhita karanekA zreya AcArya amRtacandrajIko hI prApta hai / AcArya kundakunda aura AcArya amRtacandrake madhyameM lagabhaga eka hajAra varSoMkA antarAla hai aura isa antarAlameM prakhyAta jainAcArya hue haiM / unameMse AcArya pUjyapAda to bhagavAna kundakundase prabhAvita haiN| unake samAdhitaMtra aura iSTopadeza para bhagavAna AcArya kundakundake pAhuDoMkA prabhAva hai| sarvArthasiddhi TIkAmeM bhI paMcaparAvartana sambandhI pA~ca gAthAe~ bhagavAna AcArya kundakunda bArasa aNuvekkhA saMgRhita haiN| AcArya akalaMkadevane tattvArthavArtikameM pravacanasArase eka gAthA uddhRta kI hai| AcArya vidyAnandajIne apanI aSTasahasrImeM paJcAstikAyakI gAthA 'sattA' AdikA saMskRta rUpAntara diyA hai / kintu bhagavAna AcArya kundakundajIke maulika grantha samayasArako kisIne sparza nahIM kiyaa| yaha zreya to AcArya amRtacandrajI ko hI prApta hai| unhoMne hI sarvaprathama usakA mUlyAGkana kiyA aura aisA kiyA ki AcArya kundakundadeva jainAkAzameM sUryakI taraha prakAzita ho gye| AcArya kundakundadevako kundanavat prakaTa karanekA zreya AcArya amRtacandrajIko hI hai / ataH unakI vANIke prakaTana aura prasArameM jo sthiti bhagavAn mahAvIra aura gautama gaNadhara kI hai, vahI sthiti jaina adhyAtmake prakaTana aura prasArameM AcArya kundakunda aura amRtacandrakI hai / jaise bhagavAn mahAvIrakI vANIko dvAdazAGga zrutameM gautama gaNadharadevane nibaddha karake pravAhita kiyaa| usI prakAra AcArya kundakundake dvArA puraskRta adhyAtmako apanI TIkAoM dvArA AcArya amRtacandrane nibaddha aura pravAhita kiyaa| unake pazcAt hI anya TIkAkAroMne bhI una para apanI TIkA racI / isa taraha adhyAtmarUpI kamalakA saurabha phailAkara bhI, AcArya amRtacandra apane sambandha meM mUka haiN| unhoMne apanI kRtiyoMmeM apanA nAmollekha mAtra kiyA hai / samayasAra aura paJcAstikAyakI TIkAke antameM ve likhate haiM 'svazaktisaMsUcitavastutattvairvyAkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / svarUpaguptasya na kiJcidasti kartRvyamevAmRtacandrasUreH // ' (157) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha :- apanI zaktise vastu tattvako samyakapase sUcita karane vAle zabdoMne yaha samayakI vyAkhyA kI hai| apane svarUpameM lIna amRtacandrasUrikA to kucha bhI kartRtva nahIM isI taraha tattvArthasArake antameM kahA hai varNAH padAnAM kartAro vAkyAnAM tu pdaavliH| vAkyAni cAsya zAstrasya kartRNi punarvayam // artha- akSara padoMke kartA haiM, pada vAkyoMke kartA haiN| vAkya isa zAstrake kartA haiM, hama nahIM haiN| puruSArthasiddhiupAyake antameM bhI yahI bhAva vyakta kiyA hai| svakartRtvakA yaha paricaya jaina adhyAtmakI amiTa chApoMko vyakta karatA hai| yaha batalAtA hai, ki bhagavAna AcArya amRtacandra jaina adhyAtmake kore vyAkhyAtA nahIM the, unhoMne use apane jIvanameM AtmasAt kara liyA thaa| ApakA eka-eka zabda bahumUlya hai, eka-eka vAkyameM amRta bharA hai| jaina vastu vijJAnake to ve parama pravINa AcArya haiM hii| anekAnta unakI tulA hai| usa tulAke do palar3e haiM--nizcaya aura vyvhaar| unake dvArA vaha vastutattvako madhyasthabhAvase samIkSA karate haiN| unake antastalameM doMno nayoMke prati pakSAtikrAntatA vartatI thii| donoM samabhAvarUpa jJAna rakhate hue bhI ve mokSamArgameM unakI upayogitArUpa mUlyakI dRSTise hI vicAra karate haiN| __ AcArya kundakundajIne apane samayasArake prAraMbhameM jo nizcayako bhUtArtha aura vyavahArako abhUtArtha kahA hai tathA zuddhanayakA svarUpa kahA hai, AcArya amRtacandrajI sarvatra usIkA anugamana karate haiN| hameM TIkAoMmeM khojane para bhI aise sthala nahIM mile, jahA~ AcArya amRtacandrajIne AcArya kundakundajIkA atikramaNa kiyA ho, yA unakI oTameM apanA koI svataMtra mantavya nirdiSTa kiyA ho| ve ekAntataH AcArya kundakundajIke anugata haiN| AcArya kundakundajIne apane samayasArake dvArA adhyAtmakA jo vRkSAropaNa kiyA thA, AcArya amRtacandrajIne use kevala samRddha karake puSpita aura phalita kiyA hai| jaise vRkSake patte, puSpa, phala saba usase anuprANita rahate haiM, vahI sthiti AcArya amRtacandrajIke vacanoMkI hai| unakA eka eka pada AcArya kundakundajIke adhyAtmase anuprANita hai| samayasArakI vyAkhyAkA Arambha karate hue tIsare kalazameM jo bhAva vyakta karate haiM, use par3ha kara kisakA tana-mana romAJcita nahIM hotaa| vaha kahate haiM- 'maiM zuddhadravyArthika nayakI dRSTise zuddha caitanyamAtra mUrti huuN| parantu merI pariNati mohake udayakA nimitta pAkara malina ho gaI hairAga-dveSarUpa ho rahI hai| zuddha AtmAkA kathana karanerUpa isa samayasAra granthakI vyAkhyA karanekA (158) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha phala cAhatA hU~, ki merI pariNati rAgAdise rahita hokara zuddha ho, mujhe zuddha svarUpakI prApti ho|' kitanI pavitra bhAvanA hai ! unakI yaha bhAvanA avazya hI samayasArake paThana, cintana aura mananakA pariNAma haiN| unhoMne avazya hI AcArya kundakundajIke granthoMkA talasparzI adhyayana, manana aura cintana kiyA thA aura usase unheM jo Atmabodha huA thA-usase unakI antardRSTi avazya hI savizeSa khula gaI hogI, jisake phalasvarUpa hI unheM AcArya kundakundajIke grantharatnoMkI itanI sundara samRddha TIkAe~ racanekI antaHpreraNA huI hogii| ye TIkAe~ bhaktakI bhagavAnke prati kusumAJjali jaisI hai| 'paM0 AzAdharajI'ne apane 'anagAradharmAmRta'kI TIkAmeM unake nAmake sAtha 'Thakkura' zabdakA prayoga kiyA hai| 'Thakkura' aura 'ThAkura' ekArthavAcI hai| jainetaroMmeM Aja bhI 'ThAkura' zabdakA vyavahAra pAyA jAtA hai| jaise ravIndranAtha tthaakur| jainAcAryoM meM aise bhI AcArya hue haiM, jo janmase jaina nahIM the| jaise AcArya vidyAnaMdajI, kintu unakI kRtiyA~ anamola haiN| AcArya amRtacandrajI bhI yadi aise kSatriyakulase saMbaMdhita hI hoM to koI Azcarya nahIM hai, kyoMki unakI TIkAke zabdoMmeM bhI yahI zaurya ubharA huA spaSTa pratIta hotA hai| jaise AcArya samantabhadrajIke AptamImAMsAko sunakara AcArya vidyAnandajI 'vidyAnanda' (vidyA + Ananda) bana gaye, saMbhava hai, usI prakAra samayasAra Adike adhyayanane AcArya amRtacandrajIko 'amRtacandra' banA diyA ho| hameM to unake samayasArake tIsare kalazameM isIkI pratidhvani sunAI par3atI hai| 'samayasAra'kI TIkA racate hue jo unakI bhAvanA thI, ki use unhoMne tIsare kalazameM vyakta kiyA hai| pravacanasArakI TIkAke prAraMbhameM ve kahate haiM, ki paramAnandarUpI amRtako pIneke icchuka janoMke hitake liye yaha vRtti kI jAtI hai| isa parase jJAta hotA hai, ki samayasAra kI TIkA unhoMne svahita hetu likhI ho aura pravacanasArakI TIkA paramAnandarUpI amRtake pipAsujanoke lie likhI ho| unakI TIkAoMko par3hakara koI kalpanA kara sakatA hai, ki bhagavAna AcArya kundakundane hI bhagavAna AcArya amRtacandrake rUpameM avatAra liyA na ho! unakI TIkAe~ mAtra zabdArtha vyAkhyArUpa nahIM haiM, kintu pratyeka gAthAsUtrameM bhare hue rahasyoMko udghATita karatI hai| ataH use TIkA na kahakara bhASya kahanA hI ucita hogaa| (jisameM sUtrake arthake sAtha unake AdhArase usakA rahasya bhI kahA jAtA hai, use bhASya kahate haiN|) AcArya amRtacandrajIkI TIkAkA yahI rUpa hai| unakI bhASA to saMskRta gadyAtmaka ati manohara hai| zabdoMkA cayana adhyAtmake sarvathA anurUpa hai| isa prakArakI anuprAsAtmaka zrutimadhura zabdAvalI anya jaina TIkAoMmeM nahIM pAI jaatii| gadya aura padya donoMmeM ekarUpatA hai| gadyameM bhI padyakA Ananda AtA hai| unakA maulika grantha 'laghutattvasphoTa' ke antima padyameM unhoMne apane nAmake sAtha (159) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad bhagavatkuMdakuMdAcAryadeva zrImad amRtacaMdrAcAryadeva AcArya kundakundane hI AcArya amRtacandra ke rUpameM avatAra liyA na ho! aisA lagatA hai| 'kavIndra' vizeSaNakA prayoga kiyA hai| unake isa granthameM unake kavIndratvakA spaSTa darzana pada-padapara hotA hai| kAvyazAstrakI saba vizeSatAe~ unakI isa kRtimeM hai| yoM to unakI upalabdha racanAe~ hI unake vaiduSya aura racanAcAturyakI garimAke lie paryApta thI, kintu 'laghutattvasphoTa'ne to unakI usa garimApara kalazArohaNa kara diyA hai| jainatattvakI jisa nidhine AcArya amRtacandrako sarvAdhika AkRSTa kiyA hai, vaha hai anekAnta aura jnyaanjyoti| unhoMne apanI racanAoMke prArambhameM kisI tIrthaMkara Adi vyaktiko namaskAra na karake Atmajyoti aura anekAntako hI namaskAra kiyA hai| samayasArake prArambhameM samayasArako namaskAra karake anekAntamayI mUrtikA smaraNa kiyA hai| pravacanasArakI TIkAke prArambhameM jJAnAnaMdasvarUpa AtmAko namaskAra karake anekAntamaya tejakA jayakAra kiyA hai| paJcAstikAyakI TIkAmeM ukta prakArase paramAtmAko namaskAra karake syAtkArajIvitA jainI siddhAnta paddhatikA jayakAra kiyA hai| puruSArthasiddhayupAyake prArambhameM paramajyotikA jayakAra karake anekAntako namaskAra kiyA hai| tattvArthasArake prArambhameM bhI jinezakI jJAnajyotikA jayakAra hai| anekAnta siddhAntake prati itanI adhika bhaktikI abhivyakti to darzanazAstrake pratiSThAtAoMkI kRtiyoMmeM bhI nahIM miltii| ApakI TIkAoM jaisI TIkA aba taka anya kisI jainagraMthakI nahIM likhi gaI hai| ApakI TIkAoMke pAThaka ApakI adhyAtmarasikatA, AtmAnubhava, prakhara vidvattA, vastusvarUpako nyAyase siddha karanekI asAdhAraNa zakti, jinazAsanakA atyanta gaharA jJAna, nizcaya-vyavahArakA saMdhibaddha nirUpaNa karanekI virala zakti aura uttama kAvyazaktikA pUrA khyAla A jAtA (160) Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ati saMkSepameM gaMbhIra rahasyoMko rakhadenekI ApakI zakti vidvAnoMko Azcaryacakita karatI hai| ApakI daivI TIkAe~ zrutakevalIke vacanoM jaisI hai| jaise mUla zAstrakArake zAstra, anubhava, yukti Adi samasta samRddhise samRddha haiM, vaise TIkAkArakI TIkAe~ bhI una-una sarva samRddhise vibhUSita haiN| zAsanamAnya bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevane isa kalikAlameM jagadguru tIrthaMkaradeva jaisA kArya kiyA hai aura amRtacaMdrAcAryadevane mAnoM ve kuMdakuMdAcAryake hRdayako sparza karate hoM usa taraha unake gaMbhIra AzayoMko yathArtharUpase vyakta karake unake gaNadhara jaisA kArya kiyA hai| isase spaSTa hai ki AcAryadeva paramAgamake gahare abhyAsI the aura unako usake prati agAdha zraddhA aura bhakti thii|| aise prAmANika granthakArakI racanAoMke sambandhameM anyathA kalpanA karanA sUraja para dhUla pheMkane jaisA hai! ___ paJcAstikAyakI TIkAke prArambhameM ve usakI vyAkhyAko 'dvinayAzrayA' --do nayoMkA Azraya karanevAlI kahate haiN|| isa prakAra jinAgamakI vyAkhyA do nayoMke Azraya lekara karanevAle ve hI Adya TIkAkAra haiM / / unhIMkA prabhAva unake pazcAt honevAle AdhyAtmika TIkAkAroM aura granthakAroMmeM dekhanemeM AtA hai / / isa prakAra ve isa AdhyAtmika yugake sraSTA hue haiN| bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake prAbhRtatrayake anya TIkAkAra zrI jayasenAcAryadevane apanI TIkAoMmeM aneka sthAna para zrI amRtacaMdracAryadevakI TIkAoMkA bahuta Adara saha smaraNa kiyA hai| __ hamAre paramopakArI pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmI apane paramAgama samayasArake pravacanoMmeM zrI amRtacaMdrAcAryadeva va unakI AtmakhyAti TIkAkI bhUrI-bhUrI prazaMsA karate pharamAte haiM, ki yaha TIkA paMcamakAlameM va bharatakSetrameM ajor3a hai| pUjya gurudevazrIne TIkA sahita samayasAra graMtha para zuruse anta taka 19 bAra sabhAmeM pravacana kiye the, taduparAMta Apake anya graMthoM va puruSArthasiddhiupAya graMtha para bhI unhoMne kaI bAra pravacana kiye the| ApakI prasiddha racanAe~ 1. samayasArakI AtmakhyAti TIkA, 2. pravacanasArakI tattvadIpikA TIkA, 3. paJcAstikAyasaMgrahakI samayavyAkhyA TIkA, 4. puruSArthasiddhiupAya, 5. tattvArthasAra, 6. laghutattvasphoTa / / isameM prathama 3 TIkA graMtha haiM, va antima 3 AcAryadevakI maulika racanAe~ haiN|| AcArya amRtacandrajIkA samaya vikramakI dasavIM zatAbdI (I. sa. 905-955) hai|| aise mahAna AcAryadevako anahada zraddhA va bhakti hRdayase koTi-koTi vaMdana / / (161) Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Co bhagavAna AcAryadeva zrI amitagati (prathama) bhagavAna mahAvIrake AmnAyameM eka nAmake do amitagati AcArya hue haiM, itanA hI nahIM, donoMkA samaya bhI atyaMta naz2adIka hai arthAt donoMke bIca do pIr3hIkA hI faraka hai / ataH bhrama honekA saMbhava rahatA hai, ki mAnoM donoM eka hI amitagati na ho / ataH itihAsakAroMko donoMkA bheda nirNita karanA jarUrI rhaa| AcArya amitagati (prathama), AcArya devasenake ziSya the| AcArya amitagati ( prathama ) ke ziSya nemiSeNa va unake ziSya mAdhavasena va unake ziSya AcArya amitagati (dvitIya) the / amitagati AcArya ( prathama ) ke, eka vizeSa prakArakA vizeSaNa lagAyA jAtA hai ' tyaktaniH zeSasaMga' ' - yaha vizeSaNa AcArya amitagati (dvitIya) ne svayaM hI AcArya amitagati ( prathama ) ke lie diyA hai, jo svayaM AcArya amitagati ( prathama ) bhI yaha vizeSaNa apane sAtha lagAte the / isa bhAMti AcArya amitagati (dvitIya) ne apaneko sammAnaniya AcArya amitagati ( prathama ) se bhinna batAyA hai / ApakI sarvottama kRti 'yogasAra - prAbhRta' hai, ki jo adhyAtma - rasa pracura hai / isa graMthameM Apane svayaMke lie 'nisaGgAtmA' yaha vizeSaNa lagAyA honese, uparokta vizeSaNasA hI yaha vizeSaNa honese spaSTa hotA hai, ki yogasAra - prAbhRta ApakA hI graMtha hai / mahimA thI, vaha Apake Apako apane guru AcArya devasenakI asIma 'subhASitaratnasaMdoha' ke eka zlokase siddha hotI hai| Apake bAremeM isase vizeSa kucha bhI jAnakArI prApta nahIM hotI / Apake jIvanakI mukhya racanA 'yogasAra - prAbhRta' hI hai / ApakA kAla 923 - 963ke antargata honA nizcita hotA hai| 'subhASitaratnasaMdoha ' ke racayitA AcArya amitagatideva ( prathama ) ko koTi koTi vaMdana / (162) na Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI abhayanandi siddhAntacakravartIdeva nandisaMgha dezIyagaNa saMbaMdhita mAnyatA hai, ki unakI ziSya-praziSyakI dRSTise, vaha saMgha aneka zAkhA-prazAkhAoMmeM ba~Ta jAtA hai| ataH dIkSAguru eka zAkhAke hone para bhI zikSAguru vibhinna prazAkhAkA ho sakatA haiM--aisA andarondara usa samaya calatA rahatA hogaa| usa anusAra ukta dezIyagaNameM bhinna-bhinna mata panape hoM aisA pratIta hotA hai| ataH mUlasaMgha, dezIyagaNa, pustakagaccha, koNDakundAnvayakI iMgalezvarI zAkhAke zrI samudAyameM eka mAghanandI bhaTTAraka hue| unake nemicandra bhaTTAraka aura AcArya abhayanandi siddhAnta cakravartI ye do ziSya hue| AcArya abhayanandijI AcArya guNanandike (zikSA) ziSya the tathA indranandi va nemicandra siddhAnta cakravartIke samavayaska dIkSAguru aura vIranandike zikSAguru the| AcArya abhayanandijIko siddhAntacakravartIkI upAdhi prApta thii| ataH Apake ina tInoM ziSyoM(indranandijI, nemicaMdrajI tathA vIranandijI)ko bhI vaha sahaja hI mila gii| inake alAvA A. abhayanandijIke kaI ziSya hue haiM, unameM bAlacandra paNDita priya ziSya the| Apake ziSyoMke bAremeM halebIr3a, rAvandUra, bhAraMgI, hummaca Adi aneka sthAnoMmeM guNagarimAke kaI zilAlekha milate haiN| isase spaSTa hai, ki Apa apane samayake mahAsamartha AcArya bhagavaMta hoNge| ApakA jyeSTha ziSya bullagaur3a thaa| jisakA putra gopagaur3a karnATaka pradezake 'nAgarakhaNDa'kA zAsaka thA, Apake lie zilAlekhoMmeM batAyA gayA hai, ki Apa chanda, nyAya, zabda, samaya, alaMkAra, va pramANazAstra Adike viziSTa vidvAna the| Apane apane jIvanameM 1. 'karmaprakRti' nAmaka graMthakI racanA kI hai| 2. karmaprakRti rahasya, 3. tattvArthasUtrakI tAtparyavRtti TIkA, 4. pUjA kalA, 5. (sambhavataH) jainendra vyAkaraNakI mahAvRtti TIkAkI racanA kI hai| itihAsakAroMne dezIyagaNa gurvAvalImeM ApakA samaya I.sa. 930-950 darzAyA hai| AcArya zrI abhayanandi siddhAntacakravartIdeva bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (163) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI devasenAcArya devasena nAmaka kaI AcAryoMkA ullekha hai| unameMse Apa 'darzanasAra' graMthake racayitA haiN| ApakI racanAoMse jJAta hotA hai, ki ApakA samparka dhArAnagarIse rahA thaa| vahIM para Apane darzanasAra graMtha racA thaa| Apake guru-ziSya yA kauTumbika sambandhameM kucha bhI paricaya nahIM milatA hai| Apane apanI racanA prAkRta, saMskRta va apabhraMza bhASAmeM kI hai| AlApapaddhatikI racanA laghunayacakrake AdhAra para kI honese aisA nirNita hotA hai, ki Apane prathama laghunayacakra likhA thaa| Apane zrutabhavana dIpaka nayacakrake antameM AtmAnubhavakI sAdhanAmeM hotI prakriyAmeM naya-vyavasthA kisa bhAMti prakSiNa hotI jAtI hai-usakA sundara varNana kiyA ApakI racanAomeM (1) darzanasAra, (2) AlApapaddhati, (3) laghunayacakra, (4) tattvasAra, (5) ArAdhanAsAra, (6) nayacakra, (7) zrutabhavanadIpaka nayacakra bhI ApakI racanA pratIta hotI hai| itihAsakAroMkI mAnyatA anusAra ApakA kAla I.sa. 933-955 pratIta hotA hai| 'darzanasAra' ke racayitA AcArya navadhA bhaktipUrvaka AhAra lete hue zrI devasenasvAmIko koTi koTi vaMdana / (164) Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI indranandi IsukI 10vIM zatAbdIke AcArya indranandi aise mahAna AcArya haiM, ki jinhoMne niraMtara apane AtmajJAna-dhyAnakI mastIse, vanameM vicarate hue, svayaMke bAremeM kucha bhI na likhakara anya AcArya bhagavaMtoMke bAremeM kAphI kucha likhaa| jisase digambara jaina AmnAyake muni bhagavaMtoM va mahAsamartha AcArya bhagavaMtoMkI paraMparA va unake saMbaMdha yatkiMcit pramANika jAnakArI mila pAtI hai| bhagavAna mahAvIrase karIbana 1400 varSa zrutAvatAra racayitA pazcAt (isukI dasavIM zatAbdI)ke Apa AcAryadeva indranandijI nandisaMghadezIyagaNIya AcArya the| Apake dIkSAgurukA nAma vAsavanandike ziSya bappanandi thaa| Apake zikSAgurukA nAma abhayanandi thA va Apa AcArya nemicaMdra siddhAnta cakravartIke jyeSTha gurubhAI samAna the| indranaMdi AcAryane 1. nItisAra, 2. samayabhUSaNa, 3. indranandi saMhitA, 4. muni prAyazcitta prAbhRta, 5. pratiSThApATha, 6. pUjAkalpa, 7. zAnticakra pUjA, 8. aMkurAropaNa, 9. pratimA saMskArAropaNa pUjA; 10. jvAlAmAlinI, 11. auSadhikalpa, 12. bhUmikalpa, 13. zrutAvatAra Adi zAstroMkI racanA kI hai| vaise bhagavAna mahAvIrake pazcAt digambara jaina AcAryoMkI mUla paraMparAke itihAsako 'zrutAvatAra' kahA jAtA hai| aise 'zrutAvatAra' kucha AcAryoMne likheM hai| usameM AcArya indranandikA 'zrutAvatAra' prAkRta gAthAbaddha hai| vaisA hI I.sa. 1400meM honevAle AcArya zrIdharajIne bhI zrutAvatAra racA hai| phira bhI A. indranandikA 'zrutAvatAra' vizeSa prAcIna hai| Apa I.sa. 939ke AcArya the aisA itihAsakAroMkA mAnanA hai| 'zrutAvatAra'ke racayitA AcArya indranandi bhagavaMtako koTi koTi vNdn| . (165) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI kanakanandi siddhAntacakravartIdeva siddhAnta zAstra ke jJAtA bhagavAna AcArya kanakanaMdi mUlataH siddhAnta - zAstrake marmajJa aise devendranandijIke ziSya the| tatpazcAt Apa siddhAntacakravartI AcAryadeva indranandike ziSya va bhagavAna nemicandra siddhAnta cakravartIdevake sahadharmA the| Apa bhI bhagavAna nemicandra siddhAnta cakravartIdeva samAna hI samAdaraNIya haiN| varaiMdadiguruNo pAse soUNa sayala sirikaNayadi guruNA, sattANaM siddhataM // samudvi // artha : AcAryoMmeM zreSTha aise zrI indranaMdi 'guru' ke pAsa samasta siddhAntako sunakara zrI kanakanandi siddhAnta cakravartI gurune isa sattvasthAnako samyak rItise kahA hai / isa bhAMti ukta go. karmakANDa gA. 396 se yaha ati spaSTa hai, ki Apa bhI siddhAnta granthoMke pAragAmI the| isa gAthAmeM AcArya kanakanandike pUrva 'guru' zabdakA prayoga, yaha sUcita karatA hai, ki AcArya nemicandradevane gommaTasAra karmakANDakI racanA yA to AcArya kanakanandise adhyayana karake racI ho yA AcArya kanakanandi apane sahadharmIoMmeM 'guru' nAmase prasiddha hoMge yA AcArya kanakanandi bhI unake guru rahe hoM arthAt ve vaya, dIkSA AdikI dRSTise 'guru' hoM / jo kucha bhI ho ApakA AcArya nemicandrajIkI najaroMmeM eka sammAnaniya sthAna rahA hai, jo, ki bhagavAna nemicandra AcAryadevake gommaTasAra karmakANDa graMtha takameM jhalaka AyA hai| ApakA eka hI graMtha 48 yA 51 gAthA pramANa 'vistarasattvatribhaMgI' nAmaka mAtra 2 pratiyA~ kAgaja para likhI 'jaina siddhAnta bhavana' ArAmeM hai / usameMse hubahu 40 gAthA gommaTasAra karmakANDakI gAthA 358 se 397 hI hai / usameM ukta gAthA 396 bhI A gii| isa parase aisA jJAta hotA hai, ki AcArya kanakanandine itanA choTAsA grantha nahIM likhA hogA, parantu AcArya nemicandra siddhAnta cakravartIjIko gommaTasAra karmakANr3a likhanemeM sahayoga hetu, yaha sattva tribhaMgI prakaraNa likhA hogA - jo gommaTasAra karmakANr3akI gAthA 358 se 397 bana gaI va bAdameM svayaMne alpa gAthAe~ jor3akara use eka svataMtra graMthakA rUpa pradAna kiyA ho / isa parase bhI spaSTa hai, ki Apa apane samayake prasiddha AcArya the| itihAsakAroM anusAra ApakA kAla karIba I. sa. 939 mAnA gayA hai| AcAryadeva kanakanandi siddhAntacakravartIdeva bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (166) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI somadevasUri AcArya somadeva mahAna tArkika, uttama sAhityakAra va kuzala rAjanItijJa, prabuddha tattvaciMtaka va uccakoTike dharmAcArya the| Apake lie vizeSa vizeSaNa prasiddha haiM jaise : syAdvAdAcalasiMha, tArkika cakravartI, vAdIbhapaJcAnana, vAkkallolapayonidhi, kavikularAjakuMvara, anavadhagadya-padyavidyAdhara ckrvrtii| ye vizeSaNa ApakI utkRSTa prajJA va prabhAvakArI vyaktitvake dyotaka haiN| Apa AcArya yazodevake praziSya, AcArya nemidevake ziSya va AcArya mahendradevake laghu sadharmA the| Apa karNATaka dezameM cAlukya rAjake putra vAdyarAjase rakSita the| Apa jinake praziSya the, ve AcArya yazodevako to devasaMghakA tilaka kahA gayA hai| Apake guru aneka mahAvAdiyoMke vijetA the| usa samayake rASTrakUTa jo pazcimake araba rAjyoM takameM vyApta thA--aise rASTrakUToMke abhyudayakA AcArya somadevajIne apane sAhityameM suMdara paricaya diyA hai| ___ Apake 'nItivAkyAmRta' va 'yazastilaka campU se jJAta hotA hai, ki ApakA saMbaMdha kAnyakubja nareza mahendradevase rahA hai va 'nItivAkyAmRta' graMtha mahendradevake Agrahase hI racA gayA hai| yaha graMtha kauTilyake arthazAstrakI bhAMti arthazAstrakA utkRSTa graMtha hai| AcAryazrIkI tIna racanAe~ : 1. nItivAkyAmRta, 2. yazastilaka campU, 3. adhyaatmtrNginnii| isake atirikta (1) yukticintAmaNi stava, (2) trivarga mahendrabhAtalisaMjalpa, (3) SaNNavatiprakaraNa va (4) syAdvAdopaniSada Adi bhI ApakI racanA ginI jAtI hai| Apa I.san 943-968ke arthAt IsAkI dasavIM zatAbdIke AcArya the| AcArya bhagavaMta zrI somadevasUriko koTi koTi vNdn| (167) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva vIranandI siddhAntacakravartIdeva nandIsaMgha dezIyagaNAnusAra zrI vIranandI AcArya meghacandra vidyake ziSya the aura pIche vizeSa adhyayana hetu AcArya abhayanandikI zAkhAmeM aae| Apa AcArya indranandi va AcArya nemicandra siddhAnta cakravartIjIke sahadhyAyI the| phira bhI jyeSTha honeke kAraNa Apako AcArya nemicandrajI guru-tulya mAnate the| Apa janasAdhAraNake manobhAvoM, hdayakI vibhinna vRttiyoM evaM vibhinna avasthAoMmeM utpanna honevAle mAnasika vicAroMke sajIva citraNakartA mahAkavi the| Apa svayaM siddhAntavettA hI nahIM, paraMtu Apa usake marmajJa bhI the| ___zravaNabelagolAke 47ve zilAlekhase spaSTa hai, ki AcArya guNanandike 300 ziSya the| usameMse 72 siddhAnta-zAstrake marmajJa the| inameM devendra siddhAntika sabase prasiddha the| devendra siddhAntikake ziSya kaladhotanandi yA kanakanandi siddhAnta cakravartI the| zrI nemicandra siddhAnta cakravartIdevane gommaTasAra-karmakANDa graMthameM abhayanandi, indranandi va vIranandi ina tInoM AcAryoMko namaskAra kiyA hai| AcArya vIranandike zikSAguru abhayanandi, dAdAguru guNanandi va sahAdhyAyI indranandi the| AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI Apake ziSya yA laghu-gurubhAI pratIta hote haiN| ApakA 'candraprabhacarita' kAvya-pratibhAkA cUr3Atva nirdezana hai| ApakA kAla itihAsakAroMnusAra I.sa. 950-990 hai| AcArya zrI vIranandI siddhAntacakravartIdevako koTi koTi vaMdana / (168) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI prabhAcandra (caturtha) jinadharmameM prabhAcandra nAmaka aneka AcArya hue haiM, jaise : (1) nandisaMgha 'balAtkAragaNakI paTTAvaliyoM anusAra AcAryadeva prabhAcandrajI (prathama) AcArya lokacandrake ziSya va AcArya nemicandrake guru the| ApakA kAla I.sa. 531 se 556ke bIca mAnA jAtA hai| (2) jinhoMne gRddhapiccha umAsvAmIko anusaraNa karake eka dvitIya tattvArthasUtra bnaayaa| yaha AcArya prabhAcandrajI (dvitIya) bhaTTa akalaMkake paravartI honese ApakA kAla IsukI sAtavIM zatAbdI uttarArdha mAnA jAtA hai| ApakA dUsarA nAma 'bRhadprabhAcandra'ke rUpameM bhI prasiddha hai| (3) rASTrakUTake narendra govindake tAmrapatra anusAra AcAryadeva prabhAcandrajI (tRtIya) toraNAcArya va padmanandike ziSya the| ApakA kAla lagabhaga I.sa. 797 mAnA jAtA hai| (4) AcAryadeva prabhAcandrajI (caturtha) mahApurANake kartA AcArya jinasenajI(dvitIya)ke pUrvavartI kumArasenake ziSya the| Apane nyAyagraMtha 'caMdrodaya'kI racanA kI thii| ApakA kAla I.sa. 950-1020 honA nizcita hotA hai| Apa jinasenajI (dvitIyake) sama-samayavartI bhI hoNge| ApakI guru-ziSya paramparAse jJAta hotA hai, ki Apa dakSiNa rAjyake the, kyoMki aisI guru-ziSya paramparA dakSiNameM hI hotI hai| vahA~se Apa apane jIvanake antima varSoM meM uttarameM 'dhArA'nagarIkI ora vihAra kara padhAre hoNge| vahIM Apako AcAryadeva mANikyanandijIkA samparka honese hI Apane svayaMko unakA sAkSAt ziSyatva (zikSA-ziSyatva) prakaTa kiyA hai| isase saMbhava hai, ki Apane AcArya mANikyanandijIse nyAyakA abhyAsa kiyA va unhIke jIvanakAlameM hI AcArya mANikyanandijIke 'parIkSA-mukha'kI 12000 zlokapramANa 'prameyakamalamArtaNDa' nAmaka TIkAkI racanA kI thii| 1. balAtkAragaNa : nandisaMghakI eka zAkhAkA naam| (169) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apa nandisaMgha dezIyagaNa golAcArya AmnAyameM padmanandi saiddhAntikake ziSya the / itanA hI nahIM Apa bhagavAna AcArya kulabhUSaNake bhI sadharmA the va zilAlekhoMke AdhArase Apa kulabhUSaNake guru bhI the| Apake guru padmanandi saiddhAntika the tathA Apane apane guruke rUpameM 'caturmukha guru' kA bhI smaraNa kiyA hai / isa parase anumAna hai, ki 'caturmukha guru' Apake yA to gurubhAI haiM yA dvitIya guru hoN| mANikyanandi AcArya Apake zikSAguru the| Apa dhArAnagarIke rAjA bhoja dvArA sammAnita va pUjita hue the / Apa svayaM rAjamAnya rAjarSi the / rAjA bhojako jaina nyAyasambandhita svarUpa samajhAte hue AcArya prabhAcaMda (caturtha) (170) Apa 'paMDita' upamAse bhI alaMkRta the| itanA hI nahIM, 'jainendra vyAkaraNa' para racita ApakI racanA 'jainendranyAsazabdAmbhoja bhAskara' ke kAraNa Apako 'zabdAbja dinamaNi kI saMjJA dI gaI thii| Apa mahAna tArkika honese va tArkika graMthoMkI racanA karanese 'prathita tArkika' kI upamAse bhI alaMkRta the| itanA hI nahIM, Apa vaiyAkaraNI bhI the| Apane jo zabdoMkI vyutpattiyA~ kholI hai, ve apane meM adbhuta honese Apa 'asAdhAraNa vyutpanna puruSa' bhI the| ApakI lekhanIke AdhArase yaha bhI jJAta hotA hai, ki Apako nyAya, siddhAnta, adhyAtma, caraNAnuyoga, Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamAnuyoga darzana Adi viSayoM para sampUrNa adhikAra prApta thaa| Apa jaina darzana va anya darzanoMke siddhAntika farakako gaharAIse jAnate the| anya darzanoMmeM veda, upaniSada, smRti, sAMkhya, yoga, vaiSezika, nyAya, mImAMsaka, bauddha, cArvAka Adi sabhI bhAratIya darzanoM para Apako acchA adhyayana prApta thaa| isa bhA~ti svayaM jJAna-dhyAnameM lavalIna rahate hone para bhI asAdhAraNa kSayopazamake dhanI the--yaha ati spaSTa hai| Apane jo jinadharmako zAstra pradAna kiye haiM, unase pratIta hotA hai, ki ApakA AyuSya bar3A honA caahie| AtmajJAna saha vizAla kSayopazama va vairAgyake dhanI ho jAnese Apane choTI umrameM hI bhagavatI jinadIkSA va AcArya padavI dhAraNa kI ho--aisA anumAna hai| Apa dvArA racita 'prameyakamalamArtaMDa' va 'nyAya kumudacaMdra' jaina nyAyazAstrake atyadhika mahattvapUrNa graMtha haiN| ina graMthake viSayavastuko dekhate hue spaSTa hotA hai, ki kramazaH "prameyarUpI kamaloMko udbhAsita karaneke lie Apa mArtaNDa-sUrya' samAna honese 'prameyakamalamArtaNDa' nAma yathArtha hai; va "nyAyarUpI kumudoMko prasphurita karaneke lie candramA sadRza' honese 'nyAya kumudacandra' nAma bhI yathArtha haiN| jo kucha bhI ho, Apake likhita zAstroMkI zailI, bhASA, zilAlekhoMse vidvAna vargako nizcaya hai, ki Apa nimna zAstroMke racayitA the| (1) prameyakamalamArtaNDa : parIkSAmukha-vyAkhyA, (2) nyAya kumudacaMdra : laghIyastraya vyAkhyA, (3) tattvArthavRti pada vivaraNa : sarvArthasiddhi vyAkhyA, (4) zakaTAyananyAsa : zakaTAyana vyAkaraNa vyAkhyA, (5) zabdAmbhojabhAskara : jainendravyAkaraNa vyAkhyA, (6) pravacanasAra saroja bhAskara : pravacanasAra vyAkhyA, (7) gadyakathAkoSa : svataMtra racanA, (8) ratnakaraMDaka zrAvakAcAra-TIkA, (9) samAdhitaMtra TIkA, (10) AtmAnuzAsana TIkA, (11) kriyAkalApa TIkA, (12) mahApurANa-TippaNa, (13) laghudravyasaMgraha vRtti, (14) paMcAstikAya pradIpa, (15) samayasAra TIkA, (16) candrodaya bhI ApakI racanA pratIta hotI hai| AcAryadeva racita racanAoM tathA uttaravartI racanAoke AdhAra para kAphI uhApoha pazcAt itihAsakAra vidvAnavargane ApakA samaya I.sa. 950 se 1020 mAnA hai| aise AtmajJAna saha anahada vairAgya va jJAna-dhyAnameM pracura AcArya prabhAcandradeva(caturtha)ko koTi koTi vNdnaa| (171) Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI (bRhad ) anantavIrya digambara paramparAmeM anantavIrya nAmaka kaI AcArya hue haiM, unameM bhagavAna akalaMkasvAmI racita 'siddhivinizcaya' kI bRhad TIkA racayitA AcArya anantavIrya svayaM apane ApameM eka haiN| aisA batAyA jAtA hai, ki Apa devakIrti paNDitake guru va gauNasena paNDitake ziSya va zrIpAlake sadharmA the| phira bhI Apake gurukA nAma 'ravibhadrajI' jAna par3atA hai va AcArya vAdirAjake Apa dAdAguru the| Apane svayaMne zAyada apane guruke nAmase hI svayaMko 'ravindrapAdopajIvI' batAyA hai| AcArya anantavIrya draviDa saMghake nandigaNake uruGgalAnvayIkI paramparAke zravaNabelagolAvAsI AcArya the / 'garur3a-lAnvayI' AcArya vAdirAjajIne A. anantavIryakI stuti karate hue kahA hai, ki 'Apake vacanarUpI amRtadRSTise jagatako cATajAnevAlA zUnyavAdarUpI hUtAzana zAnta ho gayA thA' / itanA hI nahIM, AcAryadeva vAdirAjajIne Apako usa 'dIpazikhA samAna' batAyA hai, ki jo bhagavAna AcArya akalaMka vAGmayake gUr3ha aura agAdha padoMkA artha pada-pada para prakAzita karatA hai| AcAryadeva anantavIryajI nyAyazAstrake pAraMgata aura aneka zAstroMke marmajJa the / ApakI "siddhivinizcaya'kI TIkAse jJAta hotA hai, ki ApakA darzana - zAstrIya adhyayana bahuta hI vyApaka aura sarvatomukhI thaa| Apako vaidika saMhitAoM, upaniSada, unake bhASya evaM vArtA AdikA bhI gaharA adhyayana thaa| Apa nyAya-vaizeSika, sAMkhya-yoga, mImAMsaka, cArvAka, bauddha Adi anya matoMke bhI asAdhAraNa vidvAna the / itihAsakAroMnusAra yaha mAnanA hai, ki bhagavAna akalaMkasvAmIke 'siddhivinizcaya' graMthakI vistRta TIkA likhate samaya, AcArya anantavIryajIke sAmane, Apase pUrva hue 'vRddha anantavIryajI' dvArA likhI prAcIna vyAkhyA bhI hogii| Apane isa TIkA graMthameM mUla graMthake abhiprAyako vizadarUpase pallavita kiyA hai| bIca-bIcameM Apane prakaraNagata arthako svaracita zlokoMmeM bhI vyakta kiyA hai, jisase yaha graMtha vAcakako gadya-padyamaya campU- kAvya sA Ananda detA hai| isa graMthameM kitane hI naya prameyoMkI carcA hai| Apake do graMtha prasiddha haiM - ( 1 ) siddhi vinizcaya TIkA, (2) pramANasaMgraha bhASya aparanAma pramANasaMgrahAlaGkAra hai / itihAsakAroM anusAra ApakA samaya I. sa. 975 se 1025 pratIta hotA hai| 'siddhivinizcaya' TIkAke racayitA AcArya anantavIrya bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (172) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI padmanaMdinAtha ( prathama ) zrI digambara jaina AmnAyameM padmanaMdi AcArya nAmaka kaI AcArya hue haiN| unameM se 'jambUdvIpapaNNati' ke racayitA bhagavAna AcArya padmanandi apanemeM bhinna hI haiN| padmanaMdi AcAryoMke jIvanake sambandhameM jo kucha likhA jA rahA hai, unameM padmanaMdi nAmaka Apa prathama honese Apako AcArya padmanaMdi ( prathama ) batAyA gayA hai| 6) dhyAnastha AcArya padmanandijI (prathama) (173) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apane svayaMko bhagavAna AcArya vIranandikA praziSya va AcArya balanandikA ziSya batAyA hai| Apane vijayaguruke pAsa graMthoMkA adhyayana kiyA arthAt AcArya zrI vijayaguru Apake vidyAguru the| aisA bhI batAyA jAtA hai, ki 'prameyakamala mArtaNDa'ke racayitA bhagavAna prabhAcandrAcArya(caturtha)ke Apa dIkSAguru the| parantu Apake va prabhAcandra (caturtha)ke samayako dekhate aisA pratIta hotA hai, ki zrI padmanandijIko AcArya padavI prApta honeke pUrva hI muni avasthAmeM Apane AcArya prabhAcandrajIko dIkSA dI ho| 'jambUdvIpapaNNati' likhanekA nimitta batAte hue likhA hai, ki 'rAga-dveSase rahita zrutasAgarake pAragAmI AcAryadeva mAghanandI hue| unake ziSya siddhAnta-mahAsamudrameM kaluSatAko dho DAlanevAle guNavAna AcArya sakalacandra guru hue| unake ziSya nirmala ratnatrayake dhAraka zrI nandiguru hue| unhIMke nimitta yaha 'jambUdvIpapaNNatti' likhI gaI hai| guruparamparAke saMdarbhameM Apane svayaMko tridaNDarahita, trayazalyavizuddha, gAravatrayase rahita, siddhAntake pAragAmI va tapaniyama-yogase saMyukta padmanaMdi muni batAyA hai| ___ ApakI graMtha racanAse jJAta hotA hai, ki Apa prAkRtabhASA va siddhAntagraMthoMke pAragAmI the| Apane svayaMko 'varapaumanaMdi' kahA hai| isase spaSTa hai, ki svayaM anya padmanandise bilakula bhinna hai| jambUdvIpapaNNatti graMtha racanAkA sthAna vArAnagara batAyA hai| jisakA rAjA narottamazakti bhUpAla jo samyagdRSTi va kalAoMmeM kuzala va dAnazIla thaa| yaha nagara jinabhavanoMse vibhUSita, samyagdRSTiyoM, munijanoMse maNDita (arthAt munipuMgava vahA~ Ate-jAte rahate the) va atyaMta ramaNIya thaa| ___'jambUdvIpapaNNatti', 'prAkRtapaMcasaMgrahavRtti' va 'dhammapasAyaNa' nAmaka graMthakI racanAe~ Apane kI thI, aisA itihAsakAroMkA mAnanA haiN| Apa karIba I.sa. 977se 1043ke AcArya the| aisA vidvAnoMkA mAnanA hai| 'jambUdvIpapaNNatti' graMthake racayitA AcArya padmanaMdinAtha (prathama)ko koTi koTi vNdn| (174) Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI nemicandra siddhAntacakravartIdeva I.sa. 816 ke AsapAsa AcAryadeva vIrasenasvAmI va jinasenasvAmI dvArA AtmArthIyoMko dhavalA va jayadhavalA zAstra prApta hue the| tabase siddhAntAbhyAsI AtmArthI jIva una graMthoMko hI jIvanAdhAra banAkara apanA sAdhanAmaya jIvana racate the / zanaiH zanaiH jIvoMke kSayopazamameM maMdatA A jAnese usake bAda karIba 200 varSa antargata to ye graMtha muzkilase samajhameM Ane lge| taba AtmArthI siddhAntAbhyAsIko sarala siddhAntagraMthakI jarUrata mahasUsa huii| jinhoMne aneka yuddha apane rAjAko jitAye the, - aise gaMganareza rAyamalladevake pradhAnamantrI, pradhAna saciva (sekreTarI) va mukhya senApati - cAmuNDarAyajI apane guru zrI nemicandra siddhAnta cakravartIse pUche prazna para AtmArthI jIvoMko saralatayA samajhameM A sake, aise siddhAntagrantha prakAzameM Aye / kahA jAtA hai, ki eka samaya AcArya zrI nemicandra siddhAnta cakravartIjI dhavalA zAstrakA svAdhyAya kara rahe the; usa samaya cAmuNDarAyajI bhI vahA~ darzanArtha aaye| AcAryadevakA sahaja dhyAna pradhAnamaMtrIkI ora gyaa| pradhAnamaMtrI namaskAra kara, tIna pradakSiNA de, vahIM baiTha gaye aura prabhuse kahane lage / cAmuNDarAya : prabhu ! hameM bhI kucha AtmahitakA bodha dIjiye / AcAryadevane : 14 guNasthAna, 14 mArgaNAsthAna Adi dvArA saMkSiptameM jIvakA svarUpa va usase mukta honekA svarUpa batAyA / cAmuNDarAya : bhagavAn ! hameM nirantara isa bAtakA smaraNa rahe, ataH kyA karanA cAhie ? AcAryadevane (karuNAse) : deva - zAstra - gurukI ArAdhanA va ( dhavalAjIkI ora izArA karate hue) isakA svAdhyAya karanA caahie| cAmuNDarAya : prabhu ! yaha to bahuta hI kaThina hai, isakA saMkSipta jaisA Apane (175) S B S Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANANDANA (176) SS bhayaheva pradhAnamaMtrI cAmuNDarAyako dhavalA zAstra par3hanekI salAha dete AcArya zrI nemicandrajI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhI samajhAyA vaisA lekhanarUpa ho to....hameM lAbhadAyI ho / kRpA karake aise sarala graMthakI racanA karanekI vinatI svIkAra kiijiye| aisI AtmArthakI bhAvanA dekhakara prabhune jIvoM para kRpA barasAkara gommaTasArAdi graMtha likhe| jisameM dhavalAjI Adiko saMkSiptameM aura saralatAse samA diye va gAgarameM sAgara bhara diyA / aisA apUrva kArya, bhavyoMke bhAgyase, vidhikI koI apUrva palameM prabhukRpAse prApta ho gyaa| AtmArthIyoMkA mahAbhAgya thA, ki aise mahAna granthoMkI racanA aise guru dvArA huI jo ki jaha cakkeNa ya cakkI chakkhaMDaM sahiyaM avigdhenn| taha maicakkeNa mayA chakkhaDaM sAhiyaM smmN|| go. ka.kAM. 397 // jisa prakAra cakravartI apane cakraratnase bharatake chakhaMDoMko binA kisI vighnake sAdhate haiM, vaise hI maiMne (nemicandrane) apane kSayopazamarUpI cakrase SaTkhaNDAgamarUpa siddhAntagraMthake SaT khaMDoMko samyakrItise sAdhA hai| isa bhAMti Apane SaTkhaNDAgama kaho yA dhavalAjI kaho; sabhIko suvyavasthita avagata va bhAvabhAsana karake gommaTasArAdi graMthoMmeM saMkSiptase bhara diyA hai, phira bhI dhavalAjI jitane ve duruha nahIM hue; yaha Apake lekhanIkI utkRSTatA hai| AcArya abhayanandijI Apake dIkSAguru the va AcArya vIranandi, indranandi Apake sahAdhyAyI the yA jyeSTha gurubhAI hoMge-ataH Apane unheM apane guruke rUpameM vinayapUrvaka smaraNa kiyA hai| Apane AcArya kanakanaMdijIse 'sattvajJAna' prApta kiyA; AcAryadeva kanakanandijIkI Apa para itanI asIma kRpA thI, ki Apake gommaTasAra graMthake lie svayaMne 'sattvasthAna bhaMga prarUpaNA' adhikAra gA. 358 se 397 turaMta likha dii| prasiddhakathA anusAra gaMganarezake maMtrI va senApati cAmuNDarAyakI jinabhakta mAtA kAlaladevIne purANakA zravaNa karate samaya bharata aura bAhubalIkI kathAke prasaMgameM yaha sunA, ki cakravartI bharatane apane parama tapasvI, laghu bhrAtAkI podanapurameM 525 dhanuSa U~cI eka mUrti banavAI thI, kintu kAlake prabhAvase aba usake AsapAsa kukkuTa sarpokA vAsa ho gayA hai aura parama zAntidAyaka isa mUrtike darzana aba durlabha ho gae haiN| yaha suna kAlaladevIne pratijJA kI, ki ve taba taka dUdha grahaNa nahIM kareMgI; jaba taka ve isa mUrtikA darzana na kara leN| mAtRbhakta cAmuNDarAyako apanI patnI ajitAdevIse yaha bAta mAlUma huI to ve apanI mAtA kI icchAkI pUrtike lie udyata hue| senApati aura mantrI to ve the hI, (177) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MANORANORMALA0000000 (178) AcArya nemicandrajI siddhAntacakravartIke sAnnidhyameM pradhAnamaMtrI cAmuNDarAya dvArA nirmApita zrI bAhubalI munIndrakI pratimA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha sainikoMko sAtha lekara rathArUr3ha ho ve podanapurakI khojameM nikala pdd'e| calate-calate ve zravaNabelagola aae| vahA~ unhoMne candragiri para bhadrabAhusvAmIke caraNoMkI bandanA kI aura vahA~ para pArzvanAtha bhagavAnake darzana kie| vahA~ usa yugake mahAn AcArya nemicandra siddhAntacakravartI bhI the| cAmuNDarAyake dalane rAtri-vizrAmake lie zravaNabelagolameM par3Ava ddaalaa| rAtrimeM cAmuNDarAyako svapnameM bAIsaveM tIrthaMkara neminAthake atyaMta bhakta devane kahA, "podanapura bahuta dUra hai| vahA~ bAhubalIkI mUrti kukkuTa sose ghira gaI hai, usake darzana durlabha ho gae haiN| vahA~kI tumhArI yAtrA kaThina hai| ataH prAtaHkAla snAnAdi zuddhipUrvaka sAmanekI pahAr3I para sonekA eka tIra claao| jahA~ tIra giregA vahIM bAhubalI prakaTa hokara tumheM darzana deNge|" isI prakArakA svapna unakI mAtA aura AcArya nemicandrako bhI aayaa| svapnake AdezAnusAra aura AcAryake parAmarzake anusAra cAmuNDarAyane vaisA hI karanekA nizcaya kiyaa| jaba unhoMne sonekA tIra chor3A to Azcarya ! bAhubalIkI sthUla rUparekhA prakaTa ho gii| tatpazcAt cAmuNDarAyane vipularAzi dvArA usa rUparekhAnusAra munindra bhagavaMta bAhubalIkI mUrti taiyAra kraaii| usakI pratiSThA 13-3-981 AcAryadeva nemicandra siddhAnta cakravartIke sAnidhyameM karAI gii| vaha hI AjakI jagatprasiddha dakSiNa bhAratakI munindra bhagavaMta bAhubalI kI mUrti hai| (usake hUbahU usase kucha choTI pazcima bhAratake suvarNapurImeM virAjamAna hogI jisase suvarNapurI eka pazcima bhAratakA dakSiNabhArata jaisA tIrtha bnegaa|) gujarAta rAjyake bhAvanagara jilemeM sthita adhyAtmatIrtha sonagar3ha(svarNapurI)meM nirmANAdhIna jambuddhIpa-bAhubalI jinAyanake bAhubalI munindra bhagavaMta (179) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake samayameM jinadharmake maMdiroMke nirmANa dvArA mahattI prabhAvanA huI, jisase ApakA samaya 'digambara jinamaMdira nirmANa yuga'ke rUpameM prasiddha ho gyaa| jaise batAyA gayA hai, ki Apane gommaTasAra graMtha apane ziSya cAmuNDarAyake praznoMke uttararUpa banAyA thA kyoMki cAmuNDarAyakA dUsarA nAma 'gommaTa' honese usa graMthakA nAma 'gommaTasAra' (gommaTa arthAt cAmuNDarAyake praznake uttarakA sAra') hai| Apake kaI ananya ziSya the| jisameM cAmuNDarAya, mAdhavacandra trivaidha Adi pramukha the| gommaTasArAdi graMthakA abhisUcaka dUsarA nAma 'paMcasaMgraha; bhI hai, kyoMki siddhAntazAstroMmeM pratipAdita kiye jAnevAle pA~coM viSayoMkA saMkSiptameM yaha saMgraharUpa graMtha hai| Apa koI sAdhAraNa vidvAna nahIM the, kyoMki Apake gommaTasAra, trilokasAra, labdhisAra, kSapaNAsAra Adi upalabdha graMtha ApakI asAdhAraNa vidvattA aura 'siddhAntacakravartI' padavIke gaurava'ko prasiddha karate haiN| yadyapi Apake upalabdha graMthoMmeM gaNitakI pracuratA dekhakara gaNitajJa vidvAna taka bhI daMga raha jAte haiM va mAnane laga jAte haiM, ki Apako gaNitakI koI apUrva labdhi thI, paraMtu isameM koI sandeha nahIM, ki Apa ko gaNita to kyA siddhAntoMkI bhI sarvAMgI labdhi thii| 'tattvArthasUtra' graMthakI bhAMti Apake graMtho para pAI jAnevAlI aneka TIkAe~ sUcita karatI haiM, ki yadyapi ApakI bhASA sarala hai, phira bhI viSayakI gahana va gaMbhIratA saha hai, tabhI vividha AcAryoMne una para vividha TIkAe~ racI haiN| isa graMtha para paMDitapravara ToDaramalajI racita 'samyagjJAna caMdrikA' nAmakI TIkA bhI atyaMta prasiddha hai| ___Apake graMthoMmeM pAI jAnevAlI kaI gAthAe~ Apase bhI prAcIna graMthoMmeM milatI haiM, isase spaSTa hai, ki Apake graMtha prAcIna AgamagraMthoMkI paramparA-zreNIrUpa mahA graMtha haiN| Apake (1) gommaTasAra (jIvakANDa va karmakANDa), (2) labdhisAra, (3) kSapaNAsAra, (4) trilokasAra graMtha vartamAnameM upalabdha haiN| itihAsakAroMnusAra Apa karIba I.sa. 981ke AcAryavara the| Apake jJAnapradhAna graMtha gommaTasAra, labdhisAra, kSapaNAsArAdi graMthoM dvArA 20vIM sadIke | pUjya gurudeva zrI kAnajIsvAmI apanI dRSTipradhAna pariNatiko vizeSa-vizeSa ujAgara karate the itanA hI nahIM usase ve mumukSu samAjako bhI yatkiMcit lAbhAnvita karate the| yaha saba | AcArya bhagavaMta ApakI hI kRpAkA phala hai| ____mahAna gaNitajJa, 'gommaTasAra' Adi graMthoMke racayitA AcArya zrI nemicandrasiddhAntacakravartIdevako koTi koTi vNdn| (180) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI jayasena (SaSTham ) zrI digambara jinadharmameM bhagavAna 'AcArya jayasena' nAmaka kaI AcArya hue haiN| AcArya jayasena (SaSTham) AcArya bhAvasenake ziSya the; va Apa brahmasenake guru the| Apa lADavAgar3ha saMghake AcArya the, kyoMki AcArya vIrasenajIke guru AcArya AryanandikA samaya I.sa. 770-827 mAnA jAtA hai va Apa unake pazcAtke AcArya haiN| kahIM-kahIM aisA bhI AtA hai, ki Apa AcArya dharmasenake ziSya zAntiSeNa, AcArya zAntiSeNake ziSya gopasena unake ziSya AcArya bhAvasena tathA unake ziSya ye AcArya jayasenajI hue haiN| Apane apane vaMzako yogIndravaMza kahA hai| AcArya amRtacandradevakA puruSArthasiddhiupAya va AcArya somadevajIkA upAsakAdhyayanakA Apane, apane graMthameM bharapUra upayoga kiyA hai| Apake graMthameM, AcArya rAmasena kRta 'tattvAnuzAsana'kA bhI eka zloka AyA hai| Apane 'dharmaratnAkara'kI racanA I.san 998meM kI thii| isase pratIta hotA hai, ki Apa AcArya rAmasenake sama-samayavartI rahe hoNge| yaha racanA 'tattvajJAna se bharapUra hai, jaisA isa racanAkA nAma hai, usI bhAMti isameM 'dharmake ratnoMkA samudra' hI na ho-aisA pratIta hotA hai| ApakA graMtha dharmaratnAkara I.sa. 998meM huA honese va AcArya rAmasenajIke sama-samayavartI honese Apa IsukI 10vIM-11vIM zatAbdIke AcArya hoNge| AcArya zrI jayasenajI (SaSTam)ko koTi koTi vNdn| dhyAnastha AcArya jayasenajI (SaSTham) (181) Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (182) jayadeva rAjA muJjakI sabhAmeM 'vAkpatirAja'kI upAdhise alaMkRta AcArya amitagati(dvitIya) Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI amitagati (dvitIya) Apa AcArya amitagati (prathama)ke ziSya paramparAkI dvitIya pIr3hImeM hue AcArya amitagati (dvitIya) haiN| eka mahAna sarasvatIke bhaNDArasamA Apane apane maulika graMthoM dvArA jinadharmako akSuNNa banAe rkhaa| Apa mAthurasaMghI hone para bhI jainAbhAsI mAthurasaMghakI paripATIke nahIM the| Apane apanI guru-paramparA nimnAnusAra batAI hai| AcArya vIrasena - AcArya devasena - AcArya amitagati (prathama)- AcArya nemiSeNa+A. mAdhavasena+A. amitagati (dvitIya)kI bhUri-bhUri prazaMsA apane graMthameM kI hai-isa parase jJAta hotA hai, ki Apako guruke prati bhakti-samarpaNabhAva adbhuta thaa| __ Apa rAjA muJjakI sabhAke 'vAcaspatirAja' upAdhise alaMkRta eka ratnake rUpameM svIkAra kie gae the| Apa bahuzruta vidvAna the| kAvya, nyAya, vyAkaraNa, AcAraprabhRti adhyAtma Adi aneka viSayoM para ApakA prabhutva thaa| Apane apane paJcasaMgraha graMthakI racanA 'dhAra se sAtakosa dUra 'masIdakilaudA' aparanAma 'masUtikApura' gA~vameM kI thii| ApakI nimna racanAe~ prasiddha haiN| (1) subhASitaratnasaMdoha, (2) dharmaparIkSA, (3) upAsakAcAra, (4) paJcasaMgraha, (5) ArAdhanA, (6) bhAvanAdvAviMzatikA, (7) candra-prajJapti, (8) sArddhadvayadvIpa-prajJapti, (9) vyAkhyA prajJapti, (10) usake alAvA laghu evaM bRhat sAmAyika pATha, amitagatizrAvakAcAra Adi bhI Apake hI racita mAne jAte haiN| __ ApakA samaya rAjA muJcakA kAla honese, Apa I.sa. 983-1023kA pratIta hotA hai| 'sAmAyika pATha'ke racayitA AcArya amitagati (dvitIya)ko koTi koTi vaMdana / (183) Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI mANikyanandijI nyAyaviSayaka grantha racayitA AcAryoMmeM AcArya mANikyanaMdijIkA anupama sthAna hai| Apa 'mANikyacandrajI trivaidya' va 'mahApaNDita mANikacandajI ke nAmase bhI prasiddha haiN| Apa jaina nyAyake mahApaNDita the| Apa nandisaMghake pramukha AcAryoM meM gine jAte haiN| ApakA pramukha sthAna dhArAnagarIke AsapAsake jaMgaloMmeM ginA jAtA hai| 'parIkSAmukha'kI racanA karate AcAryadeva mANikyanandijI (184) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Apake gurukA nAma rAmanandI thA va ziSyakA nAma nayananandi thaa| Apake pAdakamalameM hI, AcArya prabhAcandrajIne 'prameyakamalamArtaNDa' racA thA-aisA itihAsakAroMkA mAnanA hai| zilAlekhameM Apako 'jinarAja', nyAyadIpikAmeM Apako 'bhagavAna' va prameyakamalamArtaNDameM Apako 'guru'vizeSaNase sambodhita kiyA hai| ___ Apa apane viSayake itane marmajJa the; ki usa viSayako samajhAne meM Apa atyaMta paTu pratIta hote haiN| jisase Apane apanA viSaya tattvArthasUtrakI bhAMti atyaMta parimArjita saMskRta sUtroMmeM kiyA hai| Apane AcArya akalaMkadevake graMtharUpI samudrakA maMthana karake, usake phalasvarUpa 'parIkSAmukha'rUpa nyAyazAstrarUpI amRta bhavya jIvoMke puNya pratApase racA hai| Apane eka mAtra 'parIkSAmukha' graMthakI racanA kI hai| isa 'parIkSAmukha' graMthameM Apake asAdhAraNa vaiduSya va nyAya vizeSajJatAkA paricaya hotA hai| isa graMthameMse aisA bhI pratIta hotA hai, ki Apa jinazAsanake granthoMke marmajJa to the hI, sAthameM Apa cArvAka, bauddha, yoga (nyAya, vaizeSika), prabhAkara, jaiminIya aura mImAMsaka Adike siddhAntoMke bhI pUrNa jJAtA the| ataH kahA jAtA hai, ki jisa prakAra ratnoMmeM bahumUlya 'mANikya' hotA hai, usI bhAMti Apake 'parIkSAmukha' sUtra mANikya-ratna-rAzike samAna haiN| jaise nItivAkyameM kahA hai, ki 'zaile zaile na mANikyam, mauktikam na gaje gaje' anusAra hI Apake parIkSAmukhake bAremeM pAyA jAtA hai| Apane apanI racanAkA nAma 'parIkSAmukha' rakhA hai; vaha sArthaka hI hai, kyoMki'viruddha nAnA yuktiyoMkI prabalatA va durbalatA avadhAraNa karaneke lie pravartamAna vicAra, vaha parIkSA hai'--isa lakSaNAnusAra Apane apane graMthameM pramANa va pramANAbhAsoMkI sahI parIkSA kI hai; tathA 'mukha'kA artha pravezadvAra hai--usI bhAMti yaha graMtha nyAya jaise viSayameM praveza karaneke lie 'pravezadvAra' samA hai--ataH pratIta hotA hai ki Apane isa graMthakA saMpUrNatayA sArthaka nAma rakhA hai| Apake isa graMthakI TIkA AcArya prabhAcandrajI kRta 'prameyakamalamArtaNDa' va AcArya laghu anantavIryajI kRta 'prameyaratnamAlA' pramukha hai| ApakA samaya I.sa. 1003 se 1028 pratIta hotA hai| 'parIkSAmukha' graMthake racayitA AcArya zrI mANikyanaMdi bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (185) Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI zubhacandradeva eka ora 'parama adhyAtma taraMgiNI' graMthake racanAkAra, zrI zubhacandrAcAryadevane AcArya amRtacandrasUrike adhyAtmagraMtha samayasArakalazakI TIkA racakara ratnoMse mar3ha diyA, tathA dUsarI ora pracura vairAgyase tara-batara jJAnArNava racakara apane bhAI bhartRhariko aisA vairAgyavaMta banA diyA, ki jisase ve bhagavatI jinadIkSA dhAraNa kara vaidikadharmake bAhya kriyAkAMDa chor3a AtmAke jJAna-dhyAnameM juTa gye| Apa kisa saMgha yA gaNa, gacchake the yA ApakI guru paramparA kyA thI usakI koI bhI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| zubhacandra tathA bhartRhari mAlavAnareza arthAt ujjayinIke rAjA sindhurAjake putra the / eka prasiddha kathAnusAra mahArAjA siMhako bahuta samaya taka santAna na huI, jisase vaha cintita rahane lgaa| eka dina mantrIne rAjAkI cintAko avagata kara use dharmArAdhana karanekA parAmarza diyaa| rAjA sAvadhAna hokara dharmakRtyoMko sampanna karane lagA / eka dina rAjA va rAnI apane mantriyoMke sAtha vanakrIr3Ake lie gaye aura vahA~ mUJjake khetameM par3e hue eka bAlakako paayaa| usa bAlakako dekhate hI rAjAke hRdayameM premakA saMcAra huA aura usane use uThA liyA tathA lAkara rAnIko de diyaa| rAnI usa putrako godameM biThAkara atyadhika prasanna huI / mantrIne rAjAse nivedana kiyA, ki nagara meM calakara rAnIko gUDhagarbhavatI ghoSita kiyA jAye aura putrotsava manAyA jAye / mantrIke parAmarzake anusAra rAjAne putrotsava sampanna kiyaa| rAjA siMhane usa putrakA nAma muJja rkhaa| muJjane vayaska hokara thor3e hI dinoMmeM sakala zAstra aura kalAoMkA adhyayana kara liyA / tadantara mahArAjane ratnAvatI nAmaka kanyAke sAtha usakA vivAha kara diyA / kucha dinoMke anantara mahArAja siMhakI rAnIne garbha dhAraNa kiyA aura dasaveM mahIne meM eka putrako janma diyA, jisakA nAma siMhala ( sindhurAja ) rakhA gyaa| isa putrakA bhI janmotsava sampanna kiyA gayA tathA vayaska honepara mRgAvatI nAmaka rAjakanyAse vivAha kara (186) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA gyaa| mRgAvatI kucha dinoMmeM garbhavatI huii| zubha muhUrtameM usane do putroMko janma diyA, jinameM jyeSThakA nAma zubhacandra aura kaniSThakA nAma bhartRhari rakhA gayA / bacapana se hI ina bAlakoMkA citta tattvajJAnakI ora vizeSarUpase AkRSTa thA / ataeva vaya prApta hone para tattvajJAnameM acchI yogyatA prApta kara lii| eka dina meghoMke paTalako parivartita hote hue dekhakara rAjA siMhako vairAgya ho gayA aura usane muJja aura siMhalako rAjanIti sambandhI zikSA dekara jinadIkSA grahaNa kara lii| rAjA muJja apane bhAIke sAtha sukhapUrvaka rAjya karane lagA / eka dina muJja vanakrIr3Ase lauTa rahA thA, ki usane mArgameM eka telIko kandhe para kudAla rakkhe khar3e dekhA, use garvonmatta dekhakara muJjane pUchA - isa taraha kyoM khar3e ho ? usane kahA ki, maiMne eka apUrva vidyA siddha kI hai, jisake prabhAvase mujhameM itanI zakti hai, ki mujhe koI parAsta nahIM kara sktaa| yadi Apako vizvAsa na ho, to apane kisI sAmantako mere isa lauhadaNDako ukhAr3anekA Adeza diijie| itanA kahakara lauhadaNDako bhUmimeM gAr3a diyaa| saMketa pAte hI sabhI sAmanta usa lauhadaNDako ukhAr3ane meM pravRtta hue, para kisIse bhI na ukhar3a sakA / sAmantoMkI isa asamarthatAko dekhakara, zubhacandra aura bhartRharine mujase nivedana kiyA, ki yadi Adeza ho to hama donoM isa lauhadaNDako ukhAr3a sakate haiN| muJjane una donoM bAlakoMko samajhAyA, para jaba adhika Agraha dekhA to usane lauhadaNDa ukhAr3anekA Adeza de diyaa| una donoMne bAloMkI coTIkA phandA lagAkara dekhate-dekhate ekahI jhaTake meM lauhadaNDako nikAla pheNkaa| cAroM orase dhanya-dhanyakI dhvani gU~ja UThI / telI nirmada hokara apane ghara calA gyaa| bAlakoMke isa apUrva balako dekhakara muJja Azcaryacakita ho gayA aura vaha socane lagA, ki ye bAlaka apUrva zaktizAlI haiM aura jaba ye bar3e ho jAyeMge to kisI bhI kSaNa mujhe rAja-siMhAsanase cyuta kara deMge / ataeva inako kisI upAyase mRtyuke mukhameM pahu~cA denA hI rAjanItijJatA hai| usane mantrIko bulAkara apane vicAra prakaTa kie aura kahA, ki zIghra hI una donoMkA vadha ho jAnA cAhie / mantrIne rAjAko pUrNatayA samajhAnekA prayAsa kiyA, para mu~jako mantrIkI bAteM acchI nahIM lagI / phalataH mantrI rAjAjJA svIkAra kara calA gayA / mantrIne ekAntameM baiThakara uhApoha kiyA aura antameM vaha niSkarSa para pahu~cA, ki kumAroMko isa samAcArase avagata karA denA cAhie, anyathA bar3A bhArI anartha ho jAyagA / usane zubhacandra aura bhartRhariko ekAntameM bulAyA aura rAjAke nindya vicAra kaha sunAye / (187) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (188) Yyaha AcArya zubhacandrajI dvArA unake guruse dIkSA grahaNa va bhartRharikA kisI tApasakA ziSya bananA Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha hI yaha bhI kahA, ki Apa loga ujjayinI nagarI chor3akara cale jAiye, anyathA prANarakSA nahIM ho skegii| rAjakumAra apane pitA siMhalake pAsa gaye aura rAjA muJjakI gupta mantraNA prakaTa kara dii| siMhalako muJjakI nIcatA para bar3A krodha AyA aura usane putroMse kahA, muja dvArA SaDyaMtra pUrA karanese pahale tuma use yamarAjake yahA~ pahu~cA do| kumAroMne bahuta vicAra kiyA aura ve saMsArase virakta ho vanakI ora cala pdd'e| mahAmati zubhacandrane kisI vanameM jAkara munirAjake samakSa digambarI dIkSA dhAraNa kara lI aura teraha prakArake cAritrakA pAlana karate hue ghora tapazcaraNa karane lage; para bhartRhari eka kaula tapasvIke nikaTa jAkara usakI sevAmeM saMlagna ho gyaa| usane jaTAe~ bar3hA lI, kamaMDalu, cimaTA lekara, kandamUla bhakSaNa dvArA udarapoSaNa karane lgaa| bAraha varSa taka bhartRharine aneka vidyAoMkI sAdhanA kii| usane yogoM dvArA zatavidyA aura rasatumbI prApta kii| usa rasake saMsargase tAMbA suvarNa ho jAtA thaa| bhartRharine svataMtra sthAnameM rasatumbIke prabhAvase apanA mahattva prakaTa kiyaa| 000000.. jayade bhartRhari dvArA AcArya zubhacandrajIko tAmra sonA ho jAya' aisA tumbIrasa dete hue (189) Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (190) jAdeva bhartRhariko bhagavatI jinadIkSA dete hue AcArya zubhacandrajI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina bhartRhariko cintA huI, ki usakA bhAI zubhacandra kisa sthitimeM hai? ataH usane apane eka ziSyako usakA samAcAra jAnaneke lie bhejaa| ziSya jaMgaloMmeM ghUmatA huA usa sthAna para AyA, jahA~ A.zubhacandra tapazcaryA kara rahe the| usane dekhA, ki unake zarIra para aMgula bhara bhI vastra nahIM hai| kamaNDalu aura pIchIke atirikta anya kucha bhI parigraha nahIM hai| ziSya do dina nivAsa kara vahA~se lauTa AyA aura bhartRhariko samasta samAcAra Akara sunaayaa| bhartRharine apanI tuMbIkA AdhA rasa dUsarI tuMbImeM nikAlakara ziSyako diyA aura kahA, ki ise le jAkara zubhacandrako de Ao, jisase usakI daridratA dUra ho jAya aura sukhapUrvaka apanA jIvana yApana kre| jaba ziSya rasatuMbI lekara munirAjake samakSa pahu~cA, to unhoMne use pattharakI zilA para DAla diyaa| ziSyane vApasa lauTakara bhartRhariko rasatuMbIkI ghaTanA sunAyI, phira bhI ve svayaM bhAIkI mamatAvaza zeSa rasatuMbIko lekara A.zubhacandrake nikaTa aaye| zubhacandrane zeSa rasako bhI pASANazilA para DAla diyA, jisase bhartRhariko bahuta duHkha huaa| AcArya zubhacandrane bhartRhariko samajhAte hue kahA-bhAI, yadi sonA banAnA abhiSTa thA, to ghara kyoM chor3A ? gharameM kyA sonA-cA~dI, maNi-mANikyakI kamI thI? ina vastuoMkI prApti to gRhasthImeM sulabha thii| ataH sAMsArika vastuoMkI prAptike lie itanA prayAsa karanA vyartha hai| A. zubhacandrake upadezase bhartRhari bhI dIkSita ho gyaa| bhartRhariko munimArgameM dRr3ha karane aura sacce yogakA jJAna karAneke lie AcArya zubhacandrane 'yogapradIpa' tathA 'jJAnArNava'kI racanA kii| ___ Apane apane graMthameM AcArya samantabhadrajI, pUjyapAdasvAmI, AcArya akalaMkasvAmI, AcArya jinasena svAmI, AcArya somacandradeva, AcArya amRtacandrasUri Adi kaI AcAryoMke AgamoMkA AdhAra diyA hai| isase jJAta hotA hai, ki Apa bahuzrutAbhyAsI the| Apake jJAnArNava graMthakA Apake pazcAtvartI digambara AcAryone hI nahIM, paraMtu zvetAmbara AcArya hemacandrajIne apane graMthameM bharapUra upayoga kiyA hai| jisase jJAta hotA hai, ki ApakI racanA atipriya banI hai| yaha vairAgyakA anupama graMtha hai| yaha eka mahAkAvyasamA graMtha hai| Apane parama adhyAtmataraMgiNI, jJAnArNava va yogapradIpa nAmaka graMthoMkI racanA kI hai| ApakA samaya Isa. 1003-1068pratIta hotA hai| 'jJAnArNava' ke racayitA AcArya zubhacaMdradeva bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (191) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI vAdirAjasUri 'ekIbhAvastotra' aparanAma 'kalyANa kalpadruma' se Apa jaina samAjameM jana-jana taka prasiddha haiN| Apake stotrakA nAma 'kalyANa kalpadruma' hone para bhI bhaktAmara, svayaMbhU Adi stotroMkI bhA~ti, stotrake 'Adi zabda' se isa stotrakA nAma 'ekIbhAva stotra' jagatameM pracalita hai| AcAryazrI jAne-mAne dArzanika, cintaka va mahAkaviyoMmeM apanA eka sthAna rakhate haiN| Apa ucca koTike tArkika the| ApakI tulanA jaina kaviyoMmeM AcArya somadevasUrise va saMskRtake kavi naiSadhakAra tathA zrIharSake sAtha kI jAtI hai| Apake lie eka ukti pravartatI hai, ki 'ApakI buddhirUpI gAyane jIvanaparyanta zuSkatarkarUpI ghAsa khAkara kAvya-dugdhase sahRdayajanoMko tRpta kiyA hai| Apa draviDa saMghameM nandisaMghake AcArya the| Apa zaktizAlI vaktA, cintaka, SaTtarkaSaNmukha, syAdvAdavidyApati va jagatekamallavAdI Adi aneka upAdhiyoMse bhUSita the| Apase anya vaiyAkaraNI, tArkika va bhavyasahAyaka hIna hI hIna haiN| Apa bhagavAna AcArya akalaMkadevake tulya the| ApakI prazaMsAke kaI zilAlekha dakSiNameM upalabdha haiN| usameM eka sthAna para likhA hai ki 'tIna lokakA dIpaka-prakAzana do se hI udaya prApta huA hai--eka jinarAjase aura eka vaadiraajse|' Apa AcArya zrIpAlake praziSya, AcArya matisAgarake ziSya, anantavIrya va yazapAla munike gurubhAI the| ApakA zubha nAma kanakasena thA va dIkSAnAma varddhamAna munizvara thA va 'vAdirAja' upAdhikRta nAma ho, aisA pratIta hotA hai| Apake pAdakamalameM paravAdimallanAmaka jinAlayakA nirmANa huA thaa| Apa cAlukya nareza jayasiMha (dvitIya) dvArA sammAnita the| Apa unase pUjita va unake rAjyake vAdi the| Apake bAremeM eka kathA pracalita hai, ki Apako kuSTha roga ho gayA thaa| eka bAra isa bAremeM rAjyasabhAmeM carcA huii| taba Apake ananya bhakta seThane apane guruke apavAdake (192) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uchii u ch imam , (193) water kuSTarogagrasta dhyAnastha AcArya vAdirAjajI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (194) yade Ho rAjyasabhA meM guru vAdirAjajIko kuSTarogakI carcAmeM, 'seThakA guruko kuSTaroga' nahIM honekA kahate hue Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhayase guruke prati ananya zraddhAke vazIbhUta ho kaha diyA, ki 'mere guru kuSTarogI nahIM haiN'| seThajIko rAjyasabhAmeM unake guruko kuSTaroga honeke ve zabda bahuta akhare aura sarAsara jhUTha jAna par3e kyoMki unheM guru vAdirAja kabhI kuSTarogIke rUpameM lakSyagata hI nahIM hue the| unhoMne to mAtra bhakta banakara, apane gurumeM sarva samarpaNabhAvase 'gururUpa' hI dekhA thaa| ThIka hI hai, 'jAkI rahI bhAvanA jaisI, prabhu mUrati dekhI tina taisii'| isalie rAjAke pUchane para seThajIne spaSTa kaha diyA ki 'mere guru kuSTarogI nahIM haiN'| isa para vAda-vivAda huA aura antameM rAjAne svayaM hI parIkSA karanekA nizcaya kiyaa| ataH bhakta-seTha ghabarAyA huA, AcArya vAdirAjajIke pAsa pahuMcA aura samasta ghaTanA sunaaii| Apane AzvAsana dete hue kahA, ki 'dharmake pratApase saba ThIka hogA, cintA mata karo' / usa samaya Apane ekIbhAvastotrakI racanA karate hue, bhagavAnakI bahuta hI bhAvase stuti kI, aise zuddhipUrvaka zubhabhAvase va pUrva rAjA, sabhAsada va seTha saha AcArya vAdirAjajIke darzana karate hue va AcArya dvArA kuSTaroga jAneke bAremeM kahate hue puNyase ApakA kuSTharoga dUra ho gyaa| kuSTarogake saMbaMdhameM rAjAko cugalI khAnevAleko, rAjAkI orase daMDa nA ho, ataH pA~vameM kucha kuSTha rahane diyaa| rAjAne hakIkata jAnI, taba rAjA sahita nagarake sarva logoMne jinadharma aMgIkAra kara liyaa| ApakI 1. pArzvanAtha carita, 2. yazodhara carita, 3. ekIbhAvastotra, 20 4. nyAyavinizcayavivaraNa, 5. pramANa nirNaya racanAe~ haiN| Apa I.sa. 1010-1065 ke AcArya bhagavaMta the| 'ekIbhAvastotra'ke racayitA AcArya vAdirAjasUri bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (195) Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI rAmasenAcArya rAmasena nAmaka jinadharmameM kaI bhaTTAraka va vidvAna hue haiM para usameMse tattvAnuzAsana racayitA zrI rAmasenAcArya apanI vizuddhikI dIptiko pradyota karanevAle the| Apane apanI guru paramparA batAte svayamne likhA hai jisase jJAta hotA hai ki 'vIracandra, zubhadeva, mahendradeva aura vijayaguru ye Apake vidyAguru the| puNyamUrti evaM uccakoTike caritradhArI kIrtimAna nAgasena Apake dIkSAguru the| zrI rAmasenAcAryaka vidyAguru mahendradeva ve nemidevake ziSya aura zrI somadevajIke baDe gurubhAI the| Apake caturtha zAstraguru vijayadeva the| Apa senasaMghI AcArya the, aisA senasaMghakI paTTAvaliyoMse jJAta hotA hai| ___ Apane eka mAtra 'tattvAnuzAsana' graMtha racA hai| ApakA samaya I.sa.kI 11vIM zatAbdIkA uttarArdha pazcAtkA pratIta hotA hai| zrI rAmasenAcArya bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (196) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI padmanaMdi (dvitIya) Apa 'jambUdvIpaNNatti' ke racayitA AcArya padmanaMdidevake pazcAt hue haiM, ataH alaga hI haiN| Apake bAremeM vizeSa koI jAnakArI nahIM milatI hai, para Apa apane 'padmanaMdi paJcaviMzatikA' granthase samAjameM bahuta hI paricita haiM / Apake granthako zrImad rAjacaMdrajIne 'vanazAstra' kahakara, isa graMthakI bhUri bhUri prazaMsA kI thii| pUjya sadgurudevazrI kAnajIsvAmIne Apake isa graMthako AtmasAt hI nahIM, para usake kaI adhikAroM para yathAvasara sabhAmeM pravacana bhI diye the| Apake dIkSAgurukA nAma AcArya vIranandi thA, para ve 'jambUdvIpa paNNatti' ke racayitA AcArya padmanandi ke dAdAguru vIranandi AcAryase bhinna the| Apake granthakI bhASA parase jJAta hotA hai, ki Apa prAkRta va saMskRta donoMke jJAtA the| Apake granthase yaha bhI jJAta hotA hai, ki Apako pUrvAcArya, AcArya amRtacaMdradeva, AcArya amitagati, AcArya somadeva, AcArya prabhAcandra AcArya guNabhadrajI Adi aneka AcAryoMke graMthoMkA jJAna thaa| itanA hI nahIM, unake kaI marma bhare kathanoMko Apane apane graMthake avayava banA liye haiM / itanA hI nahIM, ApakA graMtha itanA sundara va anUThA banA hai, ki Apake pazcAtvartI AcAryoMne Apake graMthake kaI kathana apane graMtha racanAmeM apanAye haiN| yadyapi isa graMtha meM 26 adhikAra hone para bhI usakA nAma 'padmanaMdi paJcaviMzatikA' hI rakhA hai| Apane apane anUThA eka mAtra 'padmanaMdIpaJcaviMzatikA graMtha' racA hai| 'caraNasAra ' ( prAkRta) bhI ApakI racanA mAnI jAtI hai| Apa IsAkI 11vIM zatAbdIke uttarArddhake AcArya haiN| 'padmanaMdipaMcaviMzatikA' graMthake racayitA AcArya padmanaMdi (dvitIya) ko koTi koTi vaMdana / (197) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna nemicandra siddhAntideva(muni) siddhAnta, adhyAtma va nyAyake triveNI saMgama svarUpa AcArya nemicandra siddhAntidevake kRpAmRta dvArA bhavyoMke bhAgyase mAtra prathama 25 gAthArUpa va bAdameM 58 gAthArUpa dravyasaMgrahakI racanA karake, AtmArthIyoMko kalyANakA mArga suspaSTa kara diyaa| Apa rAjA bhojake samayameM isa dharAtalako pavitra kara rahe the; taba rAjasthAnake koTAbUMdIke pAsa cambala nadI para sthita 'kezavarAya pATana', ki jo rAjA bhojake paramAra-rAjyake antargata mAlavAmeM 'tapovana'sA hai, jo usa samaya maMDalezvara 'Azramanagara ke rUpameM prasiddha thaa| ApakA vihAra karate hue vahA~ padArpaNa huaa| vahA~ rAjazreSThI somanAtha zrIpAla hetu Apane bhagavAna munisuvratanAtha tIrthaMkarake maMdirameM 'dravyasaMgraha' kI racanA kI thI, kyoMki bRhadravyasaMgraha anusAra 'mAlavadezameM dhArAnagarIkA svAmI rAjA bhojadeva thaa| usake maMDalezvara zrIpAlake Azrama nAmaka nagarameM, zrI munisuvratanAtha tIrthaMkarake caityAlayameM bhANDAgAra Adi aneka niyogoMke adhikArI somanAtha zreSThike lie, zrI nemicandra siddhAntidevane prathama 25 gAthAoMke dvArA laghudravyasaMgraha nAmaka graMtha rcaa| tatpazcAt vizeSa tattvoMke jJAnake lie 58 gAthAoMmeM bRhadravyasaMgraha rcaa'| Apa AcArya nayananandike ziSya va zrInandijIke praziSya the| Apake ziSyakA nAma AcArya vasunandijI thaa| Apane zrI somanAtha rAjazreSThI para kRpArUpase 'laghudravyasaMgraha' va 'bRhadravyasaMgraha' aise do zAstroMkI racanA kii| yaha hamArA bhAgya hai, ki pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmIke pratApase unake graMthoMke darzana hI nahIM, apitu mumukSuoMko una zAstroM para pravacana sunanekA bhI lAbha milaa| itanA hI nahIM usameM bharA adhyAtmakA marmarUpa siddhAnta-'nizcaya va vyavahArarUpa mokSamArga donoM eka hI sAtha sAdhakako nirvikalpa dhyAnameM prakaTa hote haiM'-bhI bhavyajIvoMko prApta huA / / ApakA yaha apUrva siddhAnta mahA upakArI zrI kahAnaguruke kRpAmRtase, hameM yatkiMcit samajhane milaa| yaha saba ApakA hI zrI somanAtha rAjazreSThi para barase kRpAmRtake aMzakA pratApa hai| ApakA kAla vidvAna varga I.sa. 1068 nirNita karate haiN| munivara zrI nemicandrasiddhAntideva bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / (198) Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI vasunandi vasunandi nAmaka kaI AcArya hue haiN| Apane 'pratiSThAsAra saMgraha' graMtha saMskRtameM va zrAvakAcAra yA 'upAsakAdhyayana' prAkRta bhASAmeM likhA hai| isase jJAta hotA hai, ki Apa ubhaya bhASAke jJAtA the| Apake uttaravartI AcAryoMne Apako saiddhAntika upAdhise alaMkRta kiyA honese, Apa siddhAntoMke bhI marmI hone caahie| zrI kundakundAcAryakI svAdhyAya va vicAramagna AcArya vasunandi AmnAyameM svasamaya aura parasamayake jJAyaka bhavyajIvarUpI kumudavanako vikasAnevAle candratulya zrInandi AcArya hue| zrInandi AcAryake ziSya zrI nayanandi muni hue va nayanandike ziSya nemicandra hue| una nemicandrake prasAdase zrI vasunandi AcAryane upAsakAdhyayana likhA hai| Apa dhArA nagarIke rAjA bhojake samayake hoM aisA pratIta hotA hai| ___ ApakI racanAe~ (1) pratiSThAsArasaMgraha, (2) upAsakAdhyayana yA zrAvakAcAra, (3) mUlAcArakI aacaarvRtti| ApakA samaya i.sa. 1068 se 1118 mAnA jAtA hai| 'pratiSThAsArasaMgraha' graMthake racayitA AcArya zrI vasunandidevako koTi koTi vNdn| (199) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI brahmadevajI adhyAtmakalAke marmajJa AcArya brahmadevajI adhyAtma jagatameM prasiddha haiN| bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake prAkRtatrayakI zrI jayasenAcAryadevane, jo TIkA racI; aise AcArya brahmadevajIkI zailI, AcArya jayasenajI (saptama) jaisI honese, saMbhava hai, ki AcArya jayasenajIko AcArya brahmadevajI racita dravyasaMgrahakI TIkA prApta huI hoN| una TIkAoMkI AcArya jayasenajI para kAphI asara huii| Apane bhI vahI zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha aura tAtparyArtha--aise pA~ca-pA~ca arthoMse sabhara TIkA kI hai| ApakI zailI, bhASA Adi AcArya jayasenajI(saptam)vat bAla brahmacArI AtmalIna AcArya bahAdevajI honese kisI kisIko zaMkA ho jAtI hai, ki AcArya jayasenajI va AcArya brahmadevajI eka hI hoN| Apa jayasenAcAryase pUrvavartI hone cAhie, kyoMki jayasenAcAryane apanI TIkAmeM dravyasaMgrahakA AdhAra diyA hai| (200) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAnoMkA mata hai, ki Apa brahmacaryameM ar3iga honese Apako 'brahma' nAmaka upAdhi milI thii| Apa bAla brahmacArI the aura devajI ApakA nAma thA / kaI vidvAna ApakA nAma 'brahmadevajI ' mAnate haiM, 'devajI' nahIM / Apane bRhad dravyasaMgrahakI TIkA likhI hai, usameM likhA hai, ki 'pahale bhagavAna nemicandra siddhAntideva dvArA somanAmake rAjazreSThike nimitta mAlavadezake AzramanAmaka nagarake munisuvrata caityAlayameM 25 gAthAtmaka dravyasaMgrahake laghurUpameM race jAne aura bAdameM vizeSa tattvaparijJAnArtha unhIM AcArya nemicandrake dvArA bRhadravyasaMgrahakI racanA huii| usa bRhaddravyasaMgrahake adhikAroMke vibhAjanapUrvaka yaha vRtti Arambha kI jAtI hai'| sAthameM yaha bhI sUcita kiyA hai, ki usa samaya Azrama nAmakA yaha nagara mahAmaNDalezvara adhikArameM thA aura soma nAmakA rAjazreSThi bhANDAgAra Adi aneka niyogoMkA adhikArI honeke sAtha-sAtha tattvajJAnarUpa sudhArasakA pipAsu thA' / isa parase vidvAna anumAna karate haiM, ki pUrvameM ullakhita sabhI ghaTanAe~ unake sAmane ghaTI haiN| ataH bhagavAna nemicandra siddhAntikadeva, brahmadevajI va rAjA bhoja sama-sAmayika the / dravyasaMgrahake ina TIkAMzoMse spaSTa jJAta hotA hai, ki dravyasaMgraha va usakI TIkAkI racanA - donoM rAjA bhojake kAlameM racI gaI thii| Apane apanI TIkAoMmeM aneka AcAryoMke granthoMke uddharaNa AdhArarUpase diye haiN| jisase yaha spaSTa hotA hai, ki Apa bahu zrutAbhyAsI to the hI, para cAroM anuyogake 20 jJAtA bhI the, kyoMki Apane apane graMthameM cAroM anuyogake zAstroMkA pramANa diyA hai| Apane (1) bRhad dravyasaMgraha TIkA, (2) paramAtmaprakAza TIkA, (3) kArtikeyAnuprekSA TIkA, (4) tattva dIpaka, (5) jJAnadIpaka, (6) pratiSThAtilaka, (7) kathAkoSa graMthoMkI racanA kI hai| ApakA samaya bhojake samayake karIba honese, IsAkI 11vIM zatAbdIke antima pAda honA mAnA jAtA hai| vaha zrI jayasenAcAryajI ( saptam ) ke nikaTa pUrvavartI samaya hI ginanA caahie| 'bRhad dravyasaMgraha TIkA' ke racayitA AcArya brahmadevajIko koTi koTi vaMdana / (201) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI jayasenajI (saptam ) bhagavAna kuMdakuMdAcAryake adhyAtma sAhitya samayasArako jaisA zrI amRtacaMdrAcAryadevane dravyadRSTipradhAna zailIse saMjoyA hai, usI bhA~ti Apane usI graMthako cAritrapradhAna zailIse saMjoyA hai| isI bhA~ti zrI amRtacaMdrAcAryadevane pravacanasAra jJAnapradhAna zailIse TIkA kI, to Apane usa hI graMthakI cAritrapradhAnazailIse TIkA kii| Apa bhagavAna amRtacaMdrAcAryake pazcAtvartI AcArya the, bhagavat kuMdakuMdAcAryadevake jina graMthoMkI amRtacaMdrAcAryadevane TIkA kI, Apane bhI unhIM granthoM para TIkA kii| ve TIkAe~ usI zailIse karanekA koI hetu nahIM rhtaa| ataH Apane unhIM granthoMkI anya zailIse TIkA kI / Apake granthameM Apane aksara zabdArtha, nayArtha, matArtha, AgamArtha va bhAvArtha nikAlakara sabhI gAthAoMkI TIkA kI hai| isa zailIse sabhI jIvoMko yathAsambhava sarva jagaha artha karaneko Apa kahate haiM, jisase Agamake AlokameM vaktAkA yathArtha Azaya spaSTa ho| Apane AgamArthaka lie kaI zAstroMko pramANarUpase peza kiye haiM, jisase spaSTa hotA hai, ki Apa bahuzrutAbhyAsI AcArya the| ApakI racanAkA Apake pazcAtvartI AcAryone khUba upayoga kiyA hai| ____ Apake sambandhameM Apane svayaM batAyA hai, ki 'sadAdharmameM rata prasiddha mAlu nAmaka sAdhu hue haiN| unakA putra sAdhu mahIpati huA hai| unase yaha cArUbhaTa nAmaka putra utpanna huA hai, jo sarvajJa paramAtmA va AcAryoMkI ArAdhanApUrvaka sevA kiyA karatA hai| usa cArUbhaTa arthAt AcArya jayasenajIne apane pitAkI bhaktike vilopa honese bhayabhIta ho, isa prAbhRta nAmaka graMthakI TIkA racI hai'| jisase jJAta hotA hai, ki ApakA gRhasthadazAkA nAma cArubhaTTa thA va pitA mahipati sAdhu va dAdA mAlu sAdhu the| ve sabhI munidIkSAdhArI hoMgeaisA anumAna ho sakatA hai, taba hI Apane unake lie sAdhu zabdakA prayoga kiyA hai| isa bAtase yaha bhI jJAta hotA hai, ki Apake pitAkI bhAvanAvaza pravacanasAra graMthakI TIkA yA tInoM prAbhRtoMkI TIkA kI hai| aisI prazasti Apane anya do (samayasAra aura paMcAstikAya) graMthoMkI TIkAmeM nahIM likhI hai| (202) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ziSyoMko mokSamArgakA saMbodhana karate hue AcArya jayasenajI (saptama) Apane apane guru paramparAke bAremeM likhA hai, ki mUlasaMghake nirgrantha tapasvI zrI vIrasenAcArya hue, unake ziSya aneka guNoMke dhArI AcArya somasena hue aura unakA ziSya yaha jayasena huA hai| isase jJAta hotA hai, ki AcArya somasenajI Apake dIkSAguru hoMge, kyoMki Apane Age zrImAn tribhuvanacandra guruko bhI namaskAra kiyA hai| ataH zrI tribhuvanacandrAcArya Apake vidyAguru hoNge| Apa sena gaNAnvayI AcArya avazya haiM--aisA spaSTa hai| Apane bhagavAna AcArya kuMdakuMdasvAmIke samayasAra, pravacanasAra va paMcAstikAya Adi tIna zAstroMkI TIkA kI hai| Apane ina TIkAoMmese samayasArakI TIkA vistAraruci ziSyake lie, pravacanasArakI TIkA madhyamaruci ziSyake lie va paMcAstikAyasaMgrahakI TIkA saMkSepa ruci ziSyake lie banAI hai| ApakI tInoM TIkAoMkA nAma 'tAtparyavRtti' hai| ApakA samaya I.sankI 11vIM zatAbdikA uttarArdha yA 12vIM zatAbdikA pUrvArdha mAnA jAtA hai| AcArya zrI jayasenajI (saptam)ko koTi koTi vaMdana / (203) CIAN Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna kundakundAcAryadevake guru jinacandrasvAmIse Apa bhinna AcArya jinacandrajI haiN| Apane 'siddhAntasAra' graMthakI racanA kI hai| Apake 'siddhAntasAra' graMtha parase jJAta hotA hai ki, isa graMtha para 'gommaTasAra jIvakANDa' va 'gommaTasAra karmakANDa' kA kAphI asara hai| isa parase Apa jinasiddhAntake jJAtA the| yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai| bhagavAna AcAryadeva zrI jinacandrajI jinacaMdra nAmaka aneka AcArya hue hai| una sabase bhinna, adbhuta prajJAke Apa AcArya apanemeM anere haiN| Apake graMthake adhyayanase jJAta hotA hai, ki ApakA samaya gommaTasAra jIvakANDa va karmakANDake racayitA AcArya nemicandra siddhAntacakravartIke pazcAt I. sankI 11vIM - 12vIM zatAbdI nizcita hotA hai / AcArya zrI jinacandrajI bhagavaMtako koTi koTi vaMdana / DA (a 04 bhUmAMhi pichalI rayanimeM kachu zayana ekAsana karana / (204) jayadeva Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI laghu anantavIrya racanA ApakI 12000 zlokapramANa 'prameyaratnamAlA se yaha jJAta hotA hai, ki Apa svayaM jAnate the, ki Apake pUrvameM anantavIrya AcArya hue haiM, kyoMki zrI prabhAcandrAcAryadevane apane nyAyakumudacandrameM siddhivinizcayaTIkAke racayitA AcArya anantavIryakA smaraNa kiyA hai, va Apane apanI 'prameyaratnamAlA' meM AcArya prabhAcandrajIkA bahumAnase smaraNa kiyA honese yaha spaSTa hai, ki Apake pUrvameM anantavIrya AcArya hue haiN| ataH 'siddhivinizcayaTIkA' ke racayitA bhagavAna AcArya anantavIryase apanI bhinnatA darzAneke lie Apane svayaMko 'laghu anantavIrya' batAyA hai| prameyaratnamAlAke sambandha vicAramagna zrI laghu anantavIrya AcArya (205) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryadevane parIkSAmukha graMthakI saMkSipta, kintu vizada vyAkhyA kI hai| sAtha hI usameM Apane cArvAka, bauddha, sAMkhya, nyAya, vaiSezika, mImAMsaka va vedAntAdi darzanoMke kucha viziSTa siddhAntoMkA spaSTa vivecana evaM nirAkaraNa bhI kiyA hai| Apake graMthake TippaNakArane isa graMthako 'prameyaratnamAlA' batAyA hai, yaha nAma pUrNataH sArthaka hai, kyoMki yaha vividha sAhajika prameyorUpI ratnoMkI kabhI nahIM chUTanevAlI mAlA hai| isa graMthake prAraMbhameM Apane svayaM isa TIkAkA nAma 'parIkSAmukha- paJjikA' nirdeza diyA hai va svayaM hI pratyeka samuddezake antakI 'puSpikA vAkya' meM 'parIkSAmukha laghuvRtti' batAyA hai / jo bhI ho, parantu Ajakala yaha 'prameyaratnamAlA' ke nAmase prasiddha graMtha hai| yaha grantha nyAyazAstrake jijJAsuoMko sarvadA nyAyazAstrakA bodha karAtA rhegaa| yaha bhAvanA mAtra hI nahIM, parantu yaha graMtha Ajakala jaina nyAyake adhyayana hetu vidyAlayoM va mahAvidyAlayoM takameM pAThyapustakake rUpameM AdaraNIya va paThanIya ho rahA hai| yaha racanA eka vyaktivizeSake nimittase banAI gaI hai| AcAryadevane svayaM isa graMthake prArambhameM tathA antameM spaSTa ullekha kiyA hai, ki 'Apane yaha TIkA vaijeyake priya putra -hIrapake anurodhase zAntiSeNake paThanArtha racI hai / ' yadyapi vaijeyake grAmakA patA spaSTa nahIM hai, para hIrapa badarIpAla vaMza yA jAtikA ojasvI sUrya thA, aisA nirdeza kiyA hai| unakI (vaijeyakI) patnIkA nAma nANAmbA thaa| jo apane viziSTa guNoMke kAraNa revatI, prabhAvatI Adi nAmoMse prasiddha thii| usake dAnavIra hIrapa nAmaka putra huA; jo samyaktvarUpa ratnoMse suzobhita thA / taduparAMta vaha lokahita kAryoMko karaneke lie prasiddha thA / unake Agrahase sambhavataH unhIke putra - zAntiSeNake par3hane hetu yaha laghuvRtti banAI hogI / ApakA yaha eka mAtra 'prameyaratnamAlA' graMtha hI hai / isameM bhI parIkSAmukhakI bhAMti pramANa va pramANAbhAsoMkI vizada carcA hai| ApakA samaya IsAkI 12vIM zatAbdikA madhyapAda pratIta hotA hai / 'prameyaratnamAlA' graMthake rayicatA AcAryadeva laghu anantavIryajIko koTi koTi vaMdana | * (206) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna zrI padmaprabhamaladhArIdeva munivara Apa bhagavAna AcArya kuMdakuMdadevajIke 'niyamasAra' graMthakI TIkA likhanevAle parama adhyAtmika nirgrantha muni bhagavaMta the| ApakA nAma 'padmaprabha' thaa| 'maladhArI' zabda munIndra bhagavantake lie digambara va zvetAmbara donoM AmnAyameM pracalita hai| ataH Apa mahAmunIndra bhagavaMta the| Apane svayaMko sukavijana payojamitra, paJcendriyaprasaravarjita va gAtramAtra parigrahI batAyA hai| Apake gurukA nAma zrI vIranandi siddhAntacakravartIdeva thaa| madrAsa prAntake 'paTazivapuram' grAmake zilAlekhAnusAra mANDalika tribhuvanamala bhojadeva colla, hejarA nagara para rAjya kara rahe the, taba vahA~ eka jinamaMdira banavAyA gayA thaa| usa samaya munIndra padmaprabhaladhArIdeva va unake guru vIranandi siddhAnta cakravartIdeva vahA~ vidyamAna the| isa parase anumAna hai, ki Apa dakSiNake munIndra bhagavaMta the| Apane apanI TIkAmeM adhyAtmake gahana gambhIra bhAva bhare haiN| usameM darzAyA hai, ki 'mokSa va mokSamArgakA AzrayarUpa kAraNa (bIja) nijAtmasvabhAva pratyeka AtmAmeM ye vartamAnameM hI vidyamAna hai; usakI dRSTi, mahattA, mUlya, jJAna, zraddhAna, AcaraNameM nahIM lAkara; para, karma va vartamAna svaparyAya jitanA hI svayamkA zraddhAna, jJAna, AcaraNa karanese pratyeka jIva saMsArameM duHkhI ho rahA hai'| ApakA paricaya dete hue niyamasAra TIkAkI prastAvanAmeM batAyA hai, ki-Apane bhagavAna kuMdakuMdAcAryadevake hRdayameM rahe parama gahana adhyAtmika bhAvoMko apane antaravedanake sAtha milAkara, isa niyamasAra graMthakI TIkAkI racanA kI hai| isa graMthameM Aye hue kalazarUpa kAvya atizaya madhura haiN| sAthameM ve adhyAtma-mastI va bhaktirasase bharapUra haiN| adhyAtmakavike rUpameM zrI padmaprabhamaladhArIdevakA sthAna jaina sAhityameM ati ucca hai| TIkAkAra munirAjane gadya va padyake rUpameM parama pAriNAmikabhAvako to bahuta hI gAyA hai| sampUrNa TIkA mAnoM, ki paramapAriNAmika-bhAvakA aura tadAzritamunidazAkA eka mahAkAvya ho isa bhAMti mumukSuhRdayako (207) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ an ALAALA 144 SUENEA cedar w munirAja padmaprabhamaladhArIdeva 'niyamasAra TIkA' racate hue (208) Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mudita karatI hai| paramapAriNAmikabhAva, sahaja sukhamaya munidazA aura siddha jIvoMkI paramAnaMdapariNatike prati bhaktise munivarakA citta mAnoM, ki ullasita ho rahA hai aura usa ullAsako vyakta karaneke lie unake pAsa zabda atizaya kama par3ate hoM, aisA unake mukhase prasaMgocita aneka upamA alaMkAra dvArA vyakta hotA hai| anya aneka upamAoMke sAtha, mukti, dIkSA Adiko bArabAra strIkI upamA be-dhar3aka dI hai, jisase Atmamasta mahAmunivarake brahmacaryakA atizaya jora sUcita hotA hai| saMsAra dAvAnala samAna hai, aura siddhadazA tathA munidazA parama sahajAnaMdamaya hai--aise bhAvake pravAhakA pUrI TIkAmeM brahmaniSTha munivarane alaukika rItise satata sarjana kiyA hai aura spaSTarUpase darzAyA hai, ki muniyoMke vrata, niyama, tapa, brahmacarya, tyAga, pariSahajaya, AdirUpa koI bhI pariNati haThase, khedayukta, kaSTajanaka yA narakAdike bhayamUlaka nahIM hotI, paraMtu antaraMga Atmika vedanase hotI parama paritRptike kAraNase sahajAnaMdamaya hotI hai ki jisa sahajAnaMdake pAsa saMsArIoke kanakakAminIjanita kalpita sukha upahAsamAtra aura ghora duHkhamaya bhAsate haiN| yathArthatayA mUrtimaMta munipariNati samAna yaha TIkA, mokSamArgameM vihAra karate munivaroMkI sahajAnaMdamaya pariNatikA tAdRza citAra detI hai| isa kAlameM aisI yathArtha AnaMdanirbhara mokSamArgakI prakAzaka TIkA mumukSuoMko samarpita karake TIkAkAra munivarane mahAna upakAra kiyA hai| Apane niyamasAra graMtha TIkA va pArzvanAthastotra do hI racanA racI hai| ApakA samaya I.sA.kI 12vIM zatAbdIkA madhyapAda mAnanemeM AtA hai| 'niyamasArakI tAtparyavRtti TIkA'ke racayitA munivara padmaprabhamaladhArideva bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (209) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI abhinava dharmabhUSaNa yati dharmabhUSaNa nAmaka kaI bhaTTAraka, vidvAna Adi hue haiN| una sabase bhinna dharmabhUSaNajI muni the| Apane apaneko anya dharmabhUSaNajIse bhinna darzAne hetu 'abhinava' vizeSaNa lagAyA hai| Apa svayam muni honese Apane apane pIche 'yati' vizeSaNa bhI lagAyA hai| Apake mAtApitA, janmasthAna AdikA koI ullekha kahIM nahIM milatA hai| phira bhI vijayanagara sAmrAjyake svAmI prathama devarAya aura unakI patnI bhImAdevI Apake bhakta the va Apako payA 'nyAyadIpikA' graMthake nyAyoMmeM magna AcArya abhinava dharmabhUSaNa yati (210) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guru mAnate the| ApakI guru paramparA nimna prakArase zilAlekhoMke AdhArase milatI hai| mUlasaMgha, nandisaMgha - balAtkAragaNake sArasvata gacchameM padmanaMdi (kundakundAcArya) unhIMke anvayameM amarakIrti AcArya (jinake ziSyoMke zikSaka - dIkSaka siMhanandI vratI the / ) zrI dharmabhUSaNa bhaTTAraka (dvitIya) (siMhanandI pratIke sadharmA ) varddhamAna munIzvara (siMhanandi vratIke caraNasevaka ) dharmabhUSaNa yati (tRtIya) (nyAyadIpikAkAra) isa taraha zrI dharmabhUSaNajIke sAkSAt guru zrI varddhamAna munizvara aura praguru dvitIya dharmabhUSaNa ho| amarakIrti dAdAguru aura prathama dharmabhUSaNa paradAdAguru the| Apako apane guruke prati ananya samarpaNatA va snehasaha - caraNoMpAsakatvameM bane rahane kI tamannA thii| Apa svayam isa bhAMti likhate haiM, ki yaha 'nyAyadIpikA' pUjya guru varddhamAna munIzvarakI kRpAkA phala hai / Apa bahuzrutAbhyAsI the, yaha ApakI kRtise jhalakatA hai| Apa svayam nyAyazAstrake prakhara vidvattAyukta jJAtA the| Apako anyamatoMkA bhI gahana abhyAsa thA / ApakI ekamAtra racanA 'nyAyadIpikA' hai; jisameM pramANa pramANAbhAsoM, hetu va hetvAbhAsoM AdikA sundara vivecana hai / usameM 'pramANakI prAmANyatA' bhI acchI taraha samajhAI hai| usI bhAMti lakSaNa va lakSaNAbhAsoMkA bhI sundara vivecana kiyA hai| Apane apanI pramANakI paribhASA racanemeM zrI akalaMka AcArya anusAra gaye hoM, aisA pratIta hotA hai / ApakA samaya I.sa. 1358-1418 mAnA jAtA hai| 'nyAyadIpikA' ke racayitA AcArya abhinava dharmabhUSaNa yatiko koTi koTi vaMdana / (211) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna AcAryadeva zrI zrIdharAcAryadeva " zrIdharAcArya nAmaka aneka jaina vidvAna hue haiN| unameM zrutAvatAra-gadya va bhaviSyadatacarita nAmaka graMthoMke racayitAke rUpameM ubharate Apa eka alaga AcArya haiN| mAnA jAtA hai ki Apa apabhraMzameM likhita sukumAlacariuke racayitA bhI haiN| aisI kathA prasiddha hai, ki 'balatke jinamaMdirameM jahA~ke zAsaka govindacandra the, aise padmacandra nAmaka eka muni upadeza de rahe the| upadezameM unhoMne sukumAlajIkA ullekha kiyaa| zrotAoMmeM pIche sAhUkA putra kumAra nAmaka eka vyakti thaa| usane sukumAlasvAmIke bAremeM vizeSa jAnanekI icchA vyakta kii| munirAjane kumAroMko zrIdharAcAryase abhyarthanA karaneko khaa| ve hI usakI jijJAsA zAnta kara sakate the|' ataH kumArane zrIdharAcAryako sukumAlacariu racaneke lie prerita kiyaa| jisase AcAryadevane yaha graMtha likhaa| ____ Apa zrI indranandi AcAryakI bhAMti aise AcArya haiM, ki jinhoMne svayamake lie tanika bhI na likhakara anya AcAryoMkI 'zrutAvatAra'rUpa paTTAvalIyA~ likha dii| jisake bala ___ hI itihAsakAra yatkiMcit AcAryoMke samaya, sthiti Adike bAremeM samajha pAte haiN| ApakI racanA ukta zrutAvatAra gadya, bhaviSyadatta carita, sukumAla cariu hai| ApakA samaya IsvIkI 14vIM zatAbdIkA madhyapAda pratIta hotA hai| AcArya zrI zrIdharAcAryadeva bhagavaMtako koTi koTi vNdn| (212) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrasvAmI pazcAt 25vIM zatAbdImeM jinadharma bhagavAna zrI mahAvIrasvAmIke nirvANa pazcAt karIba 683 varSa taka to aMga, pUrva va aMga - pUrvAMzakA jJAnapravAha kramazaH kSINa hotA huA bhI aviratarUpase calatA rhaa| taba taka zruta pravAhakI maukhika paramparA hI thii| tatpazcAt jJAna vizeSa- vizeSa kSINa hotA jAnese graMtha likhanekI paramparA zurU huI / tatpazcAt kaI mahAsamartha zrutadhara AcArya bhagavaMta dharasenAcArya, puSpadaMta, bhUtabali, kuMdakuMdasvAmI, samantabhadrasvAmI Adiko usa AcArya paramparAse milA jo zrutajJAna, usase unhoMne SaTkhaMDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra, pravacanasAra, niyamasAra, paMcAstikAyasaMgraha, tattvArthasUtra, AptamImAMsA, samAdhitaMtra, iSTopadeza Adi vividha graMthoMkI racanA karake usa zrutajJAnako cetanavaMta bnaayaa| tatpazcAt kucheka sArasvatAcArya hue, jinhoMne zruta paramparAmeM mile zrutajJAnako apane AtmajJAna va aMtaraMga vizuddhike balase maulika graMtha aura TIkA graMthoMko likhakara jinadharmako sarala va vizadrUpase sudRDha kiyA / isa bhAMti bhagavAna mahAvIrasvAmI dvArA pravAhita jJAna zanaiH zanaiH kSINatAkI ora bahatA gayA / aisA paramparAse pravAhita zrutajJAna karIba 2500 varSa taka claa| bhagavAna mahAvIrake pazcAt 2500 varSoMmeM, usa jJAna gaMgAne kaI utAra-car3hAva dekhe the| 2500vIM zatAbdImeM to bhagavAna mahAvIrake zAsanakA mUlabhUta aMga - adhyAtmajJAna luptaprAyaH ho gayA thA / usahI antargata vI.ni. 2416 (vi.saM. 1946, I. sa. 1890 ) meM parama kRpAlu sadgurudeva zrI kAnajIsvAmIkA janma huaa| unhoMne pUrvameM videhakSetrastha bhagavAna sImaMdharasvAmIse prApta dezanA aura vartamAnameM graMthAdhirAja samayasArase nija AtmasAkSAtkAra kiyaa| itanA hI nahIM, ukta digambara paramparAmeM hue sabhI AcAryoMke graMthoMkA rasAsvAdana kara unhoMne apanI AtmapariNatiko vizeSa nirmala banAI / puNyazAlI bhavyajIvoMko unakA pAvana, adhyAtmarasa gaMbhIra, zuddhAtma dRSTipradhAna upadeza bhI milA / parama kRpAlu pUjya gurudevazrIko, jabase samayasAra graMtha prApta huA, tabase unhoMne nirantara 58 varSa taka pUrva AcAryakRta digambara graMthoMkA rojAnA (213) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gahana adhyayana kiyaa| (usase pUrva unhoMne kula-paramparAse mile zvetAmbara, sthAnakavAsI graMthoMkA gahana abhyAsa kiyA thA, para jisakI unheM cAha thI, vaha unameM unheM nahIM milaa|) digambara AcAryoMkRta sabhI graMthoMse ve apanI pariNatiko nirmala banAte to the hI, sAthameM unhoMne una vividha digambara graMthoMmeMse kinhIM graMtha para eka bAra va kinhIM graMtha para anekabAra 7 mumukSusabhAmeM pravacana diye| sImaMdhara bhagavAnakA AzISa prApta pUjya gurudevane bhagavat kuMdakuMdAcAryadevake paMca paramAgamoMke nyAyoMkI to mUsaladhAra varSA barasAkara samasta digambara zAsana para va mukhyarUpase mumukSu samAja para asIma upakAra kiyA hai| abhI bhI Tepa-pravacanoM dvArA bhAgyazAlI mumukSuoM para adbhuta kRpA kara rahe haiN| unake upakArachAyAmeM mumukSugaNa apane-apane puruSArtha va pariNati anusAra apanA jIvanapaMtha ujjvala kara rahe haiN| isa bhAMti zrutajJAnakI jo paramparA bhagavAna mahAvIrase zurU hotI huI, ukta vividha / AcAryoMke mAdhyamase paramakRpAlu sadgurudeva zrI kAnajIsvAmI ko milii| unhoMne apane anubhava balase bahuzrutaparamparAko navapallavita karake anahada prabhAvanA kii| yaha saba upakAra AcAryavara ApakA, Apake graMthoMkA va unake pAvana pratApase paramakRpAlu zrI kahAnagurudevakA hai| jinase yaha jJAnapravAha abhI taka akSuNNadhArAse baha rahA hai| he AcArya bhagavaMta ! Apake graMtha ! va he kahAnagurudeva ! Apake aise asIma upakAroMse namrIbhUta ho, hama Apako koTi koTi vaMdanA karate haiN| ___ parama pUjya gurudevazrI kAnajIsvAmIkI zItala chAyAmeM--jinheM pUjya gurudevazrI 'isa kAlakA Azcarya', 'ArAdhanAkI devI', 'bhagavatI' Adi vividha upamAoMse alaMkRta karate the, aise--prazamamUrti bhagavatI bahinazrI caMpAbenane bhI apane adbhuta jJAna-vairAgya-pUjA-bhaktidharmacarcAoM dvArA tathA jinAyatanoMmeM digambara AcArya bhagavaMtoM va sAdhakoMkI citrAvalIyoM dvArA mumukSujIvoMke hRdayameM AcAryoM Adi prati bhaktibhAva jAgRta kara anupama upakAra kiyA hai| ____ aMtameM, phirase isa bhAMti AcAryadeva Apako, Apake graMthoko, pUjya kahAna gurudevazrIko va pUjya bahinazrIko-bhagavAna mahAvIra kI isa jJAnagaMgAko akSuNNa banAye rakhaneke lie koTi-koTi vaMdanA karate haiN| gaNanAtIta tujha upakAra, mujha aNu aNue re..... zabdoMthI kema kathAya ! namuM namuM bhAve re.... (214) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munirAja bhakti aise munivara ____ jAke dekheM, rAga-dveSa vanameM.....(2) nahIM tanameM....... grISma Rtu zikhara magana ke upAra.....(2) rahe dhyAnanameM......1 grISma Rtu pahADa zikhara cAturmAsa turutala buMda sahe ThADe......(2) china china meM......2 varSA Rtu vRkSa nIce dhyAna zItamAsa dariyA ke kinAre......(2) / dhIraja dhAre dhyAnanameM......3 zIta RtumeM nadI kinAre dhyAna jaise guruko maiM nita prati dhyAU~......(2) deta Dhoka caraNanameM.......4 (215) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 183 165 pariziSTa zAstroMkI nAmavAra anukramaNikA krama zAstrakA nAma AcAryakA AcAryapada nAma samaya(I.sa.meM) pRSTha 84 pAhuDa kuMdakuMdAcAryadeva 127-179 adhyAtmataraMgiNI somadevasUri 943-968 167 adhyAtmataraMgiNI zubhacaMdra 1003-1068 191 adhyAtmaratnasaMdoha yogIndudeva chaThavIM zatAbdI amitagati zrAvakAcAra amitagati-2 983-1023 amRtAzIti yogIndudeva chaThavIM zatAbdI 105 aSTazatI akalaMka AcArya 620-686 122 aSTasahasrI vidyAnaMdasvAmI 776-840 145 aMkurAropaNa indanaMdi AcArya 939 AtmakhyAti TIkA amRtacaMdrasvAmI 905-955 AtmAnuzAsana guNabhadrasvAmI 898 12 AtmAnuzAsana TIkA prabhAcandra-4 950-1020 171 AdipurANa(apUrNa) jinasenasvAmI-2 818-878 150 AdipurANa(sarga-43-47) guNabhadrasvAmI 898 AptaparIkSA vidyAnaMdasvAmI 776-840 145 ArAdhanA amitagati-2 983-1023 183 ArAdhanAsAra devasenAcArya 933-955 164 AlApapaddhatti devasenAcArya 933-955 164 indranaMdisaMhitA indranaMdi AcArya iSTopadeza pUjyapAdasvAmI pAMcavIM zatAbdI 102 uttarapurANa guNabhadrasvAmI 898 upAsakAcAra amitagati-2 983-1023 upAsakAdhyayana 1068-1111 24 ekIbhAvastotra vAdirAjasUri 1010-1065 195 auSadhikalpa indranaMdi AcArya 165 (216) 11 14 17 165 183 23 vasunaMdi Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA nAma 26 27 28 29 72 31 32 02 35 37 kathAkoSa karmaprakRti karmaprakRti rahasya karmaprAbhRta TIkA kalyANamaMdira stotra kasAyapAhuDa(maukhika) kasAyapAhuDa(cUrNisUtrasaha) kasAyapAhuDa (maukhika) kArtikeyAnuprekSA TIkA kArtikeyAnuprekSA kriyAkalApa TIkA kSatracUDAmaNi gaNitasArasaMgraha gadyakathAkoSa gadyaciMtAmaNi gaMdhahasti mahAbhASya gommaTasAra(karmakAMDa) gommaTasAra(jIvakAMDa) candraprabhacarita caMdraprajJapti caMdrodaya cAritrapAhuDa jayadhavalATIkA jayadhavalA(apUrNa) jalpanirNaya jaMbUdvIpapaNNatti jinadattacaritra jIvasiddhi 148 AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha 11vIM zatAbdI 201 930-950 163 930-950 163 138-185 568 112 73-162 143-173 prathama zatAbdI pUrvapAda 46 11vIM zatAbdI 201 dvitIya zatAbdI 84 950-1020 178 770-960 133 800-830 950-1020 171 770-860 133 138-185 981 180 950-990 168 983-1023 183 150-1020 171 127-179 80 818-878 150 770-827 cauthI zatAbdI brahmadevajI abhayanaMdi si.ca. abhayanaMdi si.ca. samaMtabhadrasvAmI siddhasena AryamaMkSu-nAgahasti yativRSabha AcArya guNadhara AcArya brahmadevajI svAmI kArtikeya prabhAcandra-4 vAdibhasiMha mahAvIradeva prabhAcandra-4 vAdibhasiMha samaMtabhadrasvAmI nemicaMdra si.ca. nemicaMdra si.ca. vIranandi si.ca. amitagati-2 prabhAcandra-4 kuMdakuMdAcAryadeva jinasenasvAmI-2 vIrasenasvAmI zrIdattajI padmanaMdinAtha-1 guNabhadrasvAmI samaMtabhadrasvAmI 40 41 42 91 180 44 46 47 48 139 52 977-1043 898 138-185 (217) Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA nAma 163 54 jainendravyAkaraNa jainendravyAkaraNa TIkA jJAnadIpaka jJAnArNava jyotiSapaTala jvAlAmAlinI tattvasAra tattvAnuzAsana tattvAnuzAsana tattvArtha TIkA tattvArthavArtika 65 tattvArthavRttipada-vivaraNa 66 tattvArthazlokavArtikAlaMkAra tattvArthasAra 68 tattvArthasUtra tattvArthasUtra 70 tattvArthasUtra TIkA tattvArthasUtra TIkA 72 tattvArthasUtra TIkA 73 tattvArthasUtra TIkA tattvArthavRtti(tattvArthasUtra TIkA) trilakSaNavardhana trilokasAra trivarga mahendrabhatalisaMjalpa triskaMdhAtmajyotiSa darzanapAhuDa darzanasAra dasabhakti 161 AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha pAMcavIM zatAbdI 102 930-950 11vIM zatAbdI 201 1003-1068 191 800-830 148 939 165 933-955 164 138-185 91 11vIM zatAbdI 196 chaThavIM zatAbdI 105 620-684 122 950-1020 173 776-840 145 905-955 sAtavIM zatAbdI 116 179-243 138-185 91 620-685 122 776-840 145 930-950 163 pAMcavIM zatAbdI 102 6-7vIM zatAbdI 108 981 180 943-968 167 6-7vIM zatAbdI 109 127-179 933-955 164 pAMcavIM zatAbdI 102 pUjyapAdasvAmI abhayanaMdi si.ca. brahmadevajI zubhacaMdra mahAvIradeva indranaMdi AcArya devasenAcArya samaMtabhadrasvAmI rAmasenAcArya yogIndudeva akalaMka AcArya prabhAcaMdra-4 vidyAnaMdasvAmI amRtacaMdrasvAmI prabhAcaMdra dvitIya umAsvAmI samaMtabhadrasvAmI akalaMka AcArya vidyAnaMdasvAmI abhayanaMdi si.ca. pUjyapAdasvAmI pAtrakesarI nemicaMdra si.ca. somadevasUri RSiputra kuMdakuMdAcAryadeva devasenAcArya pUjyapAdasvAmI 98 77 80 (218) Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA nAma AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha 91 82 83 183 devAgamastotra/AptamImAMsA dohApAhuDa dhammapasAyaNa dharmaparIkSA dharmaratnAkara dhavalA dhavalA(maukhika) nayacakra nijAtmASTaka 87 91 nItivAkyAmRta 80 95 niyamasAra 93 niyamasAra TIkA 94 nItisAra naukAra-zrAvakAcAra 96 nyAya kumudacaMdra nyAyadIpikA nyAyavinizcaya patraparIkSA 100 padmanaMdi paMcaviMzatikA 101 padmapurANa 102 paramAtmaprakAza 103 paramAtmaprakAza TIkA 104 parikarma TIkA 105 parIkSAmukha 106 paMcasaMgraha 107 paMcAstikAya TIkA 108 paMcAstikAya pradIpa 109 paMcAstikAyasaMgraha samaMtabhadrasvAmI 138-185 yogIndudeva chaThavIM zatAbdI 105 padmanaMdinAtha-1 977-1043 174 amitagati-2 983-1023 jayasenAcArya SaSThama 998 161 vIrasenasvAmI 770-827 139 elAcArya 770 135 devasenAcArya 933-955 164 yogIndudeva chaThavIM zatAbdI 105 somadevasUri 943-968 167 kuMdakuMdAcAryadeva 127-179 padmaprabhamaladhArideva 12vIM zatAbdI 209 indranaMdi AcArya yogIndudeva chaThavIM zatAbdI 105 prabhAcandra-4 950-1020 171 abhinavadharmabhUSaNa yati 1358-1418 211 akalaMka AcArya 620-681 122 vidyAnaMdasvAmI 776-840 145 padmanaMdi-2 11vIM zatAbdI 197 raviSeNa AcArya 677 124 yogIndudeva chaThavIM zatAbdI 105 brahmadevajI 11vIM zatAbdI 201 kuMdakuMdAcAryadeva 127-179 mANikyanaMdIjI 1003-1028 185 amitagati-2 983-1023 183 jayasenajI saptama 11-12vIM zatAbdI 203 prabhAcaMdra-4 950-1020 171 kuMdakuMdAcAryadeva 127-179 80 10 (219) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA nAma AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha 6-7vIM zatAbdI 108 818-878 151 6-7vIM zatAbdI 109 905-955 161 930-950 163 165 201 11vIM zatAbdI 939 1068-1111 165 138-185 91 145 110 pAtrakesarIstotra 111 pardhAbhyudaya 112 pAzakevalI 113 puruSArthasiddhiupAya 114 pUjAkalA 115 pUjAkalpa 116 pratimAsaMskAraropaNa pUjA 117 pratiSThAtilaka 118 pratiSThApATha 119 pratiSThAsAra saMgraha 120 pramANa padArtha 121 pramANaparIkSA 122 pramANasaMgraha pramANasaMgraha 124 pramANasaMgrahAlaMkAra 125 prameyakamalamArtaMDa prameyaratnamAlA 127 pravacanasAra 128 pravacanasAra TIkA 129 pravacanasArasaroja bhAskara 130 prAkRta paMcasaMgrahavRtti 131 prAkRta vyAkaraNa 132 bArasaaNuvekkhA 133 bRhada dravyasaMgraha 134 bRhad dravyasaMgraha TIkA 135 bRhad sarvajJasiddhi 136 bRhad sAmAyika pATha 137 bodhapAhuDa pAtrakesarI jinasenasvAmI-2 RSiputra amRtacaMdrasvAmI abhayanaMdi si.ca. indranaMdi AcArya indranaMdi AcArya bahAdevajI indranaMdi AcArya vasunaMdi samaMtabhadrasvAmI vidyAnaMdasvAmI akalaMka AcArya bRhada anaMtavIrya bRhada anaMtavIrya prabhAcaMdra-4 laghu anaMtavIrya kuMdakuMdAcAryadeva jayasenajI saptama prabhAcandra-4 padmanaMdinAtha-1 samaMtabhadrasvAmI kuMdakuMdAcAryadeva nemicaMdra siddhAMtideva brahmadevajI anaMtakIrtijI amitagati-2 kuMdakuMdAcAryadeva 206 776-840 620-683 122 975-1025 172 975-1025 172 950-1020 171 12vIM zatAbdI 127-179 80 11-12vIM zatAbdI 203 950-1020 171 977-1043 174 138-185 127-179 1068 198 11vIM zatAbdI 201 8vIM zatAbdI 146 983-1023 183 127-179 80 (220) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha nAma 618-650 127-179 prathama zatAbdI 14vIM zatAbdI 983-1023 127-179 mAnatuMgasvAmI kuMdakuMdAcAryadeva zivakoTi zrIdhara AcArya amitagati-2 kuMdakuMdAcAryadeva indranaMdi AcArya indranaMdi AcArya kuMdakuMdAcAryadeva vasunaMdi kuMdakuMdAcAryadeva somadevasUri somadevasUri 165 165 80 127-179 1068-1111 127-179 943-968 943-968 199 80 167 167 138 bhaktAmarastotra 139 bhaktisaMgraha 140 bhagavatI ArAdhanA 141 bhaviSyadatta carita 142 bhAvanAdvAviMzatikA 143 bhAvapAhuDa 144 bhUmikalpa 145 muniprAyazcittaprAbhRta 146 mUlAcAra 147 mUlAcAra TIkA 148 mokSapAhuDa 149 yazastilaka campU 150 yukticiMtAmaNistava 151 yuktyAnuzAsana/ vIrajinaguNakathA 152 yuktyAnuzAsanAlaMkAra 153 yogapradIpa yogasAra 155 yogasAraprAbhRta 156 yoniprAbhata(maukhika) 157 ratnakaraMDaka zrAvakAcAra TIkA 158 ratnakaraMDaka zrAvakAcAra 159 rayaNasAra 160 laghIyastraya 161 laghIyastraya TIkA 162 laghudravyasaMgraha 163 laghu sarvajJasiddhi 164 laghu sAmAyika pATha 91 145 191 105 162 154 171 samaMtabhadrasvAmI vidyAnaMdasvAmI zubhacaMdra yogIndudeva amitagati-1 dharasenAcArya prabhAcandra-4 samaMtabhadrasvAmI kuMdakuMdAcAryadeva akalaMka AcArya prabhAcandra-4 nemicaMdra siddhAMtideva anaMtakIrtijI amitagati-2 138-185 776-840 1003-1068 chaThavIM zatAbdI 923-963 38-106 950-1020 138-185 127-179 620-680 950-1020 1068 8vIM zatAbdI 983-1023 . 122 171 198 146 183 (221) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA nAma AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha 161 171 164 180 905-955 950-1020 933-955 981 127-179 AThavIM zatAbdI cauthI zatAbdI 8-9vI zatAbdI 776-840 80 126 147 145 166 165 laghutattvasphoTa 166 laghudravyasaMgraha TIkA 167 laghunayacakra 168 labdhisAra 169 liMgapAhuDa varAMgacaritra 171 vAdanyAya 172 vAdanyAyavicikSaNa 173 vidyAnaMda mahodaya 174 vistaratattvatribhaMgI 175 vyAkhyAprajJapti 176 vyAkhyAprajJapti 177 vyAkhyAprajJapti(maukhika) 178 zakaTAyananyAsa 179 zabdAmbhojabhAskara 180 zAMticakrapUjA 181 zIlapAhuDa 182 zrAvakAcAra 183 zrIpurapArzvanAtha stotra 184 zrutabhavanadIpaka nayacakra 185 zrutAvatAra 186 zrutAvatAra gadya 187 SaTkhaMDAgama 188 SaTkhaMDAgama TIkA 189 SaTakhaMDAgama (maukhika) 190 SaNNapratikramaNa 191 satyAzAsanaparIkSA 192 sanmatisUtra amRtacaMdrasvAmI prabhAcandra-4 devasenAcArya nemicaMdra si.ca. kuMdakuMdAcAryadeva jaTAsiMhanandI zrIdattajI kumAranaMdi vidyAnaMdasvAmI kanakanaMdi si.ca. bappadeva amitagati-2 zubhanaMdi, ravinaMdi prabhAcandra-4 prabhAcandra-4 indranaMdi AcArya kuMdakuMdAcAryadeva vasunaMdi vidyAnaMdasvAmI devasenAcArya indranaMdi AcArya zrIdhara AcArya puSpadaMta, bhUtabali samaMtabhadrasvAmI dharasenAcArya somadevasUri vidyAnaMdasvAmI siddhasena prathama zatAbdI 68 983-1023 183 prathama zatAbdI pUrvapAda 67 950-1020 171 950-1020 171 80 127-179 1068-1111 776-840 933-955 199 145 164 165 14vIM zatAbdI 66 - 156 138-185 38 - 106 943-968 167 776-840 145 568 112 (222) Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krama zAstrakA nAma AcAryakA nAma AcAryapada samaya(I.sa.meM) pRSTha 193 samayavyAkhyA TIkA 194 samayasAra 195 samayasAra TIkA 196 samayasAra TIkA 197 samAdhitaMtra 198 samAdhitaMtra TIkA 199 sarvabhUSaNa 200 sarvArthasiddhi 201 sArdaradvIra-prajJapti 202 siddhapriyastotra 203 siddhAMtasAra siddhivinizcaya TIkA 205 siddhivinizcaya 206 sukumAla cariu 207 subhASitataMtra 208 subhASitaratnasaMdoha 209 sUtrapAhuDa 210 stutividyA / jinazataka syAdvAdvAda siddhi 212 syAdvAdopaniSada 213 svayaMbhUstotra 214 svAnubhavadarpaNa 215 harivaMzapurANa 204 sisa amRtacaMdrasvAmI kuMdakuMdAcAryadeva prabhAcandra-4 jayasenajI saptama pUjyapAdasvAmI prabhAcandra-4 indranaMdi AcArya pUjyapAdasvAmI amitagati-2 pUjyapAdasvAmI jinacaMdrajI bRhad anaMtavIrya akalaMka AcArya zrIdhara AcArya yogIndudeva amitagati-2 kuMdakuMdAcAryadeva samantabhadrasvAmI vAdibhasiMha somadevasUri samantabhadrasvAmI yogIndudeva jinasenasvAmI-1 905-955 161 127-179 80 950-1020 171 11-12vIM zatAdI 203 pAMcavIM zatAbdI 102 950-1020 171 165 pAMcavIM zatAbdI 102 983-1023 183 pAMcavIM zatAbdI 102 11-12vIM zatAbdI 204 975-1025 172 620-682 122 14vIM zatAbdI 212 chaThavIM zatAbdI 105 983-1023 127-179 138-185 770-860 133 943-968 167 138-185 91 chaThavI zatAbdI 105 748-818 131 183 211 (223) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIrakI AcArya paramparA(hindI)ke prakAzanArtha prApta Arthika sahAya rU. 5000/- zrImatI mAnubena, udayapura zrImatI zakuntalAbena pavanakumAra jaina, sonagaDha | zrImatI vimalAna zAMtilAla, khaMDavA rU. 2500/ ha. rAjazrIbena zrI niyama bhavyeza pArekha, vaDodarA zrI zAMtibhAI ratanacaMdajI jaina rU. 2100/ ha. bra. sumanabena, sAgara zrImatI dIpikAbena gaMgAvata, udepura zrImatI mInAbena anilakumAra jaina, ha. bra. kuMtIbena, maMDalA rU. 2000/zrImatI minAkSIbena jaina, udayapura zrI nirmalAbena kavaracaMda jaina zrImatI zIlabena surendra jaina, zrI raMgalAlajI, kurAvaDa ha. saurabha, indora rU. 1500/ | zrImatI sucitAbena taruNakumAra khaMDavA zrI lalitAbena vrajalAla zAha, jalagAMva zrImatI sarojabena nemicaMda, khaMDavA rU. 1100/ __ha. rAjakumAra, jayakumAra, khaMDavA zrI tasArI narasiMhapura kanoda zrImatI mAnakabAI rAvasAheba khaMDavA rU. 1001/ ha. bra. caMdrAbena zrI sajjanalAlajI baMDI, udayapura zrI AdinAtha digambara jaina maMDala, khaMDavA zrI avirala apekSA, pratApagar3ha zrI caMpAbena umarAvaprasAda jaina / ha. zarmiSThA prakAza ha. bra. AzAbena zrI kSAyika jaina, udepura zrImatI mamatAbena AnaMdakumAra parivAra zrImatI vINAbena kamalezabhAI jaina, udayapura zrImatI zazIbena lakSmIcaMda jaina, zrI vINA/arpita jaina, udayapura ha. jinendra, jitendra, meghA, sonagaDha zrI vizAla prakAzabhAI jaina, khaMDavA zrImatI vidyAbena rAjendrakumAra jaina ha. paMcaratna parivAra ha. siddheza, durga bra. vINAbena, bra. subodhabena, sonagaDha zrImatI kusumabena jJAnacaMdajI jaina, sonagaDha zrI motIlAlajI jaina, khaMDavA ha. kusumabena zrImatI caMdrAbena niraMjanajI jaina, udayapura zrI dharamakumArajI jaina, jabalapura ha. nikI ha. kumudabena zrI lakSmIlAlajI baMDI, udayapura (224) Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUti tIrtha mahAna, svarNapurI sohe 'yaha kahAnaguru varadAna, maMgala mukti mile,