Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata dRSTi [ aNuvrata aura unakI vyAkhyA ] . muni zrI nagarAjajI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka : aNuvratI samiti 3, porcugIja carca sTrITa, kalakattA-1 prastuta pustakake prakAzanakA samasta vyaya-bhAra bhinAsara (bIkAnera ) nivAsI zrImAn pannAlAlajI campAlAlajI baida, 2, rAjA uDamana sTrITa, kalakattAne vahana kiyA hai| unakI isa anukaraNIya udAratAke liye sAbhAra dhnyvaad| mUlacanda seThiyA saMyojaka sambat 2010, baisAkha kRSNa amAvasyA prathama saMskaraNa 2000 prati] [ mUlya 1) mudraka : surAnA prinTiGga varksa, 402, apara citapura roDa, kalakattA-7 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvratI-saMghake pravartaka AMcAyavara zrI tulasIke caraNoMmeM samarpaNa sarvasva ! " yadyapi jIvanakI pratyeka dRSTi Apake iGgitase anuprANita hai aura vaha ApakI hI hai, aNuvratI-saMghake Adi upakramase Aja taka Apake nikaTatama samparka meM raha kara jahA~ taka maiM ApakI etad viSayaka dRSTiko hRdayaGgama kara sakA use svabhASAmeM abhivyakta karanekA prastuta AyAsa, 'aNuvrata-dRSTi' hai| maharSe ! samasyAoMse AkrAnta Ajake isa viSama yugameM aNuvrata-vyavasthA eka sahaja samAdhAna hai| saMsAra ise aNuvrata-darzana yA aNuvratavAda na bhI kahe, to bhI yaha to mAnanA hI hogA ki yaha mAnavatAke dharAtalako maryAdita karanevAlI eka ArSa-dRSTi hai| yugAloka ! isa akiMcana upahAra kara deneke pariNAma svarUpa to maiM apane Apako kRtakRtya mAnakara Aja kisI vizeSa AnandakA anubhava nahIM kara rahA hUM kintu jisa aNuvratI-saMghake viSayameM socanA, likhanA, bolanA jIvanakA eka dhyeya bana cukA hai, usa ora maiM do 'Daga' bhara sakA, yahI mere harSakA viSaya hai| muni nagarAja www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ lekhakIya 'sahU sayAne eka mata' vAlI kahAvata caritArtha huii| parataMtratAkI ber3iyA~ TUTI bhAratIya janatAko mukta vAtAvaraNameM zvAsa lenekA avasara milaa| eka sAtha anekoM vicArakoMne, dezake karNadhAroMne dezakA sarvaprathama bhAvI kAryakrama caritra-nirmANa hI maanaa| isIkA to pariNAma thA ki mahAtmA gAMdhIkI mRtyuke anantara hI AcArya vinobA sarvodaya-kAryakrama janatAke sAmane rakhate haiM / ve kahate haiM "satya aura ahiMsApara eka aisA samAja banAnekI koziza karanA jisameM jAti-pAti na ho, jisameM kisIko zoSaNa karanekA maukA na mile, jisameM vyakti-vyaktiko sarvAGgINa vikAsa karanekA pUrA avasara mile|" ( jAnakArI patra sarvodaya samAja) lagabhaga usI kAlameM AcArya zrI tulasI aNuvratI-saMghakA saMsthApana karate haiM, ve apanA uddezya batalAte haiM "jAti, varNa, deza aura dharmakA bhedabhAva na rakhate hue mAnavamAtrako saMyama pathakI aura AkRSTa karanA / " "ahiMsAke pracAra dvArA vizvamaitrI aura vizvazAntikA pracAra krnaa|" uddezya aura kAryakramakI tulanA donoM pravRttiyoMko eka hI mastiSkakI sUjha mAna leneko prerita sI karatI hai| rASTrapati DA. rAjendraprasAdane to AcAryavarase anurodha kiyA thA ki sarvodaya aura aNuvrata vicAra paraspara bahuta mela khAnevAle haiM, maiM cAhatA hUM donoM pravRttiyA~ pArasparika sahayogase calAI jAya to dezakA adhika kalyANa hogaa| isake kucha hI bAda vyavahAra-zuddhi Andolana janatAke sAmane A jAtA hai| aNuvrata-Andolana aura vyavahAra zuddhi AndolanameM bhI kitanI sajAtIyatA hai, yaha Apa nIce eka uddharaNa va isa 'bhaNuprata dRSTi' ke avalokanase jAne / vyavahAra-zuddhi AndolanakA pratijJApatra yaha hai : "maiM pratijJA karatA hUM ki(1) vyApArIke nAte maiM (ka) mAlakI saMgrahakhorI nahIM karU~gA, jisase ki bAjArameM usakI kRtrima kamI paidA ho jaay| (kha) bAjArameM kRtrima mAMga bar3hane ke kAraNa bejA munAphA karaneke lie apane mAlake bhAva nahIM bddh'aauuNgaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kha ] (ga) kisIke ajJAna yA jarUratakA lAbha uThAneke lie jyAdA kImata nahIM mAMgUMgA yA taula-nApameM kasara nahIM kruuNgaa| (gha) bhaviSyameM Akasmika kAraNoMse bhAva bar3ha jAyeMge, isa Azayase maiM cIjeM becanese inkAra nahIM kruuNgaa| para agara koI anucita lAbha uThAnekI dRSTise merA mAla kharIdanA cAheMge to maiM unheM mAla nahIM duuNgaa| isa dazAmeM merA dvAra kharIdadAroMko phuTakara vikrIse tathA eka niyata mAtrAmeM hI mAla becanekA adhikAra meM rkhuugaa| (ca) maiM apane mAlakI bikrI-kImata sahI-sahI khule Ama btaauuNgaa| (cha) maiM apane mAlameM kisI tarahakI milAvaTa nahIM karU~gA aura jAnakArI honepara aisI cIja apanI dukAnameM nahIM rkhuugaa| (2) kharIdadArake nAte (ka) jisa cIjakI bAjAra meM kamI ho, use jarUratase jyAdA nahIM kharIdUMgA , aura kRtrima kamI paidA karanevAlI pravRttiyoM meM sahayoga nahIM duuNgaa| (kha) jina cIjoMke bhAva niyantrita kiye gaye hoM, ve niyantrita bhAvase hI kharIdanekI merI koziza rahegI, para ve vaise na mile to maiM yathAsambhava unake binA hI nibhAnekI koziza kruuNgaa| (ga) suvidhA, ArAma yA sAmAjika kAryoMke lie kAnUnako TAlakara yA gupta rItise cIja nahIM khriiduuNgaa| .. (gha) maiM kisIko rizvata nahIM dUMgA aura dUsaroMkI apekSA khudake lie bejA phAyadA uThAneke Azayase na kisIse siphAriza-patra hI luuNgaa| (3) sarakArI karmacArI yA sArvajanika kAryakartAke nAte maiM kisIse rizvata yA bakhziza nahIM lUMgA aura na apane kartavya pAlanameM adhikArI yA bar3e AdamiyoMke pramAvase cyuta hI houuNgaa| maiM jyAdAse jyAdA logoMko zuddha vyavahArI banAnekI kozisa kruuNgaa| aba Apa aNuvrata-saMghakI niyamAvalIpara dhyAna deN| minna sthAnoMse saMcAlita bhinna pravRttiyoMmeM kitanA anUThA sAmaMjasya hai| tabhI to kahanA par3atA hai, 'saha sayAne eka mata' / .. AcAryabarake vAtAvaraNameM jabase hI eka naitika AndolanakI lahara uThI, tamIse usa vAtAvaraNameM ghula-milakara rahanekA mujhe avasara milA hai| dehalIke prathama vArSika adhivezanake anantara hI annuvrtoko vistRta vyAkhyA likha denekA Adeza AcAryavara dvArA milaa| usI nirdezakA pAlana hI yaha 'aNuvrata dRSTi' Apake sAmane hai, jisameM atha se iti taka mere zabdoM meM AcAryavarake vicAra haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ ga ] isa pustakako samApta kiye lagabhaga varSase bhI adhika samaya ho cukA hai, prArambha kAlase aura bhI adhika / merI pustakakA vartamAna Aja bhUta bana cukA hai / paThana kAlameM pAThaka isakA dhyAna rkheNge| bhASAko yathAsambhava sarala rakhanekA hI lakSa rakhA gayA hai tathApi saMskRtAbhyAsI kI lekhanIse kvacit kaThinatAkA avataraNa bhI kSamya hai| niyamoMkI racanA nakArAtmaka vidhise hai| ataH vyAkhyA bhI AdezamUlaka na hokara niSedhaparaka hI hai, isalie bhI bhASA-pravAhameM kvacit asvAbhAvikatAkA-sA bhAna bhI ho sakatA hai / eka saMyamIkI bhASA sarvathA pravRttisUcaka ho bhI nahIM sktii| aNuvrata vyavasthAkI mUla bhitti hI niSedhavAdapara AdhArita hai| vastutaH vidhi kI apekSA niSedha hI adhika vizuddha rahA karatA hai| 'satya bolo' kI apekSA 'asatya mata bolo' yaha adhika vizuddha hai / satya bolaneke Adezakako apane vAkyakI vizuddhi ke lie yaha kahanA hogA 'satyaM brUyAt' 'priyaM brUyAt ' 'mA brUyAt satyamapriyam' kintu 'asatya mata bolo' isa bhASAmeM koI apavAda jor3a denekI AvazyakatA nahIM rhtii| dUsarI bAta vidhikI apekSA niSedhameM alpa bolanese hI kArya calatA hai, jIvanameM yaha karo vaha karo kI yadi hama tAlikA banAne baiThege to sahasroM niyamoMke nirdhAraNa kI AvazyakatA hogI phira bhI tathya adhUrA rhegaa| yaha mata karo vaha mata karo isa paddhatike anusAra jIvanakA heya tattva sahaja hI pare kiyA jA sakatA hai aura upAdeya tattva svayameva sustha raha jAtA hai| astu, aNuvratI-saMgha jIvana zuddhikA eka nakArAtmaka mArga kahA jA sakatA hai| AjakI samAja vyavasthA pratyakSa pradhAna hai| pratyakSameM yadi roTI aura kapar3A hI samasyA rUpa hai to Ajake yuga nirmAtA roTI aura kapar3ekA hI darzana banA DAlate haiN| aNuvrata vyavasthAmeM kSitijake usa pArakI cintAkA hI mukhya sthAna hai| bhAratIya dArzanikoMne kabhI bhI pratyakSako hI saba kucha nahIM maanaa| unakI vyavasthAmeM jIvanakA mukhya lakSya niHzreyas prApti rahA aura gauNa phala pratyakSa samAja vyvsthaakaa| isakA yaha tAtparya nahIM ki unhoMne kevala parokSake lie hI socaa| tattva yaha hai, unake parokSa siddhike sAtha pratyakSa siddhikA dvAra hamezA svayaM khulA rahA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ pa ] ..yahI kAraNa hai ki bhAratIya saMskRti hamezA hI ahiMsA pradhAna rahI hai ! unhoMne batAyA-"hiMsA mata karo, asatya mata bolo, corI mata karo, bhoga vilAsa mata karo, saMgraha mata kro| isase tumheM niHzreyas milegaa|" aba gaura kareM ki mokSa prAptike lie samAja yadi hiMsA-zoSaNa Adiko tyAga kara calatA hai, pratyakSakI samAja vyavasthA apane Apa hI ho jAtI hai| roTI aura kapar3ekA prazna phira khar3A nahIM raha jaataa| astu-aNuvrata-saMghakA maulika uddezya vyaktiko niHzreyas kI ora agrasara karanA hai| ..' jaba ki saradArazaharameM san 1649 mArca mahInemeM aNuvratI-saMgha kA udghATana samAroha cala rahA thA, sahasroMkI pariSad meM niyamAvalI par3hakara sunAI jA rahI thI, harijana patrameM gulajArIlAla nandA dvArA sarvodaya sammelanapara kI gaI kucha pratijJAoM kA ullekha aayaa| patrameM pratijJAoMke prasArakA hI Agraha thaa| pratijJAe~ aNuvratI saMghake niyamoMse milatI-julatI sI thiiN| kucha eka jo naI thIM AcAryavarane unheM aNuvrata niyamAvalImeM jyoMkA tyoM sthAna de diyA / * yaha AcAryavarakA do naitika AndolanoMko eka kar3ImeM jor3a denekA udAra dRSTikoNa thaa| isI prakAra sarvodaya Andolanake saMcAlaka AcArya vinobA bhAve aura AcArya tulasIkA vigata miMgasara mAsameM dehalImeM jaba milana huA, AcArya vinovA bhAvene aNuvrata kAryakramakA hRdayase svAgata kiyA aura kahA isa sambandhake mere vicAra to Apa 'harijana' meM par3ha hI cuke hoNge| 'harijana' meM ullikhita vicAra kevala mazruvAlAke hI nahIM apitu hama donoMke the|" astu ___ maiM AzA karatA hU~ dezake anyAnya udAracetA vicAraka bhI natika utthAnake isa punIta kAryameM sahayogakA vinimaya karate rheNge| ... muni nagarAja - samvat 2009 ) ... vaizAkha kRSNa tRtiyA sujaangddh'| * acaurya aNuvrata niyama 6, 9 .. . brahmacarya aNuvrata niyama 6 . aparigraha aNuvrata niyama 12 .. .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ samapaNa lekhakIya 1 - vidhAna 2- aNutrata (1) ahiMsA - aNuvrata viSaya-sUcI (2) satya-aNuvrata (3) acaurya - aNutrata (4) brahmacarya aNuvrata (5) aparigraha aNuvrata 3 - sAdhanAke niyama 4 - aNuvrata Andolana ( 11 sUtrI kAryakrama ) 5- AlocanAke pathapara aNuvratI - saMgha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pRSTha If w 23 67 78 88 65 107 112 115 www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata - dRSTi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna kisI bhI saMsthA, samAja aura rASTra kA prANa usake saMgaThana para avalambita hai / saMgaThana meM hI usakI saphalatA aura asaphalatAkA bIja mantra chipA rahatA hai / 'aNuvratI - saMgha' kA saMgaThana eka apane hI prakArakA hai| AlocakoM ke hRdaya meM anekoM prazna aura jijJAsAeM ekAeka uTha sakatI haiM jaba taka vaidhAnika dhArAoMkA maulika dRSTikoNa unake sAmane na Aye / ataH prathamataH vidhAna - racanA sambandhI dRSTikoNako spaSTa kara denA Avazyaka hai| kisI bhI vicAradhArAke prasArake sambandha meM do dRSTikoNa hamAre sAmane A rahe haiM - prathama, jisa vicAradhArAkA prasAra karanA ho usake pIche eka sudRr3ha saMgaThana ho aura usake sahAre usa vicArakA aura usa saMgaThanakA prasAra kiyA jaaye| tabhI kisI vicAra-saraNikA vyApaka honA sambhava hai / dUsarA dRSTikoNa jo gAMdhIvAdI vicArakoMkA hai, usake anusAra kisI siddhAntako jIvita rakhane ke liye yA prasArita karane ke liye kisI saMgaThana yA paramparAko janma denA doSapUrNa hai / saMgaThana sImita rahatA hai, vaha vyApaka nahIM ho sakatA; paramparA Age calakara sajIva nahIM rahatI, vaha eka nirjIva sampradAyakA rUpa le letI hai / vaha sampradAya Age calakara samAjake lie viSa sAbita hotA hai / isI dRSTikoNake anusAra gAMdhI- vicAra-dhArA kA prasAra karane ke liye gAMdhIvAdiyoMne koI tadrupa saMgaThana nahIM bnaayaa| zrI vinobA bhAve mAnate haiM, sarvodaya samAja bhI koI saMgaThana nahIM hai na usake lie tatprakArake saMgaThanakI AvazyakatA hai, jaisA ki unakI nimnokta paMktiyoM se spaSTa hotA hai - "sarvodaya samAja aniyaMtrita vicAra haiM jinheM hama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata - dRSTi vizva meM phalAnA cAhate haiM / jise sAre vizvameM phailAnA hai vaha sadeha nahIM ho sakatA, videha hI ho sakatA hai / agara hama ise sadeha banAyeMge to kAma avazya hogA para vizvavyApI nahIM hogA / " ( sarvodaya vicAra pRSTha 37 ) 'aNuvratI saMgha' kI saMghaTanA prathama vicAra - saraNi para hI adhika avalambita hai / dvitIya vicArasaraNimeM avazya eka gambhIra dRSTi hai, kintu vyavahArikatAke sAtha usakA bahuta thor3A sambandha hai, aisA pratIta hotA hai / kama-se-kama aNuvratoMke viSaya meM to yaha socA hI jA sakatA hai ki binA kisI saMgaThanakI bhAvanA se yadi aNuvratoMkI niyamAvalI vyakti-vyaktike hAthoM taka pahu~cA bhI dI jAtI to usase kucha honevAlA nahIM thA / ine-gine vyakti apanI zraddhA se yadi unheM apane jIvana meM utAra bhI lete to unase kisI sAmUhika parivartanako bala nahIM milatA / bAta rahatI hai vyApakatA kI, vaha bhI kevala saMgaThana yA asaMgaThana para AdhArita nahIM hai / anya paristhitiyoMkA bhI usameM bahuta bar3A hAtha rahatA hai / kitane vyaktiyoMse zurU hone vAlA sAmyavAdI saMgaThana vyApakatAke dRSTikoNase advitIya saMgaThana bana cukA hai| usakI zakti ke sAmane sArA saMsAra sazaMka hai / mahAtmA gAMdhIke vicAroMkA prasAra karane ke lie koI saMgaThana nahIM hai, kintu apanI sahaja zaktise hI ve saMsAra ke kone 2 meM koTi-koTi janatAke hRdaya para pratibimbita ho rahe haiM / ataH prasArake lie saMgaThana yA asaMgaThanako adhika mahatva na bhI deM taba bhI yaha to mAna hI lenA hogA ki saMgaThanake binA koI bhI vicArazakti camakatI nahIM aura na vaha kArya -sAdhaka ho sakatI hai / gAMdhIvAda aura mArksavAda isake liye jvalanta udAharaNa haiM / mArksavAda eka saMgaThita bala hai / vaha saMsArako eka nirdiSTa dizAkI ora le jAnekI kSamatA rakha sakatA hai, gAMdhIvAda jana-jana ke hRdayameM usase bhI adhika vyApta ho sakatA hai; para saMgaThana-zakti ke abhAva meM saMsAra ko apanI gatividhi se calAne kI kSamatA nahIM rakha sakatA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna yadi hama sApekSa dRSTise socate haiM to 'aNuvratI saMgha' eka saMgaThana hai aura nahIM bhI / nahIM to isaliye ki isakA lakSya adhikAroM ke liye Age bar3hanA nahIM hai na usakA koI aisA svataMtra kAryakrama hI hai jisako Age bar3hAne meM aNuvratI ko anya saMgaThanoM ke sAtha DaTa jAnA par3atA ho / pratyeka vyakti nakArAtma 85 niyamoMko apane jIvana meM utAre yahI 'aNuvratI - saMgha' kA anivArya kArya hai jo vyakti-vyakti kI AtmAse sambandhita hai / saMgaThana hai isalie ki aNuvratoM kA jana-jana meM prasAra ho aura vidhivat unakA pAlana ho / yaha kArya - bhAra mahAvratI sAdhu- saMgha ke adhinetA AcArya zrI tulasI ne sambhAlA hai jo isa saMgha ke pravarttaka haiM / kiMtu yaha saMgaThana hai kevala kArya - yantra / isake atirikta ki kArya ho aura vaha vizRMkhala na ho, isakA koI uddezya nahIM / isa prakAra 'aNuvratI - saMgha' ke nirmANa meM pUrvokta donoM hI vicAradhArAoMkA pratIka hai / donoM hI dRSTikoNoM se samudbhUta vizeSatAoM ke grahaNa aura doSoM ke parihAra kA yathAsAdhya dhyAna isameM rakhA gayA hai, jaisA ki usakI vidhAna sambandhI dhArAoM aura unake dRSTikoNoM kA manana karane se svayameva pratIta hogA / 1 - isa saMgaThana kA nAma 'aNuvratI - saMgha' hogA / vratoM kA vidhivat pAlana aura prasAra ho isa dRSTi se saMgaThana Avazyaka mAnA gayA hai| saMgaThana ke kAraNa hI 'aNuvratI saMgha' meM A jAne vAle vyakti ko eka - eka vrata ke pAlana ke lie uttaradAyI honA hogA / yaha kathana bhI nirAdhAra nahIM mAnA jA sakatA ki saMgaThana Age calakara bahudhA rUr3hi kA rUpa le letA hai aura anya bhI bahuta se avaguNa usameM samA jAte haiN| socanA yaha hai ki kyA aisI bhI koI sad-pravRtti hai jisameM avaguNoM ke Ane kI koI AzaMkA hI na hotI ho ? kyA kisI doSa- AzaMkA se manuSya kisI bhI satkArya meM yadi aisA hI siddhAnta banA liyA jAya taba to isa kuMThita banA denA hogA / vastutaH manuSya kA kArya pravRtta na ho ? saMsAra - yantra ko kevala itanA hI hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 aNuvrata - dRSTi vaha apane dhyeyameM pravRtta hotA huA AzaMkita doSoM kI ora se sAvadhAna rahe aura unase bacane kA prayatna karatA rhe| sAdhAraNa doSoM kI AzaMkA se kisI mahatvapUrNa pravRttiko, jo sahasroM guNoM se paripUrNa hai, upekSita karanA TiDDiyoM ke bhaya se khetI ko upekSita karane jaisA hai / 'aNuvratI - saMgha' yaha nAma ekAeka nahIM samajha meM Ane vAlA sA hai| ataH yaha batA denA bhI Avazyaka hogA ki yaha nAmakaraNa kisa AdhArabhitti para avalambita hai| prAcIna Arya saMskRti meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMca mahAvrata mAne gaye haiM / ina pAMcoM mahAvratoM ko pUrNataH jIvana meM utArane kA tAtparya hai sAmAjika jIvana se pare ho kara sAdhu-jIvana arthAt sanyAsa jIvana meM A jaanaa| eka gRhastha pUrNataH aparigrahI, pUrNata: brahmacArI Adi nahIM ho sktaa| use kisI paridhi taka parigraha Adi ko sthAna denA hI par3atA hai / ataH usake lie aparigraha Adi ke vrata sApekSa dRSTikoNa se mahAna rahakara laghu ho jAte haiM / laghu kA hI paryAyavAcI yahA~ 'aNu' zabda hai / aNuvrata zabda kI aise koI naI saMghaTanA nahIM hai| Aja se lagabhaga 2500 varSa pUrva bhagavAna zrI mahAvIra ne bhI gRhasthopayogI niyamoM ko 5 aNuvratoM ke nAma se hI prasArita kiyA / ataH yaha vizvAsa kiyA jAtA hai ki bhAratIya prAcIna saMskRti kA dyotaka yaha 'aNuvrata' - zabda ahiMsA aura satya - pradhAna usI prAcIna saMskRti ko punarjIvita karanemeM avazya saphala hogA / aNuvrata naye nahIM haiM, nayA hai aNuvratoMkA Ajake jIvanameM prayukta karanekA prakAra jo 'aNuvratI saMgha' ke rUpameM prastuta kiyA gayA hai / saMgha ke nAma-nirdhAraNa kI carcA meM isa aNuvatI zabda ke viSaya meM kucha vicArakoM ne kahA ki yaha zabda koI adhika mahattva kA dyotaka nahIM hai / saMgaThanakA nAma to koI AkarSaka honA cAhie jisake uccAraNa mAtra se zrotA ke hRdaya para saMgaThana ke Adarza kA pratibimba par3e aura usakA hArda samajhane meM bhI adhika kaThinAI pratIta na ho| para AcArya 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna zrI kA dRSTikoNa rahA, 'kAma se pahale nAma kA pratibimba kevala vijJApana hai / maiM usameM vizvAsa nahIM rkhtaa| yaha ThIka hai ki kAma bhI sundara ho aura nAma bhI sundara ho para isase bhI adhika ThIka maiM to yaha mAnatA hUM ki nAma sAdhAraNa ho aura kAma sundara ho| ataHbhAratakI prAcInatama saMskRti kA dyotaka yahI nAma mujhe adhika pasanda hai|' / ___dvitIya prazna avazya vicArane kA thA ki aNuvrata zabda eka itanA aparicita zabda hai ki grAmINa aura sAdhAraNa janatA kI to bAta hI kyA zikSita varga bhI sahasA isake hArda ko nahIM smjhgaa| kintu yaha mAnate hue ki isa prakArake aparicita aura navIna zabdoMmeM ukta prakAra kI kamI ke sAtha-sAtha haraeka zrotA ke hRdaya meM jijJAsA utpanna karane kI bahuta bar3I zakti bhI huA karatI hai, jo tadviSayaka prasAra meM bar3I sahAyaka hotI hai yahI nAma rakhA gyaa| dUsare, pracArakoM ko bhI isa prakAra ke zabda-mAdhyama se jana-samparka meM AnekA adhika avasara milatA hai, jo vicAroM ke prasAra kA kendra bana jAtA hai| ityAdi dRSTikoNoM se saMgaThana kA nAma 'aNupratI-saMgha' bahuta prakAra se upayukta mAnakara vyavahRta kiyA gayA hai| kitaneka vicArakoM kI dRSTi meM 'saMgha zabda kucha avyApakatA kA dyotaka hai aura samAjAdi zabda adhika vyApakatA ke| para AcArya zrI ke vicAroM se to vyApakatA aura avyApakatA kArya-zakti meM hai, na ki zabda-zakti meN| ___ ataH ina carcAoM ko AvazyakatA se adhika mahattva na de to isa zabda-saMghaTanA meM hameM nirdoSatA ke hI darzana hoNge| ka-jAti, varNa, deza aura dharmakA bhedabhAva na rakhate hue mAnava mAtra ko sadAcAra kI ora AkRSTa karanA / kha-manuSya ko ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha Adi tatvoM kI upAsanA kA vratI bnaanaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata - dRSTi ga - AdhyAtmikatA ke pracAra dvAra gRhastha jIvana ke naitika stara ko UMcA karanA / gha - ahiMsA ke pracAra dvArA vizvamaitrI va vizvazAMti kA prasAra karanA / uddezya kI pavitratA meM sandeha ko avakAza nahIM hai| saMgha kA uddezya vizuddha AdhyAtmika hai / ahiMsA eka AdhyAtmika astra thaa| mahAtmA gAMdhI ne usakA upayoga rAjanIti meM kiyaa| sAre saMsArane usakA mahatva samajhA / tyAga aura saMyama bhI AdhyAtmika zastra haiM / sAmAjika aura Arthika kSetra meM yadi inakA vidhivat prayoga huA to inake mahattva ko bhI saMsAra samajhegA / 'aNuvratI saMgha' ke samasta niyama tyAga aura saMyama para hI AdhArita haiM / vastutaH 'aNuvratI - saMgha' Aja ke sAmAjika va Arthika jIvanakI vibhinna samasyAoM kA eka sajIva hala hai| 3 - isa saMgha meM sammilita honevAlA vyakti 'aNuvratI' kahA jAyagA / aNuvratoMko dhAraNa karanevAlA aNutravI nAmase pukArA jAyagA / isa dhArA kA uddezya 'saMgha' zabda ke sAtha vyavahRta 'aNuvratI' vizeSaNa ko spaSTa kara detA hai| vizeSa saMjJA nirdhAraNa kI sArthakatA yahI hai ki aNuvratI jisa vyApAra, naukarI Adi jisa kisI sAmAjika kSetra meM praveza karegA usakI pravRtti meM avazya vilakSaNa Adarza hogaa| vaha Adarza yadi aNuvratI zabda ke sAtha prakhyAta hogA to avazya vaha 'aNuvratI - saMgha' kI pratiSThA ko bala degA arthAt usake pracAra kA kAraNa bnegaa| isa dhArAke pIche eka antaraGga dRSTikoNa yaha hai ki yadi aNuvratI hote hue kisI ne apane niyamoM kI upekSA kI to vaha aNuvratI saMjJA se paricita hone ke kAraNa janatA dvArA pratikSaNa sAvadhAna kiyA jAtA rahegA / 4 - saMgha meM sammilita karane kA adhikAra eka mAtra 'saMgha - pravarttaka' ko rahegA / 'saMgha - pravarttaka' kI kalpanA aura praveza- adhikAra ko unake hAthoM taka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna sImita kara denA ye do bAteM kisI vicAraka ke vicAra taMtuoM meM sahasA eka nayA spandana paidA kara sakatI haiM tathA jAti, dharma, deza Adi bheda - vihIna vyApaka uddezya ko saMkIrNa kara denevAlI sI pratIta hotI haiM / kintu antarnihita udda ezya taka pahuMca jAne ke pazcAt vastusthiti sambhavataH aura hI milegI / bahudhA yaha dekhA jAtA hai ki Ajakala ke adhikAMza saMgaThana vizvavyApI hone kA vizvAsa lekara uThate haiM, ataH unake niyamopaniyama bhI usI dRSTikoNa se banAye jAte haiM ki koI bhI niyama usake vizvavyApI yA dezavyApI hone meM bAdhaka na ho / vyApakatAke sAre praveza-dvAra khule rakhe jAte haiM, para vastusthiti aisI nahIM hai ki praveza dvAra khule haiM isaliye sArA vizva usameM praviSTa ho hI jaay| phala yaha hotA hai ki una vizAla dvAroM se anuttaradAyI vyakti una saMgaThanoM meM Akara praviSTha ho jAte haiM / aura sudRr3ha anuzAsana ke abhAva meM uddezyoM aura niyamoM kI bhI upekSA karate haiM / antatogatvA na to vaha saMgaThana vizvavyApI hI banatA hai aura na vaha apanI mUla sthitimeM hI pavitra rahatA hai / saMsAra meM usakA eka nirjIva rUr3hi yA paramparA ke atirikta koI mahattva nahIM raha jAtA / 'aNuvratI - saMgha' kI isa dhArA se spaSTa ho jAtA hai ki saMghakA parama lakSya apane udda ezya ko yA dUsare zabdoM meM apane mUla svarUpa ko vizuddha rakhane kA hai aura gauNa lakSya vyApakatA kA / isakA yaha artha to nahIM ki AcArya zrI tulasI vyApakatA ko nahIM cAhate kintu unakA vizvAsa to yaha hai yadi 100 bhI vyakti sahI artha meM aNuvratoM ko pAlanevAle hue to saMgha vizvavyApI na bhI huA to bhI saba ko mAnanA hogA ki kucha kArya to huA / yadi apane lakSyase pare hokara vaha vizvavyApI huA bhI to saMsArakI anya paramparAoMmeM eka paramparA aura bar3hIM, kArya kucha nahIM huaa| unakI dRSTimeM vahI vyApakatA avazya upAdeya hai jo mUla uddezya kI saphalatA ke sAtha-sAtha upalabdha hotI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 aNuvrata - dRSTi isa dhArA ke mUla meM tAtparya yahI hai ki suparIkSita vyakti hI aNutI banAye jAya tAki 'aNuvratI - saMgha' meM aNuvratoMkI sajIvatA rahe / 5 - kisI bhI dharma, dala, jAti, varNa aura deza ke strI-puruSa aNuvratI hone ke adhikArI hoNge| aNuvratoM kI racanA AdhyAtmika dRSTikoNa se kI gayI hai| AdhyAtmika dRSTikoNa bhI bhinna-bhinna dharmoM kA bhinna-bhinna rahatA hai / kintu nirdiSTa aNuvratoM kI isa pRSTha bhUmi taka sambhavataH saba dharma eka haiM / isaliye dharma-bheda isa saMgaThana meM bAdhaka nahIM ho sakatA / 'saMgha - pravarttaka' eka dharma-vizeSa ke AcArya haiM isaliye bhI kucha vyaktiyoMke vicAra isakI sArvajanikatA ke prati saMdeha ho sakatA hai| para vaha nirAdhAra saMdeha hogA / dharma aNuvratiyoM kA bhI jaba pRthak 2 hai, apanA-apanA eka-eka hai, taba 'saMgha - pravarttaka' yadi kisI eka dharmavizeSa ke netA hoM to kauna sI Apatti ho sakatI hai / vaha unakA vaiyaktika prazna hai / kisI paddhati se adhyakSa kA cunAva yadi hotA hai vaha kisI eka dharma meM vizvAsa rakhanevAlA to ho hI sakatA hai, jaba ki aNuvratiyoM ke vibhinna dharmAbalambI ho sakane kA vidhAna hai| dUsarI bAta yaha hai ki 'aNuvratI - saMgha' aNuvratoM ke pAlana yA apAlanake viSaya meM hI 'saMgha-pravarttaka' dvArA anuzAsita hai, anyAnya apanI-apanI dhArmika pravRttiyoM ke liye pratyeka svatantra hai | ----- 'dala' kA tAtparya: Aja vividha prakAra ke saMgaThana dekhe jAte haiMrAjanItika, dhArmika, sAmAjika Adi / Aja adhikAMza vyakti bhI apane vicAroM ke anukUla kisI-na-kisI dala se sambandhita rahate haiM kisI bhI saMsthA yA sabhAkA sadasya 'aNuvratI saMgha' meM praviSTa ho sakatA hai bazarte ki vaha aNuvratoM kA vidhivata pAlana kara sakatA ho / 6 - aNuvratI ko nirdhArita pratijJAoMkA vrata rUpa se ( tyAga rUpa se ) pAlana karanA hogA / prAyaH samasta bhAratIya aura abhAratIya bhI tyAga arthAt vrata kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna bahuta bar3A AdhyAtmika mahatva mAnate haiM, vrata ke khaNDana ko mahA pApa mAnate haiM / Amataura se pracalita hai, vrata na lenA pApa aura lekara tor3a denA mahA pApa hai| manuSyoM ko pApa pravRttiyoM se bacAye rakhane ke liye isase bar3hakara aura koI mAnasika zRMkhalA nahIM ho sktii| yaha eka hI dhArA sAre 'aNuvratI-saMgha' ke vidhAna ko sajIva banAne meM pUrA yoga detI hai| bahudhA dekhA jAtA hai ki bahuta sI saMsthAoM meM bahuta se naitika niyama banAye jAte haiM / para vaha naitikatA sadasyoM ke AcaraNoM meM pUrI 2 dekhane ko nahIM miltii| ve niyama vidhAna va niyamopaniyama kI pustikA taka hI raha jAte haiM / yaha AkSepa nahIM, vastusthiti ko samajhAnA hai / 'aNu vratI-saMgha' isa durbalatA se bacA rahe isIliye pratyeka aNuvratI ko tyAga kI zRMkhalA se jakar3A gayA hai| tyAga eka AtmAnuzAsana hai, use pratyeka vyaktiko icchApUrvaka mAnanA hI par3atA hai| aba taka 621 vyakti aNuvratI bane haiN| saikar3oM bhAratIya aura baidezika patroM meM tadviSayaka carcA huI hai| bahutase Alocaka yaha saMdeha karate haiM ki kyA aNuvratI sacamuca una kaThora aNuvratoM ko nibhA leMge ? vaise to kisI bhI manuSya kI saccAI kI sthiratA ke viSayameM koI anya sadA ke lie uttaradAyI nahIM ho sktaa| kintu 'aNuvratI-saMgha' ke vidhAna ko dekhakara sambhavataH haraeka ko vizvAsa karanA hogA ki 'aNuvratI-saMgha' meM niyama-pAlana sambandhI koI sAmUhika durbalatA ghara nahIM kara sktii| saikar3oM meM sarvatra do cAra vyakti apavAda-rUpa ho sakate haiM, vaha dUsarI bAta hogii| 'aNuvratI-saMgha' ke vidhAna-nirmANa meM pUrApUrA dhyAna rakhA gayA hai ki isa saMgaThana meM aisA eka bhI srota khulA na rahe jisase kisI durbalatA ko avakAza mila sakatA ho| vastutaH * yaha saMkhyA saM0 2007 dehalI adhivezana taka kI hai| vartamAna saM. 2009 ke tRtIya adhivezana kI saMkhyA 1403 hai| -saMyojaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . aNuvana-dRSTi dekhA jAye to ina aNuvratoM ko saMgaThana ke rUpa meM lAne kA pramukha uddezya bhI yahI hai ki unakA yathAvat pAlana ho| Age kucha dhArAyeM aura bhI mileMgI jo isI dhArA ke uddezya ko puSTa karanevAlI hoNgii| 7-prathama bAraha mAsa meM aNuvratI tyAgavat sAdhanA bhI kara skeNge| - dhArA naM0 6 batAtI hai ki 'aNuvratI-saMgha' meM AnevAle vyakti ko sAre niyama tyAga ke rUpa meM pAlana karane hoNge| caMki tyAga eka utkRSTa AtmAnuzAsana hai, usakA AdhyAtmika suphala jaisA anupama hai, tyAgabhaMgakA kuphala bhI utanA hI bhayaMkara hai| tyAga lenese pUrva haraeka vyakti tyAga-bhaMga na karanekA dRr3ha saMkalpa kara hI letA hai| tyAga-bhaMga kI koI bhI saMbhAvanA ke rahate koI vicAravAna vyakti tyAga lene ko tatpara nahIM hotaa| tyAga ko bhAratavAsI loga mahAn vastu mAnate haiM aura mAnanA bhI caahie| aNuvatI hone kI bhAvanA rakhane vAlA vyakti yadi ekAeka tyAga ke nirapavAda mArga meM kadama nahIM bar3hA sakatA to vaha aNuvratI hokara prathama bAraha mAsa taka kevala sAdhanA bhI kara skegaa| kintu vaha sAdhanA kevala kathana rUpa hI nahIM hogI, vaha vastutaH tyAgavat arthAta tyAga samAna hI honI caahie| yaha isa dhArA kA hArda hai| prazna yaha uThatA hai ki ukta sthiti meM tyAga aura tyAgavat meM antara kyA rahA ? bAta spaSTa hai / sAdhanA meM vartanevAle vyakti se yadi kahIM cUka hotI hai to vaha tyAga-bhaMga ke doSa se baca jAtA hai / ____ koI vyakti yaha socakara ki tyAga lenA hI tyAga-bhaMgakI saMbhAvanA ko paidA karatA hai, sadA ke lie hI sAdhanA meM nahIM cala sktaa| use nirdhArita avadhi ke bAda tyAga kA Atmabala jAgRta karanA hogaa| - sAdhanA kA kAla prathama 12 mAsa hai| isa avadhi ke pazcAt yadi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna koI aNuvratI kisI vizeSa sthiti se tyAga ke mArga para nahIM A sakatA to use apanI sthiti 'saMgha-pravartaka' ke samakSa rakha denI hogii| kisI bhI vyakti ko AjIvana aNuvratI bane rahane kI bhAvanA se hI apanA nAma sAdhanA meM denA caahie| tyAga bhAvanAoM kA utkRSTatama saMkalpa hai| kucha vyakti yaha tarka upasthita kiyA karate haiM ki hama to bure kAmoM se bacane kA vicAra rakhate haiM, tyAga ko hama kucha nahIM smjhte| aise vyaktiyoM se kahanA cAhie, Apa burAiyoM se bacane kA kaccA saMkalpa rakhate haiM, yadi pakkA saMkalpa rakhate haiM to tyAga karane se hicakicAhaTa kyoM ? utkRSTatama saMkalpa hI jaba tyAga hai to tyAga zabda se akAraNa paraheja kyoM ? 8-koI aNavratI anya aNuvratI ko niyama va anuzAsana bhaMga karate dekhakara ( sadbhAva-pUrvaka) yA to usI vyakti ko saceSTa hone ke lie kahegA yA 'saMgha-pravartaka' se nivedana kregaa| dUsaroM meM pracAra nahIM kregaa| ____ Aja ke mAnava-jIvana meM sabase burI bAta hai dUsaroM kI burAiyoM kA pracAra krnaa| Aja eka vyakti dUsare vyakti ke, eka samAja dUsare samAja ke aura eka rASTra dUsare rASTra ke avaguNoM kA pracAra karane meM saMlagna hai| isa kAraNase hI kisa taraha rAga, dvaSa, kalaha, IrSyA Adi kA udbhava hotA hai, yaha sarvavidita hai| prazna yaha rahatA hai ki yadi burAiyoM kA ullekha na kiyA jAya to ve manuSyase dUra hI kaise ho sakatI haiM / kisI vyakti kI burAI ko janatAmeM prasArita kiyA jAye, yaha use miTAne kA sahI hala nahIM hai| isase to pratyuta pratidvandvitA, asahiSNutA, guNopekSA aura doSa-nirIkSaNa kI vRtti bar3hatI hai| saMgaThana ko surakSita rakhate hue burAiyoM ko dUra karane kA saralatama mArga yahI hai ki prathamataH usa vyakti ko sAvadhAna kiyA jAye, yadi vaha svayaM apanI truTiko dUra karane meM samartha na ho sakatA ho, taba usakI carcA 'saMgha-pravartaka' ke samakSa kI jaaye| isa viSaya meM ve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi svayaM jAMca kareMge / truTi dekhane vAlA itanA kara dene mAtra se kartavya mukta hogaa| bahudhA dekhA jAtA hai ki adhikatara loga na to truTi karanevAle ko sAvadhAna karate haiM aura na kisI aise vyakti ko usase avagata karAte haiM jo truTi kA samucita pratikAra kara sakatA ho / ve to kevala sarvasAdhAraNa meM usakA ur3Aha karate haiN| isa pravRttise bahuta sI burAiyAM paidA hotI haiM para guNa eka bhI paidA nahIM hotaa| ukta dhArA aNuvratiyoM ke pArasparika vyavahAra meM eka naI paramparA zurU karatI hai| yadi sarvasAdhAraNa janatA meM bhI isakA prasAra huA to sambhavataH bahuta sI burAiyAM dUra ho skeNgii| 8-pratyeka 'aNuvratI' saMgha ke prati sadbhAvanA va niSThA rkhegaa| kisI bhI saMgaThana ke zithila hone ke kAraNoM meM saMgaThana ke prati sadasyoM kI pUrNa niSThA kA na honA bhI eka pramukha kAraNa hai| sadasya bhI jaba niSThA parAyaNa na hoM taba anya logoM ke saMgaThana kI ora AkarSita hone kI to kalpanA hI nahIM kI jA sktii| aise to dhArA naM0 8 meM jo tattva pratipAdita kiyA gayA hai, aMzataH dhArA naM06 meM bhI vahI pratipAdita kiyA gayA hai ; para aisA Avazyaka thaa| dhArA naM0 8 aNuvratI ke prati aNuvratI kA kyA kartavya hai ; isa ora saMketa karatI hai| dhArA naM06 saMgha ke prati aNuvratI kA kyA karttavya hai, isa bAta kA digdarzana karAtI hai| ___ isa dhArA kA yaha tAtparya bhI nahIM ki saMghakI gatividhi ke viSaya meM aNuvratI ko kucha bhI Alocana-pratyAlocana kA adhikAra nahIM / vidhirUpa se kI jAne vAlI ucita AlocanA ke lie pratyeka aNuvratI svatantra hai| AlocanA kahA~ aura kisa rUpa meM honI cAhie yaha bhI eka vijJAna hai, jo aMzataH dhArA naM0 8 meM batAyA jA cukA hai| vidhipUrvaka kI jAne vAlI AlocanA Alocya vastu ko bala detI hai aura avidhipUrvaka kI jAnevAlI AlocanA Alocya vastu ko aura bhI adhika Alocya banAne meM sahAyaka hotI hai| saMgaThana ko zRMkhalita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bidhAna rakhane meM yaha dhArA avazya upayogI siddha hogI, aisA vizvAsa kiyA jA sakatA hai| 20-aNuvratI ko pratyeka pakSa meM kama se kama eka bAra lI huI pratijJAoM kA smaraNa evaM lage hue doSoM ke lie AtmaparyAlocana kara Atma-zuddhi karanI hogii| satya ko surakSita rakhane ke lie aneka niyama aura maryAdAyeM Avazyaka haiN| tathApi, antatogatvA sArA satya Atma-nirbhara hai| aise to niyamoM ko yathocita rUpase samajha kara hI aNuvratI banane kA vidhAna hai, phira bhI isa dhArA ke anusAra prati pakSa meM unakA saMsmaraNa Avazyaka hogaa| niyamoM meM mAnava durbalatA ke kAraNa lage hue doSoM ko yAdakara unakA prAyazcita karanA hogaa| prAyazcita ke do prakAra haiM-sAdhAraNa skhalanAoM ke lie AtmAnutApa tathA bhaviSya meM na karane kA sNklp| vizeSa truTiyoM ke liye yathAvasara 'saMgha-pravartaka' ko nivedana kara prAyazcita grahaNa karanA hogaa| 11-aNuvratiyoM meM paraspara kaTu vyavahAra ho jAya to 15 dina kI avadhi meM kSamA yAcanA kara leN| yadi yaha zakya na ho to yathAsambhava 'saMgha-pavartaka' ko nivedana kreN| __ Avazyaka to yaha hai ki aNuvratI kI ora se kisI ke sAtha aziSTa aura kaTu vyavahAra na ho, vaha to apane hara kArya meM kSamA va sahanazIlatA kA hI paricaya de| yaha to aura bhI burA hotA hai, yadi aNuvratI kisI nirarthaka aura tuccha viSaya ko lekara paraspara jhgdd'eN| unheM to vizva-bandhutA aura vizva-maitrI ke Adarza para pahuMcanA hai / yaha dhArA batAtI hai ki usa Adarza ko apane saMgha taka to anivAryataH upasthita kareM hI aura sarva-sAdhAraNa taka isa Adarza ko upasthita karane meM ve saceSTa aura jAgarUka rhe| kSamA-yAcanA kalahoM kI upazAnti kA amogha maMtra hai| kSamA mAMgane va maMgavAne kA vyavahAra sarvasAdhAraNa janatA meM bhI sAdhAraNataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi pracalita hai / kintu kSamA viSayaka pracalita prayoga nirdoSa nahIM; isIlie usakA pUrNa sundara phala janatA ko nahIM mila rahA hai| vahA~ kisI bhI kalaha ke samajhaute kA prArambha kSamA maMgavAne se hotA hai aura aNuvratI kA vyavahAra kSamA lene aura kSamA karane se| pratyeka aNuvratI ke liye yahI Avazyaka hogA, yadi apanI truTi hai yA sAmane vAle pakSa kI truTi hai, vaha apanI orase hI pahale zurU kre| yadi kSamA lenI hai to usake lie pratipakSI se kahalAne ke hetu pratIkSA na kare, yadi kSamA karane kA prasaGga hai to usase kSamA yAcanA karavAnekI ceSTA na kara svayaM use kSamA pradAna kre| AzA hai, isI tattva ko jIvana meM utAra kara 'aNuvratI' saMsAra ke sAmane eka nayA Adarza upasthita kara sakeMge aura saMsAra use apanAne ke lie lAlAyita hogaa| . isa prayatna se bhI yadi aNuvratI manomAlinya ko dUra karane meM saphala na ho sake to unakA kartavya hai ki ve usa sthitiko yathA-avasara 'saMgha-pravartaka' ke sAmane rkheN| yaha vidhAna bhI isa dRSTikoNa se rakhA gayA hai ki vaha manomAlinya Age na bar3he, 'saMgha pravartaka' kisI taraha donoM vyaktiyoM ko samajhA-bujhAkara use dUra kara skeN| AcAryavara ne prasaGgavaza kaI bAra kahA thA, maiM to yaha cAhatA hUM ki 'aNuvratI-saMgha meM aisA niyama hI banA dUM ki aNuvratI apane pArasparika kisI vaimanasya ke kAraNa rAjakIya nyAyAlaya kI zaraNa hI na leM, phira bhI yaha abhI taka vicArAdhIna hI hai / AzA hai, vidhAnakI yaha 11 vI dhArA hI ukta prakAra ke niyama kA kArya kara degii| isa dhArA kA yaha tAtparya bhI nahIM ki aNuvratiyoM meM koI mata-bheda raha hI nahIM sktaa| yaha to sambhava bhI kaise ho jaba ki vidhAnAnusAra vibhinna dala, varga, jAti aura dharma ke loga saMgha meM sammilita ho sakate haiM / matabheda to bahuta viSayoMmeM sambhAvita hai hii| mAna liyA jAya ki eka aNuvratI kisI rAjanItika saMsthA kA kAryakartA hai aura eka kisI kaa| donoM eka hI prAnta yA gAMva meM kArya karanevAle haiN| eka dRSTi Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna se ve eka dUsare ke pratipakSI haiN| 'aNuvratI-saMgha' ke niyama yahA~ taka koI bAdhA nahIM dete| dUsaroM meM aura unameM antara yahI hogA ki anyatra do virodhI kAryakartAoM meM matabheda ke sAtha mana-bheda bhI dekhA jAtA hai, ve eka dUsare para vaiyaktika rUpa se bhI hamalA karate haiM, anaitika upAyoM taka ko kAma meM le lete haiM ; aNuvatiyoM meM paraspara matabheda ho sakatA hai, para manabheda nahIM honA caahiye| unake vaiyaktika vyavahAra meM kaTutA nahIM AnI cAhie, unake lie anaitika AcaraNa upAdeya nahIM hoNge| isa prakAra siddhAnta-bheda bahuta kAraNoM se sambhava hai / kSamA-yAcanA kA prayojana vaiyaktika kaTu vyavahAra se hai| 12-niyamoM kA nirmANa va spaSTIkaraNa Adi 'saMgha-pravartaka' hI kareMge aura ve samasta aNuvratiyoM ko mAnya hoNge| __niyamoM ke zabda sabake liye eka rUpa meM hote haiM, kintu bhAva vibhinna vyaktiyoM dvArA vibhinna rUpa meM nikAle jA sakate haiN| yahI to kAraNa hai ki vedoM se, AgamoMse va tatprakArake anyAya mUla granthoM se vibhinna artha nikAlakara vibhinna sampradAya cala par3ate haiN| saMgaThana meM bhAvoM ko eka-rUpatA rahe, isa dRSTikoNase saMghapravartaka-kRta spaSTIkaraNa hI mAnya hai, aisA isa dhArA meM batAyA gayA hai| bahuta loga svArthavaza va apanI durbalatA ko nibhAne ke liye bhI zabdoM ko tor3a-mor3a kara vibhinna artha nikAla liyA karate haiM / isa dhArAse isa vRtti kA bhI avarodha hogaa| naye niyamoM kA nirmANa va nirdhArita niyamoM meM parivardhana to AcAryavara kA pramukha lakSya hai hii| jaisA ki unhoMne kaI bAra spaSTa kiyA hai, "isa yojanA meM maiM cAhatA thA utane kar3e niyama nahIM kara pAyA kyoMki janatA kA jIvana-stara AzAtIta nIcA ho rahA hai| use ekAeka U~cA uThAnA duSkara hai / sambhava upAyoM se kAma lenA ucita thA aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 aNuvrata-dRSTi jaisA hI kiyA gayA hai| yathAsambhava aura bhI naitikatA ke niyamoM kA samAveza kiyA jAtA rhegaa|"* AjakI sthiti meM ye niyama bahuta kar3e hai kintu Adarza puruSa banane ke lie aura bhI niyamoM kI AvazyakatA hai| unakA dvAra khulA rakhA gayA hai| yathA avasara niyama bar3hate jAyeMge aura jo haiM, ve kar3e hote jaayeNge| zrI kIzoralAla mazrUvAlA prabhRtti katipaya vicArakoM kA sujhAva hai, "kaI niyama kucha aura kase jA sakate haiN"| isa dhArAke anusAra ukta prakAra ke Avazyaka sujhAvoM ko yathA avasara kAryAnvita kiyA jA skegaa| isa dhArAke phalasvarUpa 'saMgha-pravartaka' bhaviSya meM jo naye niyama banAyeMge va nirdhArita niyamoM ko kar3A karegeM ve samasta aNuvratiyoM ko binA kisI nanu-nacake mAnya hoNge| 13-isa saMghameM sammilita honevAlA vyakti yadi eka yA do niyama pAlane meM asamartha ho to vaha saMgha-pravartaka' ko nivedana kara unake sthAnameM dUsare viziSTa niyamoM dvArA sammilita ho skegaa| vidhAna kI dhArA naM 6 ke anusAra kisI bhI niyama ke na pAlane kA koI apavAda nahIM hai| bAdhA sAmane AtI hai| bahuta vyakti aise milate haiM jo Adi se anta taka sabhI niyamoM kA pAlana karane ke lie samudyata haiM, sivAya kisI eka-Adha sAdhAraNatama niyama ke| vaha bhI isalie ki kucha AdateM manuSya ke jIvana se itanI sambandhita ho jAtI haiM ki ve ekAeka chor3I nahIM jA sktiiN| unakA sambandha kevala mana se na raha kara zarIra se bhI ho jAtA hai / udAharaNArtha, kisI vyakti ko dhUmrapAna ko Adata hai, dhUmrapAna chor3ate hI use bImAra par3a jAnA par3atA hai| bahuta kAlase pIte rahane ke kAraNa usake zAririka saMskAra bhI aise hI bana cuke haiN| aisI sthiti meM jaba ki vaha anya samasta niyamoM ke pAlanArtha samudyata hai usako saMghameM na liyA jAya, yaha bhI kucha vicitra-sA * udghATana sandeza--'aNuvratI-saMgha aura aNuvrata' pustaka se| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna 16 lagatA hai / anya aura bhI bahuta se vyaktiyoM ke vividha rUpase eka Adha aisI bAdhA mila hI jAtI hai / AcAryavarane niyama aura anuzAsana kI dRr3hatA kA dhyAna rakhate hue unheM praveza denekA yaha sundara mArga apanAyA hai jo Upara dhArAmeM suspaSTa hai / isase zithila vyakti saMgha meM nahIM A sakate aura jo yogya haiM ve kisI sAdhAraNatama Apatti se saMgha meM Ane se vaMcita nahIM raha jAte / yahA~ yaha bhI jAna lenA Avazyaka hogA ki kisI eka bhI maulika niyama ko bAda nahIM diyA jA sakatA / koI vyakti kahe, maiM kevala corabAjAra ke niyama ko bAda denA cAhatA hUM, yaha avaidhAnika hogA / maulika- amaulika sambandhI nirNaya 'saMgha- pravarttaka' hI kareMge / 14 - 'saMgha- pravarttaka' terApaMtha sampradAya ke vartamAna AcArya rheNge| isa dhArAse yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha saMgaThana eka taMtrAtmaka praNAlI para AdhArita hai / Aja kA loka-pravAha janataMtra ke anukUla hai / para sAtha 2 Ajake vicAraka yaha bhI socaneko bAdhya hote haiM ki ekataMtra ke katipaya kaTu anubhavoM ke pazcAt jisa AdarzapUrNa janataMtra kI kalpanA kI gaI thI vaha Adarza kevala kalpanA aura siddhAMta taka hI sImita rahA / vyAvahArikatA meM to janataMtra kA svarUpa vikRta ekataMtra se bhI adhika bhayAnaka najara A rahA hai / astu, hameM ekataMtra aura janataMtra kI lambI carcA meM nahIM jAnA hai / yahA~ to kevala yaha batA denA hI praryApta hogA ki jahA~ caritra-nirmANa kA prazna hai, aNuvratiyoM kA nirIkSaka, nirdezaka va saMcAlaka koI mahAtratI adhinetA ho, yahI Avazyaka samajhA gayA / vaha mahAvratI bhI kuzala anuzAsaka ho, aisI sthitimeM sarvatodhika sundara yahI mAnA gayA / saMgha-saMsthApaka AcArya zrI tulasI to varta - mAna 'saMgha - pravartaka' haiM hI, bhaviSya ke liye bhI yahI vidhAna rakkhA jAya ki unake uttaravartI terApaMtha sampradAya ke AcArya hI, saMgha kA pravarttana kareM / isa prakAra 'aNuvratI - saMgha' kI kar3I terApaMthI sAdhu-saMgha se hamezA ke liye jur3a jAtI hai / eka dharma vizeSa ke sAtha 'aNuvratI - saMgha' kAr3aju Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi jAnA kucha logoMke liye akharane jaisA hotA hai, ve saMghakI sArvajanikatA meM avizvAsa karane lagate haiN| kintu yaha avizvAsa vastu-sthiti taka nahIM pahuMcane kA hai| yaha ThIka hai ki terApaMtha eka svataMtra dharma sampradAya hai, vaha pUrNataH jaina darzana para AdhArita hai, para isase kyA ? 'aNuvratI-saMgha' kA eka bhI niyama kisI dharma vizeSa ke lakSyako lekara nahIM banAyA gayA hai, ve pUrNa sArvajanika haiM, sabadharmoMke haiN| isake atirikta vidhAna kA bhI aisA koI niyama nahIM jisake anusAra aNuvratI hone ke nAte kisI vyakti ko terApantha dharmakI ora balAt jhukanA par3atA ho / 'aNuvratI-saMgha ke saMsthApaka AcArya zrI tulasI isa viSaya meM kitane spaSTa haiM, yaha eka praznottara se pUrNataH siddha ho jAtA hai| dehalI meM eka sArvajanika AyojanameM jaba AcArya varane 'aNuvratI-saMgha ke viSayameM prakAza DAlA, jaba ki sahasroM vyakti upasthita the, eka vyakti ne prazna kiyA'aNuvratI honevAleko kyA Apako guru mAna lenA hogA?' AcArya varane kahA-'yaha to prazna hI uThate jaisA nahIM hai kyoMki aisA koI niyama aNuvratI ke liye nahIM hai jo use terApantha ke liye yA mujhe guru mAna lene ke liye bAdhya karatA ho|' praznakartA ne punaH kahA - 'kyA yaha anivArya nahIM hogA ki pratyeka aNuvratI Apako namaskAra kare ?' AcAryavarane kahA-'maiM namaskAra karavAnekA bhUkhA nahIM hU~, yaha aNuvratI kI icchA para nirbhara hai ki vaha mujhe praNAma kare yA nhiiN| aNuvratI ke liye aNuvratoM ke pAlana karanekA vidhAna hai, mujhe praNAma karanekA nhiiN|' astu / socane kI bAta to yaha hai ki logoMkI isa Apatti kA artha hI kyA hai ki eka sArvajanika saMgha ke adhinetA eka dharma vizeSa ke AcArya hI hoM kyoM ? kisI bhI dharma ko mAnanA, usameM sannyasta honA yA AcArya honA kisI vyakti kA vaiyaktika svarUpa hotA hai, usakI adhyakSatA se sArvajanika saMgha yA saMsthA kI gatividhimeM bAdhA ho hI kyA sakatI hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhAna bAdhA kI sambhAvanA to taba kI jA sakatI hai jaba vaha apane vaiyaktika svarUpa ko usa saMgha yA saMsthA para lAdanA cAhatA hai| kisI bhI sAvajanika saMsthA kA adhyakSa yadi kisI bhI praNAlI se banAyA jAtA hai to yaha kahIM kA bhI niyama nahIM hai ki vaha kisI dharma yA darzana kA mAnanevAlA ho hI na / vaha apane Apa meM svatantra hai cAhe vaha kisI bhI vicAra yA AcAra vizeSa meM calanevAlA ho| gRhastha yA sannyasta ho, saMsthA ko isase kyA ? yadi usake uddezyoM meM usake usa svarUpa se koI bAdhA na par3atI ho| ___ jaba ki yaha sarvamAnya prathA hai taba aisI sthiti meM kisI dharmAcArya kI adhyakSatA meM asArvajanikatA kA hI svarUpa dekhanA koI vicArakatA nahIM mAnI jA sktii| terApantha aura 'aNuvratI-saMgha' kA yaha mela yadi nikaTatama saMsargase jAnA jAya to sambhavataH kisI bhI vicAraka ke liye Ananda kA hI viSaya hogaa| isa melake kAraNa hI 'aNuvratI-saMgha' ko eka anUThA bala mila jAtA hai| terApantha eka yuga-dharma hai, vaha dhArmika jagat meM AI burAiyoM se pare hai, kyoMki vaha una burAiyoM ke viruddha huI eka krAnti kA hI pariNAma hai| Aja se lagabhaga 200 varSa pUrva isakA udgama huaa| yaha maTha, mandira, asthala, sthAnaka Adi kisI bhI rUpameM sAdhu-saMghake liye yA dharma ke nAma para kiye jAnevAle artha-saMgraha kA virodhI hai| phalasvarUpa terApanthI sAdhu-saMghakA eka bhI makAna nahIM hai na aura kisI bhI prakAra kA arthasaMgraha hai| terApantha mAnava jAti ke kisI bhI varga ke aspRzya hone meM vizvAsa nahIM rkhtaa| vaha sAmAjika kAryoko dharmakA aGga mAnakara aparivartana kI zRGkhalA se nahIM jkdd'taa| terApanthI sAdhu-saMgha pUrNa susaGgaThita hai| vaha Adi kAla se apane kriyAzIla va daradarzI AcAryoM ke netRtva meM eka gatividhi se kArya kara rahA hai / isake vartamAna adhinetA AcArya zrI tulasI haiM jinake kriyA-kalApoM se Aja jana-jana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 aSTa paricita hai hI / Apake netRtva meM lagabhaga 640 sAdhu sAdhviyAM haiM, jo Apake AdezAnusAra bhAratavarSa ke vibhinna prAntoM meM pAda bihAra se ghUmate hue satya evaM ahiMsA kA prasAra karate haiM / 'aNuvratI - saMgha' ke terApantha ke sAtha vivakSita prakAra se sambandhita hone kA phala hotA hai ki use anAyAsa hI 640 sAdhu sAdhviyoM kA suzikSita aura karmaTha saMgha pracArArtha mila jAtA hai / isa bala ke AdhAra para hI yaha socA jA sakatA hai ki yaha aNuvrata - yojanA akSara - vinyAsa taka hI sImita raha jAnevAlI nahIM hai, isakA bhaviSya vyApaka aura samujjvala hai / ityAdi antarnihita dRSTikoNoM se paricita hone ke anantara AzA hai, AzaMkA jaisI koI bhI vastu isa dhArA meM dRSTigocara nahIM hogI pratyuta 'aNuvratI - saMgha' ke upayogI tattva hI AlocakoM ko dIkha pdd'eNge| 15 - ucita sthiti ke anusAra 'saMgha - pravartaka' dvArA usake netRtva kI anya vyavasthA bhI kI jA skegii| pUrvavartI dhArA ke anusAra saMgha sambandhI sAre adhikAra saMsthApaka evaM unakI uttarAdhikAra - paramparA ke adhikRta rahate haiM / isameM koI bhI svatva kI bhAvanA nahIM / mAtra kAryavyavasthA kA hI dRSTikoNa hai, yaha isa dhArA se spaSTa ho jAtA hai| isa dhArA kA nirmANa AcAryavara ke isa dRSTikoNa ke AdhAra para huA hai ki merA yaha Agraha nahIM ki aNuvratI - saMgha para merI yA mere uttaravartI AcAryoM kI hI adhyakSatA rhe| isa saMgaThana kA prasAra ho, isameM sajIvatA rahe, isa Azaya se abhI maiM isakI AvazyakatA samajhatA huuN| yadi bhaviSya meM deza ke anyAnya utkRSTa vyakti isameM AyeM aura yaha mAnA gayA ki aba yaha saMgha aNuvratiyoM ke hI pAramparika anuzAsana meM saphalatApUrvaka cala sakegA to isake saMcAlana kI koI bhI sAmayika praNAlI nirdhArita kI jA skegii| isa prakAra vidhAna sambandhI anekoM sAmAdhAna isa dhArA meM prasphuTita ho jAte haiM aura isa saMgaThana meM sva vAda va sampradAyavAda kI koI gandha nahIM raha jAtI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata 1-ahiMsA-aNuvrata "savvesiM jIviyaM piyaM"-prANImAtra ko jIvana priya hai| gRhastha apane jIvana-yApanake liye jo nAnA hiMsA karate haiM, vaha unakI durbalatA, azakyatA hai| ahiMsA hI dharma hai, hiMsA nahIM, cAhe vaha anivArya koTi kI hI kyoM na ho| ahiMsA hI jIvana kA siddhAnta honA cAhie / maiM adhika-se-adhika ahiMsaka banUM-isa bhAvanAko lie aNuvratI sthUlasUkSma saba hiMsA se bacane ke liye pratikSaNa saceSTa rahe / isa sambandha meM nimnAGkita niyamoM kA pAlana aNuvratI ke lie anivArya hai| 1-calane phiranevAle nirAparAdha prANI kA saMkalpa, lakSya yA vidhipUrvaka ghAta na krnaa| bhAratIya vicAra-dhArAke anusAra mukhyataH do prakArake prANI mAne gaye haiM-sthAvara aura jNgm| sthAvara jinake eka indriya hotI hai, svayaM cala phira nahIM sakate, pRthvI, jala, banaspati aadi| do indriyase lekara pAMca indriya takake prANI jaMgama haiM, ye svayaM gatizIla hote haiN| dvIndriya-laTa, sIpa, kRmi Adi / trIndriya---cIMTI, makor3A, jU Adi / caturIndriya-makkhI, macchara, TiDDI, bicchU aadi| paMcendriya- gAya, bhaMsa, machalI, sarpa, mora, kabUtara, manuSya aadi| sthAvara prANiyoMkI anAvazyaka hiMsAse bacate rahanA aNuvratIkA dhyeya hogaa| yaha isa pustaka kI pRSTha-bhUmimeM batAyA jA cukA hai| yaha niyama calane-phirane vAle niraparAdha prANIkI saMkalpa, lakSya aura vidhipUrvakakI jAnevAlI hiMsAkA nirodha karatA hai / ahiMsAkA pUrNa rUpa to yaha hai ki aparAdhIke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi prati bhI prati-prahAra na kiyA jAya kintu aNuvratI eka sAdhaka hai, usake jIvanameM ahiMsAkI apUrNatA hai / hiMsA tIna prakArakI hotI hai : ArambhajA, virodhajA aura sNklpjaa|aarmbhjaa jo kRSi, vANijya, gRha-nirmANa Adi pravRttiyoMmeM hotI hai| virodhajA jo zatru yA pratipakSIke pratikAra svarUpakI jAtI hai| saMkalpajA jo vidhi aura lakSyapUrvaka AkrAntA hokara kI jAtI hai| ukta niyama saMkalpajA hiMsAkA hI niSedha hai, vaha bhI dvIndriyase manuSya tk| niyamakI spaSTa upayogitA yaha hai ki aNuvratI akAraNa kisI jaMgama prANIkA badha nahIM kara sakatA, vaha hara prakArakI anAvazyaka hiMsAse baca jAtA hai| __ mUla niyamameM saMkalpa, lakSya aura vidhi ye tIna zabda jor3a denekA tAtparya hai,| saMkalpajA hiMsAmeM, maiM hiMsA karUM, aisA saMkalpajA hotA hai, amuka praNIkI hatyA karU~, aisA lakSya hotA hai, amuka prakArase hiMsA karU~ aisA vidhikA niradhAraNa hotA hai| ___ yadyapi virodhajA hiMsAmeM bhI ye tInoM prakAra hote haiM tathApi niraparAdhI zabda jor3a denese ukta niyamase usakA sambandha alaga ho jAtA hai| isI taraha saMkalpa, lakSya aura vidhi, ina zabdoMke prayogase ArambhajA hiMsA isa niyamakI maryAdAse dUra raha jAtI hai| Ageke niyama ArambhajA Adi hiMsAkI maryAdA baaNdhege| yaha to asambhava hai ki gRhastha manuSya ArambhajA virodhajA hiMsAse pUrNataH baca ske| kintu vahA~ bhI anAvazyaka aura AvazyakakA viveka apekSita hai| Age ke niyama, vizeSataH ukta do hiMsAyeM jahAMtaka anAvazyaka aura anaitika haiM nirodha karate haiN| 2-kisI vyakti vizeSa yA dala vizeSakI hatyA karane kA uddezya rakhanevAle guTa, dala, yA saMsthAkA sadasya na honA evaM unake kAryoM meM bhAga na lenaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata Ajake sabhya samAjameM hatyA eka pAzavika vRtti mAnI jA cukI hai phira bhI mAnava samAjase abhI taka isakA Atyantika lopa nahIM huA hai| nikaTa bhRtake itihAsameM bhI isa bhUvalaya para anekoM hatyApUrNa ghaTanAeM ghaTa cukI haiM, mahAtmA gAndhIkI mRtyu-ghaTanA isa viSayakA jvalanta udAharaNa hai| isa prakArakI nRzaMsa pravRttiyoMse isa niyamake anusAra aNuvratIko sarvathA pare rahanA caahie| vaha koI bhI kAyika aura vAcika yoga tatsambandhI SaDyaMtroMmeM nahIM de skegaa| aise to 'aNuvratI-saMgha' ke anyAnya niyamoMkI utkRSTatAke kAraNa aNuvratIkA Adarza svataH aisA ho jAtA hai ki vaha hatyA jaise nindanIya kAryameM pravRtta ho hI nahIM sakatA tathApi sAmAnya aura vizeSa sabhI niyamoM kA ullekha Avazyaka hai, aisA mAnakara hI niyamAvalImeM ise svataMtra niyamakA sthAna diyA gayA hai| aisA Avazyaka bhI thA, do cAra vizeSa niyamoM ke bhAva, vyAkhyA aura dRSTikoNameM vaise to anya sAre sAmAnya niyama antagarbhita kiye jA sakate haiM, kintu aise sarvajanopayogI niyamoMmeM "ekAkSara lAghanena putra janmotsava" ke Adarzako upasthita kara sarva sarvasAdhAraNako tarkazAstrakA abhyAsa nahIM karAnA thA, jo sabake liye asambhava bhI hai| niyamoMkI racanAmeM saralatA aura spaSTatAkA dhyAna vizeSa Avazyaka thaa| ataH use Adise antataka nibhAnA anivArya huaa| dUsarA yaha bhI eka anupekSya dRSTikoNa niyamoMkIraca nAke sambandha meM rahA hai| pRthak 2 burAiyoMke niSedhaka yathocita pRthak 2 niyama hI hoM tAki AbAla vRddha una burAiyoMko spaSTa samajha sakeM aura eka-ekako chor3aneke liye prayatnazIla raha skeN| ataH athase iti takake niyamoMmeM aura bhI jahA~-jahA~ isa prakArake niyama haiM ve saMkhyApUraka na hokara AvazyakatA pUrvaka hI haiN| ___udAharaNArtha yaha niyama naM0 2, bhAvArtha aura zabdArtha tayA pahale niyama meM samAyA jA sakatA hai tathApi mAnava-hatyA jaisI burAIkI ora spaSTa iGgita ho, jana 2 meM isa burAIke prati ghRNA utpanna ho isaliye ise svataMtra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi niyamakA rUpa diyA gayA hai| isI dRSTikoNake anusAra 'zikAra' Adike Age batAye jAnevAle niyama bhI saMkalpI hiMsAke kAraNase prathama aNuvratake prathama niyamameM hI samA sakate the kintu unheM svataMtra rUpa diyA gayA hai| . 3-svadezase bAhara bane vastroMko pahanane aura or3haneke vyavahArameM na laanaa| ... spaSTIkaraNa-vizeSa paristhiti evaM videzavAsameM uparokta niyama lAgU nahIM haiN| yaha pUrvake prasaMgoMmeM batalAyA jA cukA hai ki yaha saMgaThana kevala AdhyAtmika bhittipara avasthita hai| prazna uThanA svAbhAvika hai--'sva' aura 'para' kA yaha bheda kaisA ? AdhyAtmikatA to jaba 'sva' aura 'para' ke bIcakI khAIko miTAnevAlI hai, vahAM isa bheda-rekhAkA nirmANa kaisA? yaha saca hai, AdhyAtmavAda 'vasudhaiva kuTumbakam' ke nizcala AdarzakI upekSA nahIM kara sakatA, vaha to prANIvargameM samudbhUta samasta vibhedoMkA mUloccheda hI karanA cAhatA hai| - ukta niyamameM dezake sambandhameM 'sva' zabdako hI vyavahRta kiyA gayA hai, kintu 'sva' kI heyatA yA upAdeyatAke vidhAnameM 'para' kI heyatA yA upAdeyatAkA artha pratidhvanita ho ho jAtA hai| astu, niyamakA dRSTikoNa yahA~ 'sva' zabdameM bAhyasthita na hokara antaHsthita hai| vahAM isa niyamase AdhyAtmikatA hI paripuSTa hotI hai| isake sAtha yaha to svAbhAvika hai hI ki usa pallavita AdhyAtmikatAkA lAbhasAmAjika aura rASTrIya Adi sabhI kSetroMko milatA rahe, usake prakAzase jIvanake anyAnya sabhI pahalU prakAzita hote rheN| spaSTa zabdoMmeM hama isa prakAra kaha sakate haiM-svadezase bAhara bane vastroMkA niSedha mukhyataH ahiMsA aura sAdagIke dRSTikoNako liye hue haiN| vastra-vizeSakI niSpattike liye saMsArameM lAkhoM mIleM calatI hoMgI jahAM bar3I-se-bar3I hiMsA anibArya hai| jo bhI gRhastha una saba mIloMke vastrakA parityAga nahIM karatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata hai vaha kisI-na-kisI rUpameM usa hiMsAse sambandhita hai hii| isa niyamake anusAra vastra vizeSake liye honevAlI vizvabharakI hiMsAse aNuvratIkA sArvAdhika sambandha viccheda ho jAtA hai arthAt vaha isa viSayameM kevala apane dezameM honevAlI hiMsAse hI sambandhita raha jAtA hai| isa sambandhameM anekoM prazna uTha sakate haiM jaise-vastra vizeSake liye hI yaha vidhAna kyoM, -videza-nirmita anya vastuoM ke upayoga meM vyakti bhI tajanya hiMsA se sambandhita hotA hI hai| isakA samucita samAdhAna yahI hai, avazya hiMsA se sambandha tor3anA aNuvratI kA parama lakSya hai kintu mAnanIya svAbhAvika durbalatA ke kAraNa vyavahArya aura avyavahArya kA viveka rakhanA hI par3atA hai| ataH niyama-nirdhAraNa ke samaya bahuta prakAra kI tarka-vitarka ke bAda Aja kI sthitimeM vastra vizeSa kA niyama hI susAdhya mAnA gyaa| kyoMki nikaTa bhUtameM rASTrIya bhAvanA ke adhika prasArita hone ke kAraNa viSaya adhika kaSTasAdhya nahIM raha gayA thaa| kucha vicArakoM kA yaha bhI anurodha rahA ki ahiMsA ke dRSTikoNa ko sudRr3ha karane ke liye to Avazyaka hai aNuvratI ke lie milamAtra ke vastra kA niSedha ho| kama-se-kama hiMsAparaka vastra, khAdI se bar3hakara dUsarA nahIM, ataH ukta prakAra kA niyama hone se atirikta vastra kA svayameva parihAra ho jaayegaa| sujhAva avazya dhyAna dene jaisA thA, kintu aNuvratoM kA prasAra janajana meM jisa vyApakatA se karane kA lakSya thA, use dhyAna meM rakhate hue yaha niyama kaThoratama ho jaataa| khAdI mAtrameM santoSa koI choTA bar3A varga kara sakatA hai aura vaha bhI anukUla sthitiyoM meM, kintu sarva sAdhAraNa se yaha AzA nahIM kI jA sktii| dUsare yantra vikAsa kI ora jisa prakAra pratyeka deza ahaMpUrvaka bar3hane meM vyasta haiM vaha dekhate hue ukta prakAra kA niyama nikaTa bhaviSya meM hI nitAnta avyavahArya bhI ho sakatA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi 'svadeza' zabda se yahA~ kevala bhAratavarSa kA hI tAtparya nahIM / koI aNuvratI yadi pAkistAnavAsI hai to usake liye bhI ukta niyama apane dezake arthameM usI prakAra lAgU hai, isI prakAra anya saba dezavAsiyoM ke / isase apane Apa yaha sUcita ho jAtA hai ki niyamokta svadeza zabda 'sva' aura 'para' kA bheda - vardhaka nahIM apitu vizuddha AdhyAtmikatApUrvaka vyakti ke hiMsA kSetra ko maryAdita karane vAlA hai| vyakti kI bar3hatI huI AvazyakatAoM ko aura lAlasAoM ko sImita karanA, santoSa aura sAdagIko jIvana meM utAranA, ye to anya dRSTikoNa bhI isa niyama ke mUla meM rahe haiM / vibhinna prakAra ke vastroM kA upayoga adhikaratara phaizana ke liye hotA hai| kharIdadAra sarvaprathama yaha dekhatA hai ki maiM vahI vastra kharIdUM jisakA sundara raGga aura sundaratama DijAina ho / isa niyama ke anusAra 'aNuvratI' ko svadeza niSpanna vastrameM hI santoSa karanA hogA cAhe vaha videzotpanna vastra ke samAna AkarSaka na bhI ho / ataH yaha niyama AdhyAtmika tathyako liye hue sAmAjika aura rASTrIya kSetrameM bhI kitanA upayogI hai yaha apane Apa suspaSTa hai| 28 spaSTIkaraNa vizeSa paristhiti aura videzavAsa ina do sthitiyoMkA yahA~ ullekha kiyA gayA hai| vizeSa paristhiti- 1 - koI rASTrIya saMkaTa kAla, jaba ki dezakI vastra - samasyA bAhara se Aye vastrase hI hala hotI ho, dezotpanna vastra sulabha hI na ho / 2 - Akasmika AvazyakatA - jaise yAtrAmeM; jaba ki acAnaka zItAdi kA prakopa ho gayA ho, anya sAdhana na ho / 3 - Akasmika bImArI - jaba ki anya sAdhana kA abhAva ho Adi / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata videzAsa-videzavAsa meM ukta niyama lAgU nahIM hotaa| yaha spaSTIkaraNa bhI asvAbhAvika lage aisA nahIM hai / eka bhAratIya rahe amerikAmeM, upayoga karanA par3e use bhAratIya vastrakA-yaha asAdhya nahIM to dusAdhya avazya hai| isa viSaya meM yaha prazna bhI bahudhA AcAryavara ke samakSa AyA karatA hai ki jisa vyaktine apane videzavAsa kI sthitimeM videzI vastra banavAye, apane dezameM Aneke bAda una vastroMkA upayoga karane ke liye vaha svataMtra hai yA nahIM ? praznakA samAdhAna yahI hai, koI aNuvratI, vastroMkA upayoga svadeza meM bhI hotA rahegA isa dRSTikoNa se, adhika vastra banavAne meM lezamAtra bhI svataMtra nahIM hai, Avazyakatavaza jitane vastra vaha banavA cukA hai una vastroMkA upayoga vaha kahIM bhI kare, niyama bAdhaka nahIM hai| svadeza kI maryAdA jisa dezameM jo vyakti rahatA hai usa eka rAjasattAse anuzAsita deza usa vyaktike liye svadeza hai| eka vyakti jo eka dezako chor3akara dUsare dezake nAgarika adhikAroM ko prApta kara letA hai taba se vahI deza usake liye svadeza hai| pUrvakAlika svadeza usake lie videza ho jAtA hai| bhaugolika sImAke ghaTAva aura bar3hAva ke sAtha bhI svadeza kI maryAdA sambandhita rhegii| arthAt koI nayA deza svarAja-sattA ke anuzAsana meM kisI kAraNa se AtA hai to svadeza kI paridhi bar3hegI, yadi sthitivaza kisI anya dezameM mila jAtA hai to svadeza kI sImA ghaTa jaayegii| svadeza se bAhara bane vastroMkA parityAga hai ataH jo vastra videzI sUtase svadezameM banatA hai usake viSaya meM ukta niyama niSedhaka nahIM hai / isI prakAra jo vastra svadezI sUtase videza meM banakara AtA hai vaha videzI ko koTimeM hI mAnA gayA hai| . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 aNuvrata-dRSTi chAtA vastroMmeM nahIM mAnA gayA hai| 4-rezamI va tatprakAra ke hiMsAjanya vastroMko pahanane aura or3hane ke vyavahAra meM na laanaa| spaSTIkaraNa-vrata-grahaNa ke pUrvakAlika vastroMke viSaya meM ukta donoM nimaya bAdhaka nahIM haiN| isa nimaya ke mUlameM do dRSTikoNa haiM-ahiMsA aura saadgii| yaha sarvavidita tattva hai ki rezama kIr3oMse niSpanna hotA hai aura atyanta hiMsAparaka hai| yadyapi rezama kA vyavahAra sabhI sabhya samAjoM ne apanA rakhA hai aura vaha bhI lambI avadhise taba bhI samAjameM dhanI-mAnI evaM pratiSThita jana hI isakA adhika prayoga karate haiN| rezama kA prayoga samAja meM anaitika nahIM mAnA jAtA pratyuta mAMgalika kAryoMmeM usakA adhika upayoga hotA dekhA jAtA hai| astu, Ajataka kI jo bhI sthiti rahI ho aba bhI hama isa viSaya meM kucha bhI socane ke liye svatantra haiN| ahiMsA kI dRSTise yadi hama vicAra karate haiM, hameM yaha mAnanA hotA hai ki prANI jagat ke bIca mAnava samAja sadA hI svArtha paraka rahA hai, vaha prANIvAda para na calakara mAnavavAda para hI cala rahA hai / vaha pazuoM kI rakSA karatA hai apane svArtha ke liye, unakA badha karatA hai apane svArthake lie, apane jIvanako apanA janmasiddha adhikAra mAnanevAlA mAnava AmiSa AhAra jaisI hiMsaka vRttiyoMko, jinameM asaMkhya sthUla prANiyoMkA prANApaharaNa hotA hai, AvazyakatAkI maryAdA meM ghasITa kara naitikatAkI mudrAse aGkita kara detA hai| yahA~ Akara to usakI svArthaparatAkI hada hI ho jAtI hai, jaba ki vaha apane tucchatama svArthake liye bhI agaNita jaMgama prANiyoMke vinAzako Avazyaka aura vyAvahArika mAna baiThatA hai| rezamakA bhI eka aisA hI prasaGga hai / rezama mAnava samAjake liye jitanA eka sukhada sAmagrIke rUpameM mAnA jA sakatA hai, utanA Avazyaka sAmagrIke rUpameM nhiiN| yaha ThIka hai ki vaha komalatA, bhavyatA AdiguNoMse vanopayogI sAmagrImeM sarvotkRSTa hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata 31 kintu yaha nahIM mAnA jA sakatA ki mAnava jAtike liye isakI anivAryatA hai| katipaya pAzcAtya dezoM meM paroM ko bhI sundaratAkA pratIka mAna liyA gayA hai / lAkhoM pakSI mAnava-samAjakI sauMdarya-pIpAsA para balidAna hote haiM / par3hanemeM AyA hai ki iGgalaiMDake eka vyApArIne eka varSameM tIsa lAkha ur3ane vAle pakSiyoMkA kevala paroMke lie badha kiyA / phrAnsameM to usa prakArake pakSiyoMkI nasala hI naSTa ho gaI hai| mAnava apane nagaNya svArthake liye kitanA nirdaya ho jAtA hai ! ___ityAdi dRSTikoNoMke AdhAra para yaha Avazyaka mAnA gayA ki isa dizAmeM aNuvratI pahale kucha kreN| yaha saca hai ki asIma kAlase calane vAlA yaha rezamakA vyavahAra ekAeka samAjase dUra nahIM hosakatA, phira bhI samAjameM eka ahiMsAtmaka dRSTikoNa to paidA hogA hii| sambhavataH vaha kisI samaya anukUla sthiti pAkara pUrNataH vikasita bhI ho sake / - rezama kA parityAga sAdagI kA paripoSaka to nissandeha hai hii| ahiMsA jisake jIvana kA guNa hai vaha aNuvratI yadi rezamI vastroM se susajjita rahatA hai to yaha kucha kama zobhAjanaka hotA hai| AvazyakatAoM ko kama karane meM Aja ke saMsAra kI aneka samasyAoM kA hala hai| AjakA bhautika dRSTikoNa hai-'AvazyakatA AviSkAra kI jananI hai|' para ArSa dRSTikoNa batAtA hai ki sukha AvazyakatAoM ko kama karane meM hai, bar3hAne meM nhiiN| AvazyakatA bar3hI aura AviSkAra bar3he to sukha aura zAnti kI dRSTi se kucha nahIM bddh'aa| eka vyakti ko 100) kI AvazyakatA hai, yadi use 80) mila gae to vaha 20) ke liye cintita hai, usI vyakti ko yadi akasmAt 600) mila gaye use kucha sukha nahIM milegA, yadi usakI AvazyakatA bar3hakara 1000) kI ho gaI hai| yahI kAraNa hai ki manuSya sukhake liye daur3atA hai para sacce sukha taka pahuMcatA nahIM kyoMki ukta bhautika dRSTikoNa ke anusAra AviSkAra se pahale AvazyakatA utpanna ho jAtI hai|ityaadi dRSTiyoM se rezama-parihAra kA yaha niyama vizeSa upayogI mAnA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi spaSTIkaraNa vrata-grahaNa se pUrva saMgrahIta vastroMke upayoga meM niyama bAdhaka nahIM hai| yaha spaSTIkaraNa niyama naM. 3 aura 4 donoM para lAgU hotA hai arthAt videzI aura rezamI donoM prakAra ke pUrva saMgrahIta vastroM ke upayoga meM niyama abAdhakatA batalAtA hai| rezama meM yahA~ kIr3oM se utpanna honevAlA rezama hI grahaNa kiyA gayA hai, usase rezamI kahe jAnevAle anya padArtha niSpanna bastra niyama kI paridhi meM nahIM aate| ___ kucha vastra rezamI nahIM kahe jAte phira bhI rezama kI taraha hI kIr3oM se banate haiN| ve vastra isa niyama kI paridhi meM A jAte haiM, udAharaNArtha-mUMgA-sUtA, IraNDI aadi| kucha vastra mUlataH sUtI hote haiM, unake kinAroMpara kucha eka tAra rezamI hote haiM, ve vastra rezamI nahIM mAne gaye haiN| 5-kisI bhI vyaktiko 'aspRzya' mAnakara usakA tiraskAra na krnaa| jAti mAtra sAmAjika kalpanA hai ataH atAttvika hai| aspRzyatA kA Aropa kRtrima hai / sabala vargakA sAdhAraNa vargake prati ahaMkAra aura ghRNA karma-baMdhanake kAraNa hai| aNuvratI kisI jAti vizeSake prati aspRzya honekA vizvAsa na rakheM, kisI vyakti vizeSako bhI jAtIyatAse. aspRzya na maane| kisI bhI byaktikA jAti kAraNase bAcika aura kAyika tiraskAra karanekA to use tyAga hI hai| spaSTIkaraNa kisI vyaktikI zArIrika yA veSabhUSA janya gandagIke lakSyase use sabhyatApUrvaka dUra honeke liye kaha denA par3atA ho va svayaM dUra ho jAnA par3atA ho to tiraskArakI koTimeM nahIM hogaa| kyoMki vaha asahayoga cAhe harijanake sAtha hI kyoM na ho jAtIyatAko lekara nahIM hai / 6- bRhat jImanavAra na karanA aura yadi rAjakIya niyama ho to usakA ullaMghana na karanA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata spaSTIkaraNa 33 jahA~ bApa dAdeke parivArake atirikta 200 se adhika vyakti bhoja nArtha sammilita hoM, vaha vRhat jImanavAra mAnA gayA hai / koI prathA bahudhA kisI acche uddezyako lekara prArambha hotI hai para Age jAkara nAnA doSoMse paripUrNa hotI huI samAjake liye bhAratabhUta ho jAtI hai| jImanavAra bhI eka aisI hI prathA hai / yaha samajha meM AtA hai ki isa prathAkA udgama avazya pArasparika sahayoga aura premakI abhivRddhike liye hI huA hogA, kintu Aja vaha tattva gauNa dekhA jAtA hai aura vaha jImanavAra kevala ADambara aura aizvaryakA hI sUcaka dekhane meM AtA hai| pratyeka dhanI-mAnI vyakti apane sajAtiyoMse bar3A aura zAnadAra jImanavAra karake samAjameM vAha vAhI lenA cAhatA hai / una ine-gine dhanI-mAnI vyaktiyoMkI usa pravRttikA bhAra sarvasAdhAraNa para par3atA hai / unheM bhI janma vivAha - mRtyuse sambandhita sAre jImanavAra apanI sthitise bar3hakara karane par3ate haiN| yadi kisI sidhI prakAra sambhava na ho to karja lekara karane par3ate haiM aura isakA duSpariNAma prAyaH sabhI samAjoMmeM dekhaneko milatA hai / bahuta se vyakti isa prathAke duSpariNAmako samajha bhI cuke haiM taba bhI sAmAjika zrRMkhalAoMse jakar3e rahaneke kAraNa unheM bhI vAha vAhIkI cakkI meM usI taraha hI pisa jAnA par3atA hai| pahale vRhat jImanavAroM ke liye bahuta samAjoM meM paMcAyatoMke kucha niyaMtraNa bhI rahA karate the / para Aja ve baMdhana bhI zithila par3a gaye aura vyakti-vyakti svatantra hai / annAbhAvake isa yugameM ina jImanavAroM para rAjakIya niyaMtraya Aye, Azcarya hai, taba bhI janatA kA moha ina miThAiyoM se nahIM TUTA / vaha Aye prasaGgameM khAne aura khilAne para DaTI rahatI hai aba bhI / sunA hai, rAjya - niyaMtrita padArthoMko bAda dekara daza daza hajAra vyaktiyoM taka ke jImanavAra Aja kI anna 5 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 aNuvrata -dRSTi samasyA ko jaTila karane meM kitane saphala hue haiM yaha pratyeka vyakti kA paricita viSaya hai / kyA yaha kisI prakAra avivekase prathama kakSAkI bAta mAnI jA sakatI hai, jaba ki manuSya pratiSThA bar3hAne ke liye pratyakSa pratiSThA ghaTAne ke mArga para agrasara hotA hai / dekhA gayA hai una gaira-kAnUnI jImanavAroM rAjakIya adhikAriyoM dvArA kabhI-kabhI isa prakAra viDambanA huA karatI hai jisakI koI hada nhiiN| jImanavAra ho rahA hai, pulisa AtI hai, bIca hI meM kucha bhAgate haiM, kucha chipate haiM, kucha pakar3e jAte haiM / miThAiyA~ tolI jAtI haiN| adhika huI to nIlAma kI jAtI haiM / antameM pratiSThA aura sahastroM rupayoMkI Ahuti ke bAda kahIM una yamadUtoM se chuTakArA milatA hai / yaha hai jImanavArakA maMgalotsava jisameM zata-zata amaGgala aura vipadAyeM Adise anta taka zara para maMDarAtI hI rahatI haiM / aNuvratI AdarzakI ora bar3hanevAlA prANI hai| vaha isa vikRta prathA ko protsAhana nahIM degA cAhe use isa andhAnukaraNa nahIM karaneke phala-svarUpa apanI birAdarI ( samAja ) kA AlocanA - pAtra bhI bananA par3e / vaha apane Adarza para aTala rahegA / 'aNuvratI - saMgha' kA yaha niyama samAja-sudhArakI dizAmeM krAnti karanevAlA hogA / eka aNuvratIkA prabhAva usake pArivArika kSetrameM aura bahuta aNuvratiyoMkA prabhAva sAmAjika kSetrameM bahuta bar3A parivartana lA sakatA hai| aisA anubhavameM bhI AyA hai ki aNuvratiyoMke asahayogake kAraNa arthAt vRhat jImanavArameM sammilita na honeke kAraNa unake apane apane prabhAvita kSetrameM vRhat jImanavAra laghu aura maryAdita hone lage haiN| yaha bhI dekhA jAtA hai ki pArasparika AlocanA - pratyAlocanAse vRhat jImanavArake doSa bhI sarvasAdhAraNake dhyAnameM A rahe haiM aura vRhat jImanavAra na karanekA pakSa prabala hotA jA rahA hai / yaha harSakA viSaya hai aura niyamakI saphalatA hai / Avazyaka yahI hai ki aNuvratI sarvasAdhAraNakI ora na jhukeM, apane Adarza para dRr3ha raheM | yadi unakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata Adaza bAstavika hai to avazya sarvasAdhAraNa janatA unakI ora jhukegii| ___ 'aNuvratI-saMgha' kA yaha niyama sAmAjika pahaluoMko chUtA hai / niyamoMkI racanA vastutaH sArvadezika hai / vaha mAnava-jIvanake pratyeka pahalUko chUtI hai aura unameM dhaMsI huI burAiyoMkA nirAkaraNa karatI hai| bhAratIya manuSyoMkA sAmAjika jIvana vizeSataH vikRta huA pratIta hotA hai / ataH unameM sudhAra lAneke liye aise niyamoMkI AvazyakatA mAnI gaI hai / niyamAvalImeM aise aura bhI anekoM niyama haiM aura yathAsambhava yathAsamaya banate bhI rheNge| kucha logoMkI jijJAsA rahA karatI hai ki vizuddha AdhyAtmika uddezyavAle saMghake niyamoMmeM ye samAja sudhArake niyama kaise ? yahA~ to vyakti ke Atma-sudhAra yA AtmotthAnakI hI cintA honI cAhie, samAjakI cintA sAmAjika karNadhAra kreNge| vastusthiti yaha hai ki bahudhA vyakti aura samAjako ekAntataH bhinna mAna liyA jAtA hai, para tattvataH yaha nahIM hai / vyaktiyoMkA hI samAja hai aura samAjakA hI aMga byakti hai| ataH vyakti-sudhAra svataH samAja-sudhAra ho hI jAtA hai| dUsarI bAta rahatI hai AdhyAtmikatA aura sAmAjikatA kI / AdhyAtmikatA aura sAmAjikatA kaI dRSTikoNoMse bhinna hotI huI bhI paraspara nitAnta nirapekSa nahIM hai| anukUla sAmAjikatAmeM hI AdhyAtmikatAkA samiSTa rUpameM vikAsa ho sakatA hai| Ajake manuSyameM AdhyAtmikatAkA paryApta vikAsa na ho sakanekA eka kAraNa Aja kI sAmAjikatA bhI hai| Aja manuSyakI zreSThatA dhanameM hI kalpita hai / binA paryApta dhana-saMgrahake samAja meM manuSyakA jInA bhI eka samasyA bana jAtA haiN| binA pUrA daheja diye, binA bar3e jImanavAra kiye lar3akiyoMko vyAhane vAlA kauna ? binA pUrA gahanA dikhAye lar3akeko lar3akI denevAlA kauna ? basa! manuSya isa prakArakI anekoM sthitiyoMkA dAsa hokara arthArjanake hI pIche par3atA hai| yadi aisA na kare to usakA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 aNuvrata - dRSTi koI sAmAjika vyaktitva nahIM raha jAtA / badanasIbI se yadi kisIke do cAra chava lar3akiyAM ho jAtI haiM to basa usake jIvanakA uddezya yahA~ hI samApta ho jAtA hai ki vaha kisI prakAra mara pacakara una lar3akiyoMko ThikAneM lagA de / sAmAjika bahukharcIkA hI kAraNa hai ki dharma-pradhAna bhAratavarSakI susaMskRta aura Arya mAnI jAnevAlI jAtiyoMmeM lar3akiyoM ko janmate hI mAra denekA kukRtya calA / Aja bhI sAmAjika prathAoMse bobhita manuSya AdhyAtmikatAko tAka para rakhakara hiMsA, asatya aura caurya ke sAre rAste dekha leneko vivaza hotA hai / aba soceM, samAjastha prANI AdhyAtmikatAkI ora kaise jhukeM ? isaliye hI AdhyAtmikatA ke vikAsake liye AdhyAtmika upAyoMse hI sAmAjikatAkA nirdoSIkaraNa atyanta Avazyaka hai / isa dRSTikoNako dhyAna meM rakhate hue hI 'aNuvratI saMgha' meM sAmAjikatAse sambandhita niyamoMko vizeSa prazraya diyA gayA hai / yathAsambhava bhaviSya meM aura bhI niyama bar3hAye jA skeNge| nirdhArita niyama vizuddha AdhyAtmika paddhatise sAmAjika duSprathAoMko dUra kara manuSya ke jIvanako unnata karane vAle haiM / spaSTIkaraNa jaba taka jImanavAra viSayaka koI rAjakIya niyama hai taba taka usakA ullaMghana aNuvratIke liye varjanIya hai / rAjakIya koI pratibandha na ho taba yaha bApa dAdeke parivArake atirikta do sau vyaktiyoMse adhikakA niSedha karanevAlA niyama lAgU hogA / yadi kisI vyakti vizeSako rAjakIya AjJA prApta ho taba usa sthiti meM bhI bApa dAdeke parivAra ke atirikta 200 vyaktiyoMkA niSedha karanevAlA niyama lAgU hogA / jo aNuvratI apane ghara meM sarve sarvA nahIM hai arthAt mAtA-pitA-bhAI Adike anuzAsanameM hai, yadi ve mAtA pitA Adi kisI bhI prakArakA jImanavAra karate haiM, aNuvratI usakA uttaradAyI nahIM hai bazarte ki vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata 37 usameM bhojanArtha sammilita na ho / jo aNuvratI apane ghara meM sarvesarvA hai- - saba kAryoM meM usakA Adeza calatA hai vaha gharavAloMkA nAma lekara anuttaradAyI nahIM ho sakatA arthAt usake yahA~ yadi vRhat jImanavAra hogA to usakA uttaradAyI vahI mAnA jAyegA / yadi aisI sthiti ho ki anya viSayoMmeM usake Adeza mAnya hote hoM para isa viSaya meM choTe bhAI va anya pArivArika AgrahapUrvaka vRhat jImanavAra karate hoM to baha uttaradAyI nahIM bazarte ki vaha tatsambandhI kisI kArya-krama meM bhAga na le arthAt yadi jImanavAra vivAha ke sambandhase hai to vaha vivAha sambandhI kisI kArya meM bhAga na le / jaise ki bahuta se loga rAjya - daNDase bacaneke liye eka bar3e jImanavArake sthAnapara do cAra jImanavAra niyamAnusAra kara dete haiM vaise aNutI nahIM kara sakegA / svAbhAvika rUpase use do yA cAra jImanavAra karane par3a rahe haiM vaha dUsarI bAta hai / niyama ke anusAra jImanavArakI AyojanA jisanekI hai aura tadanusAra hI nyaute diye haiM usa jImanavArameM yadi 2-4 vyakti anAyAsa adhika ho jAte haiM to usase niyama bhaMga nahIM mAnA jAyegA / TI- pArTI aura aiTa homa jImanavAra nahIM mAne gaye haiM / pAhunoMke liye kI gaI bhojana-vyavasthA jImanavAra nahIM mAnI gaI hai bazarte ki pAhune jImanavArake upalakSa meM hI na Aye hoM / bApa dAdeke parivArakA sambandha jImanavAra karane vAleke bApa dAdese samajhanA cAhiye / jahA~ jImanavAra karanevAlI gharakI mukhiyA strI hai vahA~ bApa dAdekA artha usake zvasura va dAde zvasurase samajhanA cAhiye / dAdeke parivArakA artha dAde taka va usake putra putriyoM taka hI hai na ki usake ( dAdeke ) bhAI bahinoM taka / 7 - niyama niSiddha jImanavArameM bhojanArtha sammilita na honA / jo rAjakIya niyamoMse niSiddha hai va vRhat jImanavArakI paribhASA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - U aNuvrata-dRSTi meM AnevAlA hai vaha niyamaniSiddha jImanavAra mAnA gayA hai| ukta prakArake bhojana samArohameM aNuvratI bhojanArtha sammilita nahIM ho sakatA / isa prathAke viSayameM yaha eka asahayoga pradarzana hai| bahuta kucha sambhava hai ki isa asahayogase jahA~ aNuvratIkI anivArya apekSA hai, aise bar3e jImanavAra ruka bhI jaayeN| yadi na bhI ruke tobhI usakA sammilita na honA avazya jImanavAra viSayaka carcA upasthita karegA aura isase sAdhAraNa isa prathAkI heyatA upAdeyatAko yathAvat smjheNge| yadyapi bhojanake atirikta anya uddezyoMse sammilita honA bhI usa prathAko sIdhA sahayoga karanA hai tathApi sAmAjika sahayogakI eka sAtha pUrNataH upekSA na karate huye asahayogako maryAdA bhojana taka hI rakhI spaSTIkaraNa aNuvratI niyamAnusAra bar3e jImanavAra meM sammilita nahIM hotA isaliye hI yadi jImanavAra kI sAmagrI usake ghara para bhejI gaI ho to aNuvratI use na grahaNa kara sakatA hai na khA sakatA hai| svAbhAvikatayA 'hAMtI' ke rUpa meM yadi usake yahAM vaha sAmagrI bhejI gaI hai to usake grahaNa aura bhojana meM niyama bAdhaka nahIM hai / vizeSa pArivArika sambandha ke kAraNa dUsare gAMva jAnevAlI bArAta ke sAtha yadi aNuvratI ko jAnA par3atA hai, yadi bArAta va vahA~kA jamInavAra amaryAdita hai to vaha vahA~ bhojana karane meM to sanmilita ho hI nahIM sakatA, sAtha-sAtha apane AvAsa (Dere ) para usake uddezyase bhejI gaI sAmagrI kA upayoga bhI nahIM kara sktaa| jImanavArakI sAmagrIke atirikta apanI yA kanyA pakSa kI koI vyavasthA ho to vahA~ niyama bAdhaka nahIM hai| 8-vizvAsaghAta dvArA kisI ke hRdaya ko coTa na pahuMcAnA / sabhI dharma-zAstroM va nIti-zAstroMmeM vizvAsaghAtako mahApApa mAnA gayA hai aura vaha ucita bhI hai| kyoMki isase vyaktike hRdaya para eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata marmAntaka AghAta hotA hai aura vaha eka bar3I hiMsA hai| vizvAsaghAta zabda Aja itanA paricita ho gayA hai ki bAta 2 meM eka dUsare para vizvAsaghAta karanekA Aropa lagA hI diyA jAtA hai| vastusthiti bhI aisI hai ki tanika svArthake liye bhI AjakA mAnava kisIko dhokhA dete hue nahIM hicakicAtA / 'kahanA kucha' aura 'karanA kucha' yaha to AjakalakI vyavahArya nIti bana cukI hai| dhokhavAja to Ajake yugakA catura hai / aNuvratIkA vyavahAra hara viSayameM sarala aura suspaSTa honA caahie| use isa andha-paramparAke pIche nahIM calanA hai pratyuta pArasparika vyavahArameM eka Adarza upasthita karanA hai|| __ prazna yaha rahatA hai ki vizvAsaghAta kahate kise haiM ? usakI spaSTa paribhASA kyA hai ? bahudhA kisI AdamIke sAtha koI vAdA kiyA jAtA hai, vivazatAse vaha samaya para nahIM nibhAyA jAtA, kyA yahI vizvAsaghAta hai ? tthAgake rUpameM vizvAsaghAtase kaise bacA jAye isake liye zrI AcAryavarane isa viSayameM eka spaSTa maryAdA sthApita kara dI hai / use samajha leneke pazcAt niyama-pAlanameM koI saMdigdhatA nahIM rhtii| vaha paribhASA yaha hai "dhokhA denekI bhAvanAse hI kisI ke sAtha koI vAdA karanA aura use samaya para nahIM nibhAnA hI isa niyamakI paridhi meM AnevAlA vizvAsaghAta hai|" sAmanevAlA vyakti yaha nirNaya bahudhA nahIM kara sakatA ki yaha vivazatAse hI vAdeko nahIM nibhA rahA hai yA mujhe dhokhA deneke liye hI isane vAdA kiyA thA / usakI dRSTimeM donoM hI vizvAsaghAta hai / aNuvratI ke liye isa viSayameM nirNAyaka usakI AtmA hI hai| yadi vastutaH usane vAdA dhokhA deneke liye hI kiyA thA to yadi pratipakSI use dhokhA na bhI samajha to vAstavameM vaha dhokhA hai aura usameM aNuvratIkA niyama bhaGga hai| asaliyatameM yadi usakI nIti vizvAsaghAtakI nahIM thI to pratipakSI kucha bhI samajha aNuvratIkA niyama bhaGga nahIM hogaa| ataH merI pravRttimeM vizvAsaghAta hai yA nahIM isakA uttara vaha apanI AtmAse hI le| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 aNuvrata-dRSTi ___ isa spaSTIkaraNakA yaha tAtparya nahIM hai ki aNuvratI apanI kartavyaniSThAko hI bhulA de| jo bAdA aNuvratI kara cukA hai use sAdhAraNasI vivazatAmeM hI yadi nahIM nibhAtA hai vaha anya logoMkI dRSTimeM akartavyaniSTha banatA hai, usakI pratiSThA para dhabbA AtA hai ataH jahA~ taka bana sake use aisA vAdA nahIM karanA cAhie jise nibhA denemeM use sandeha hai| kyoMki nIti-zAstra uttama puruSa unheM hI mAnatA hai jo hara prakArakA balidAna karake bhI apane bacanako nibhAte haiN| choTe-choTe bAlakoMko kabhI-kabhI bhulAvA de diyA jAtA hai, jaise tumheM amuka vastu lAdUMgA yA tumheM amuka vastu dikhalA dUMgA--yaha vizvAsaghAta nahIM mAnA gayA hai, kintu aisA bhulAvA denekI pravRtti punaH 2 nahIM rakhanI cAhie / isase apane satyakA Adarza khaNDita hotA hai aura baccA bhI jhUTha bolane kA Adi hotA hai| 8-kAnUnI yA vyAvahArika dRSTise pazuoMpara jyAdA bhAra na laadnaa| spaSTIkaraNa bahudhA thor3ese svArthake liye manuSya pazuoMke viSayameM berahama ho jAte haiM aura mAno unheM bejAna prANI mAnakara unapara amaryAdita bhAra DAla dete haiN| yaha saba manuSyakI nirdayatAkA sUcaka hai| isa dizAmeM yaha niyama Avazyaka aura upayogI hai / aNuvratiyoMkA vyavahAra isa viSayameM avazya patha-pradarzaka hogaa| ___ jahA~ jitane manakA kAnUna hai vahA~ usake manoMse do-cAra sera vajana yadi prasaGgavaza adhika ho jAtA hai jo vastutaH kAnUnakI dRSTimeM bhI nagaNya hai, to tyAgameM koI bAdhA nahIM samajhI jaaygii| tAMge AdimeM jahA~ tIna yA cAra vyaktiyoMke savAra honekA niyama hai, aNuvratI yathAkrama cauthA aura pAMcavAM hokara nahIM baiTha sakatA, na vaha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata 41 cAra yA pAMca AdamiyoMke sAtha hI baiTha sakatA hai| yadi aNuvratI niyamAnusAra baiTha cukA hai aura tAMgevAlA apanI icchAse phira kisI cauthe yA pAMcaveMko baiThAtA hai to aNuvratIke niyamameM koI bAdhA nahIM mAnI jaaygii| ___ jahA~ kAnUna nahIM hai vahA~ vyAvahArika dRSTi nibhAnI hogii| vyAvahArika dRSTikA tAtparya hai sAdhAraNatayA jo pazu jitane bhArake yogya mAnA jAtA hai usa para usase adhika bhAra na laadnaa| dUsare zabdoMmeM jitanA bhAra lAdanA nirdayatAkA sUcaka na ho vaha vyAvahArikatAkI maryAdA hai| ___ jo bhAra aNuvratIne Theke para de diyA hai gAr3IvAna aNuvratIke niSedha karate hue apane svArthake liye use jaise taise le jAtA hai, usameM aNuvratI sadoSa nahIM hai| jahA~ aisI sthiti ho aura sAdhana nahIM hai aura kisI kAraNase savArI para car3hanA avazyambhAvI hai, uparokta niyama lAgU nahIM hai / 10-apane Azrita jIvoMke khAdya-peyakA kaluSita bhAvanAse viccheda na krnaa| spaSTIkaraNa bahutase manuSya gAya Adi rakhate haiN| jaba taka vaha dUdha detI hai usakI sAra sambhAla rakhate haiM anyathA apane gharase chor3a dete hai| jahA~ kahIM bhI vaha bhaTakatI rahe, phira yadi dUdha denekI sthitimeM hotI hai, gharapara lA bAMdhate haiN| samajhAneke liye yaha sIdhA kaluSita bhAvanAse honevAlA khAdyapeyakA viccheda hai| isake aura bhI bahutase prakAra ho sakate haiN| kaluSita bhAvanAkA tAtpaya mukhyataH lobha aura krodha Adi se hai| Azrita prANiyoMmeM apane Upara nirbhara rahanevAle srI, putra, naukara, gAya, bhaiMsa, ghor3e Adi sabhI A jAte haiN| thor3e zabdoMmeM khAdya-peyake vicchedakA tAtparya hai jo Azrita prANI khAdya-peya sambandhI jo sAmagrI pAnekA adhikArI hai use lobha yA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi krodhAdivaza vaha sAmagrI na denaa| dUsare zabdoMmeM Azrita prANiyoMke sAtha khAdya-peyake sambandhameM vaha vyavahAra karanA jo sarvasAdhAraNameM anaitika mAnA jAtA ho| Azrita prANiyoMke liye tatsambandhI uttaradAyitva vyaktikA rahatA hai ataH Azrita zabdakA prayoga kiyA gayA hai| anAzrita prANIke khAdya-peyakA viccheda karanA arthAt jo vastu jisake dvArA jisako mila rahI hai use har3apa lenA yA use prApta na hone denA to isa niyamake bhAvase apane Apa varjita ho hI jAtA hai| __ yadi koI dUsare vyaktikA pazu apane ghAsa Adiko khA rahA hai use yadi dUra kiyA jAtA hai, vaha niyamase bAdhita nahIM hai, kyoMki vaha usa pazuke adhikArakI vastu nahIM / ___ gAya Adiko dUdha denekI avasthAmeM use kucha vizeSa dhAnya Adi khilAte haiM aura atirikta avasthAmeM nahIM khilAyA jAtA, vaha bhI niyamase bAdhita nahIM hai kyoMki yaha sarvasAdhAraNakI svIkRta paddhati hai| niyamakA hArda anaitikatAkA niSedha karanekA hai| usakI sAdhAraNa khurAkakA yadi viccheda kiyA jAtA hai to avazya niyama-bhaMga hai| Arthika yA anya kisI vivazatAse yadi aNuvratI * tadviSayaka uttaradAyitva yathAvidhi nahIM nibhA sakatA to niyama-bhaGga nahIM mAnA jaaygaa| . bachar3eko yadi pracalita prathAke anusAra stanyapAna nahIM karAyA jAtA to niyama-bhaGga hai| pracalita prathAkA pAlana karate huye yathAsamaya use gostanase dUra karanA par3atA hai, vahA~ niyama-bhaGga nahIM hai| 11-Azrita va anAzrita prANiyoMke prati krUra vyavahAra va prahAra na krnaa| spaSTIkaraNa khAdya-peya vicchedake atirikta aura bhI anekoM anaitika vyavahAra haiM jo Azrita anAzrita prANiyoMke sAtha hote rahate haiN| yaha niyama saba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata 43 vyavahAroMkA niSedha karatA haiN| bahutase vyakti gAya bhasa Adi pazuoM ko isa prakAra nirdayatA se pITate haiM ki darzakake roma khar3e ho jAte haiM / isaliye niyamameM prahAra zabda vizeSataH jor3A gayA hai| aNuvratIko aise nirdayatApUrNa prahAra karanese vaha rokatA hai / aura bhI anekoM krUra ( nirdayatApUrNa ) vyavahAra huA karate haiM, unase bhI aNuvratI ko bacate rahanA hogA / kisI AkramaNakArI pazu va anya prANIke sambandhameM ukta niyama lAgU nahIM hai| 12 - cikitsAke atirikta kisI prANIkA aGga-viccheda na karanA, tapta zalAkA yA anya kaSTadAyaka tarIkese trizUlAdi cihna aGkita na karanA / krodha, dveSa va lobhAdivaza kisI manuSya va itara prANI ke hAtha, paira, A~kha, kAna va nAka Adi kA cheda karanA ghora hiMsA hai| vRSabhAdiko klIva karanA bhI tatprakAra kI hiMsAmeM sammilita hai / ukta niyama etad viSayaka hiMsAkA spaSTa niSedha karatA hai / baila, U~Ta Adi para cakra trizUlAdi bhI taptazalAkA se loga karate haiM / koI vizeSa prayojanase tathA koI kevala sundaratAke liye / kaSTadAyaka sabhI prakAra sAdhAraNatayA vivarjita hai / spaSTIkaraNa cikitsA ke uddezyase hAtha, paira AdikA viccheda va trizUla Adi aGkita karanA niyama-niSiddha nahIM hai / lar3ake-lar3akiyoMke kAna-nAka Adi biMdhavAnA aMgaccheda nahIM hai / 13- kisI prANIko kaThora bandhanase na bAMdhanA / . gAya, bhaiMsa Adi pazuoMko bAMdhanA kholanA par3atA hai kintu aNuvratI ko yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hogA ki usa bandhana-kriyAmeM nidaryatAkI sUcanA to nahIM hotI hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi cora DAkU Adi aparAdhI prANiyoMke atirikta sva aura para kisI prANIko bA~dhanA-pITanA Adi bhI isa niyamase varjita hai| unmatta pazu yA manuSyake viSayameM ukta niyama lAgU nahIM hai| 14-AtmahatyA na krnaa| manuSya-jIvana saMgharSoMkA jIvana hai, nAnA prakArakI uthala-puthala pratyeka vyaktike jIvanameM AtI hI rahatI hai| una saMgharSoMkI coTako na saha sakaneke kAraNa manuSya maranekI soca letA hai| antameM kisI asvAbhAvika prayatnase mara bhI jAtA hai, use AtmaghAta yA AtmahatyA kahate haiN| isa viSayameM bahutase upAya kAmameM lAye jAte haiM / koI viSa khA letA hai, koI phAMsI le letA hai, koI ku~e, nadiyA~, tAlAbameM kUda par3atA hai, koI apane Apako zUTa kara letA hai, koI kisI U~cI imAratase gira par3atA hai, koI relakI paTarI para so jAtA hai| __ sabhI dharmoM meM AtmahatyAko mahApApa mAnA gayA hai aura yaha rAjya niyamase niSiddha bhI hai| aNuvratIke jIvanameM kaisI hI pratikUla sthiti kyoM na Aye use usakA sahiSNutA aura Atmabalake sAtha sAmanA karanA cAhiye / jIvanake kaSToMse ghabarAkara AtmahatyAkI bAta socanA kAyaratA aura klIvatA hai| ___ kucha vyakti yaha kahA karate haiM ki AtmahatyA kauna karatA hai, maranA 'sabako bhayaMkara lagatA hai, aura yadi koI karanekI sthiti para pahuMca jAtA hai vaha kyA isa prakAra ke niyamoMko nibhAnekI socegaa| saba vyakti yaha mAnate haiM ki AtmahatyA na karanA mAnavatAkA prAkRtika niyama hai to bhI hatyA karanevAle kara hI lete haiM / ___ AtmahatyA kauna karatA hai yaha kathana to avAstavika hai| hama anekoM bAra yaha par3hate aura sunate rahate haiM ki amukavyaktine phATakemeM dhana khokara, amukane gRha-kalahake kAraNa, amukane parIkSAmeM anuttIrNa honeke kAraNa AtmahatyA kara lI hai| sunA jAtA hai ki jApAnameM to AtmahasyAkI koI sImA hI nahIM hai| prazna rahatA hai kyA isa prakArake niyamoMse Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata 45 AtmahatyA karanevAlA vyakti apane Apako roka sakatA hai| roka sakatA hI nahIM yaha mAna lenA bhI ekAnta satya nahIM hogA / kucha aise bhI udAharaNa AcAryavarake anubhava meM Aye haiM ki AtmahatyA karate karate svIkRta niyamakI smRti ho jAnese unhoMne apane Apako sambhAlA / kahA jA sakatA hai ki yaha kadAcita ghaTanAyeM haiM kintu isameM to sambhavataH koI do mata nahIM ho sakate ki yaha niyama aNuvratIko vaha saMskAra aura Atmabala detA hai ki vaha kisI bhI kaSTameM par3akara bhI AtmahatyA kI soce hI na / hama thor3e zabdoM meM kaha sakate haiM ki AtmaghAtakI sthiti taka pahuMce vyaktiko yaha niyama na bhI roka sake kintu usa sthiti taka vaha aNuvatIko pahuMcane hI na de, aisA vizvAsa kiyA jA sakatA hai / zIla- rakSA hetu yadi kisI aNuvratI mahilAko kisI prakAra se svayaM prANa tyAgakara denA par3e to vaha AtmahatyA nahIM hai / 15 - bhrUNahatyA na karanA / kauna nahIM mAnegA ki garbhahatyA mahApApa hai, aNuvratI evaM aNuvratiniyoM ke liye aisI pravRttiyoMmeM yogadAna karanA bhI varjita hai / yadyapi niyamameM garbhahatyAkA niSedha hai tathApi upalakSaNase zizuhatyAkA bhI niSedha ho jAtA hai / zizu hatyAkA vizeSa tAtparya yaha hai jaise ki bhAratavarSa meM pahale aura kucha aMza Aja bhI pracalita hai cAhe vaha kisI jAti vizeSameM hI kyoM na ho ki lar3akIko janmate hI AkakA dUdha aphIma yA kisI anya prayogase mAra diyA jAtA hai / yaha zizu hatyA hI nahIM, vastutaH mAnavatA kI bhI hatyA hai | aNutratIke liye aise kRtyoMkA anyAnya niyamoMse svataH niSedha ho jAtA hai tathApi pracalita burAiyoMke prati sabake hRdayoM meM ghRNA paidA ho, una burAiyoMke viruddha nayA vAtAvaraNa bane, isaliye hI isa niyamako svatantra rUpa diyA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 aNuvrata-dRSTi spaSTIkaraNa prasavake samaya jabaki mAtA aura zizu donoMkA jIvana khataremeM ho jAtA hai usa sthitimeM niyama lAgU nahIM hai| . 16-mAMsa-jisameM aNDA, mAMsa, sattva, majjA aura rakta bhI sAmila hai-na khaanaa| mAMsAhAra bhI Ajake yugameM eka vivAda grasta viSaya bana rahA hai| mAnava samAja mAMsAhArI aura zAkAharI ina do vargoM meM vibhakta hai / samaya 2 para anekoM vivAdapUrNa lekha aura bhASaNa janatAke sAmane Ate haiN| eka pakSa kahatA hai ki manuSyakA prAkRtika khAdya mAMsAhAra hai to. dUsarA pakSa vividha yuktiyoM aura pramANoMse yaha siddha kara detA hai ki manuSya prakRtise zAkAhArI hai| manuSya apanI mUla prakRtise kyA hai ? yaha kevala yukti aura vizvAsakA viSaya hai jo donoM hI pakSoMke bhinna haiN| pratyakSakA paryApta sthAna donoMmeM hI nahIM hai, ataH apekSAkRta yaha socane ke ki manuSya apane mUla svabhAvase zAkAhArI hai yA mAMsAhArI, yaha socanA adhika nirNAyaka ho sakatA hai ki manuSyako honA kyA caahiye| isa prakAra socanese jo bhI nirNaya hamAre sAmane AtA hai, vahI isa bAtakA nirNAyaka ho sakatA hai ki manuSya apane mUla svabhAvase kyA hai ? yaha nirNaya na bhI ho to bhI koI Apatti nahIM kyoMki hamArA, dhyeya to yahI hai ki AjakI vikAsonmukha mAnavatAko kisa ora jAnA zreyaskara hai-sAmiSatAkI ora yA nirAmiSatAkI ora / Aja adhikAra-prApti kA yuga hai| samasta varga apane-apane adhikAroM ke liye lar3a rahe haiN| pratyeka vyakti yaha kahatA hai ki mujhe svatantratApUrvaka jInekA adhikAra hai| Aja eka varga dUsare vargako usake adhikAra dilAnemeM jI jAnase yogadAna karatA hai| para kyA kisI vargane ina agaNita pazuoMkI karuNa citkAramayI adhikAroMkI mAMga para bhI kAna lagAyA hai| kyA unheM isa pRthvI para jInekA adhikAra nahIM hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata 47 kyA vaha mAnava jAtike liye prANa nyochAvara kara svargakI kAmanA karate haiM ? kyA unake hita saMrakSaNakA vicAra calA kabhI surakSApariSadameM ? kyoM cale, kaise cale, unakA vahA~ kauna pratinidhi hai ? Aja prANI jagatameM manuSyakA rAjya hai, usakI sAmantazAhI hai, vaha apanI samAjake liye itara prANiyoMkA cAhe jaisA upayoga kare, use rokanevAlA kauna ? Aja yadi mAMsAhAra nirodhaka prastAva mAnava samAjameM Aye, adhikAMza vyakti avilamba usake virodhameM apanA matadAna kara usa prastAvako asaphala kreNge| kintu usa prastAvakI yathArthatA to taba pragaTa ho jaba usa pariSadameM pazuoMko bhI matadAnakA adhikAra mile : astu, Avazyaka to yaha hai ki AjakI sAmya bhAvanAko mAnava samAjake kaTagharese bAhara nikAlakara use yathAsambhava aura bhI vyApaka banAyA jaave| mAnava samAjase mAMsAhArakA mUloccheda kaThina avazya hai para asambhava nhiiN| asambhava to vaha taba hotA jaba mAMsAhArake binA mAnava jI hI nahIM sktaa| para aisI bAta hai nahIM, karor3oM manuSya nirAmiSa bhojI hote hue bhI AmiSa bhojiyoMkI taraha hI nahIM kintu usase bhI adhika sukhamaya jIvana bitAte haiN| jaba manuSya mAMsAhArake. binA bhI sukhapUrvaka jI sakatA hai, taba yaha kyoM Avazyaka hai ki manuSya isa hiMsApUrNa aura dUsare jaMgama prANiyoMke prAkRtika adhikAroMko kucalanevAlI mAMsAhAra vRttise cipaTA rahe / isa viSaya meM sabase bar3I samasyA jo ki isa ora vicArane mAtrase manuSyako vimukha karatI hai vaha yaha hai ki jaba ninnAnabe pratizata manuSyoMkA jIvana mAMsAhAra para hI avalambita hai tisa para bhI annAbhAvakI cintA mAnava samAjako satAtI rahatI hai| yadi sabhI manuSya mAMsAhArakA parityAga kara deM to bhUkhoM maraneke atirikta unake sAmane koI mArga nahIM rhegaa| isI vicArasaraNise AkrAnta hokara hI mahAtmA gAMdhI jaise ahiMsA prasArakoMne zAkAhArameM pUrNa vizvAsa rakhate hue bhI isa dizAmeM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 aNuvrata - dRSTi koI sakriya kadama nahIM uThAyA / aura Ajake anya ahiMsAvAdI bhI adhikAMzataH isa viSaya meM mauna haiN| aura usa maunakA eka mAtra vahI kAraNa ho sakatA hai / astu ; hameM dekhanA to yaha cAhie ki kyA saMsAra meM kabhI eka bhI aisA Andolana huA hai jisake saphala honemeM bar3I-bar3I bAdhAyeM na rahI hoM / kintu jaba-jaba manuSyane ina bAdhAoM ke nirAkaraNa ke viSaya meM socA, prayatna kiyA taba-taba use samAdhAna milA hai / itihAsa kahatA hai ki manuSya prArambhika dazAmeM mAMsAhArI hI thA, jyoM 2 vaha vikAsakI ora agrasara huA, usane khetI karanA sIkhA, anna pakAnA sIkhA aura anna khAnA sIkhA / pariNAmataH sArA saMsAra annAhArI hai, karor3oM manuSya to kevala annAhArI haiM / jaba manuSya mAMsase annAhArakI ora AyA hai nisandeha Ajake nirAmiSa bhojI apekSAkRta mAMsAhAriyoMse adhika vikAsakI avasthA meM haiM / jaba manuSyakA dhyeya mAMsAhArakI dizA se mur3akara nirAmiSatAkI dizA meM Aja se mahatroM varSa pUrva hI ho cukA thA taba Aja phira ahiMsAvAdiyoMko mAMsAhArakA virodha karane meM saMkoca aura hicakicAhaTa kyoM ? Ajake vicAraka jyoM isa viSaya meM upekSAko protsAhana dete haiM, sahasroM varSa pUrvake vicAraka bhI isI samasyA se ghabarAkara yadi mAMsAhAra para hI DaTe rahate to manuSyakI anna- niSpAdana zaktikA kucha bhI vikAsa na huA hotA aura zata-pratizata manuSya kevala mAMsAhArI hI hote, ve annakA nAma hI na jAnate / AvazyakatA AviSkArakI jananI hai / jyoM 2 manuSya annakA AdI huA tyoM 2 annakA utpAdana vRddhigata huA / itihAsa meM vizvAsa rakhanevAle isameM do mata nahIM ho sakate / Ajake vaijJAnika sAdhanoM ke yuga meM to yaha socanA yathArthatAse bahuta pare hotA hai ki mAMsAhArakA parityAga kara deneke pazcAt manuSyake jInekA koI sahArA nahIM rahegA / isa dizA meM manuSyako asambhavatAke darzana isaliye hote haiM ki vaha apanI kalpanAko ekadama antima chora taka le jAtA hai / vaha socatA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata 46 hai Aja yadi sArA saMsAra mAMsAhArakA parityAga kara de to paryApta anna AyegA kahA~ se ? kintu tathya yaha hai ki Aja yadi mAMsa- parihArakA koI Andolana prArambha hotA hai aura saphalatAkI ora hI nirantara bar3hatA jAtA hai tobhI sAre saMsArakA nirAmiSa bhojI honA zatAbdiyoM kA kArya hogA / isa dIrgha kAlameM AjakA vijJAnavAdI manuSya anna samasyAko nahIM sulajhA sakegA, yaha nahIM socA jA sakatA / karor3oM manuSya Aja nirAmiSa bhojI haiM, ve saba kisI eka dina aura eka kSaNa meM nahIM bane haiN| jyoM-jyoM banate gaye haiM tyoM-tyoM annAdikI sulabhatA bhI banatI gaI haiM / sArAMza yahI hai ki manuSya apanI avyAvahArika kalpanAse hI vyartha isa viSayako avyAvahArika banA detA hai / Aja kisI niyama va anya viSayakI upayogitA AMkanekA bhI yahI eka nirdhArita-sA krama ho cukA hai ki vaha vizvavyApI ho sakatA hai yA nahIM ? dekhanA to yaha hai ki sambhava mAne gaye niyama aura anya viSayoM meM se bhI vizvavyApI kitane hote haiM ? yadi koI Adarza sImita kSetra meM hI vyApta honA sambhava hai taba bhI usake prasArakI upekSA kyoM kI jAya ? jitane vyakti use apane jIvanameM utAreMge, utanoMkA utthAna hogA, isameM kaunasI burAI hai ! eka bhI vyakti yadi AmiSa bhojase nirAmiSatAkI ora bar3hatA hai to bahuta huA / ahiMsAvAdIko to usake liye prayatnazIla honA hI cAhiye kyoMki vahA~ hiMsAkA hrAsa aura ahiMsAkA vikAsa hai| ahiMsAvAdiyoMkA isa viSaya meM upekSAtmaka nirNaya aisA lagatA hai ki mAno sArA saMsAra sahastroM varSoMke prayatnoMse bhI ahiMsAvAdI huA hI nahIM, Age utane hI kAlameM vaha ho sake, aisI sambhAvanA nahIM hai isaliye ahiMsAkA prasAra avyAvahArika hai / ataH Avazyaka hai ki ahiMsAvAdI isa viSayameM susaMgaThita rUpase koI ahiMsAtmaka prayatna prArambha kreN| mAMsAhAra hiMsA - prasArakA ananya sAdhana hai, vaha isa artha meM ki nirAmiSabhojIke hRdaya meM hiMsAse svataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 aNuvrata - dRSTi ghRNA rahatI hai| adhikAMza nirAmiSabhojI prANiyoMkA badha karanA dUra rahA mAMsa taka ko dekhane meM kAMpa uThate haiN| manuSyake mAranekI bAta to akasara vaha soca hI nahIM sakate / mAMsAhAriyoMkI sthiti aisI nahIM hai, ve pazu-hatyAse ghRNA na karate hae manuSya - hatyA ke bhI adhika samIpa pahuMca jAte haiN| AvazyakatAvaza vaha kisI bhI hiMsAmeM sahajatayA pravRtta ho sakate haiN| yadi saMsArameM mAMsAhAra uTha jAye tohonevAlI barbara hiMsAyeM avazya kama hoMgI aura ahiMsAkA mArga bahuta kucha nirApada hogA / avazya ahiMsAvAdI isa ora dhyAna deMge / niyamake viSayameM 'aNuvratIsaMgha' jaba ki naitika utthAnakA eka ahiMsAtmaka saMgaThana hai| usameM mAMsAhAra virodhaka niyama anyAnya niyamoMkI taraha Avazyaka mAnA gayA hai / vigata 12 mahInoMmeM, khAsakara dillI adhivezana ke pazcAt, jyoM-jyoM 'aNuvratI - saMgha' ke niyama sArvajanika kSetrameM Aye, vibhinna vicArakoM aura AlocakoMke hAthoMmeM pahuMce, bahuta sahAnubhUti pUrNa sujhAva AcAryavarake samakSa prastuta hue, khAsakara mAMsAhAra sambandhI niyamake viSaya meM / pramukha gAMdhIvAdI vicAraka zrI kizoralAla mazruvAlAne maMtrI AdarzasAhitya saMghake sAtha vaiyaktika patra-vyavahAra karate hue likhA thA : " nirAmiSa bhojanake sambandhameM merA vyaktigata mata to yahI hai ki kabhI-na-kabhI mAnava jAtiko isa para AnA hogA / lekina yaha eka lambA mArga hai, aura jisa hetuse Apa isa saMghakA Ayojana karanA cAhate haiM usameM isakA sthAna vyavahArya nahIM hai / yadi isa viSaya meM kadama uThAnA ho to baudhoMke 'uposatha' vratake taura para socA jA sakatA hai, yAni mAsameM amuka dina / " DA0 sAtakaur3I mukharjI, pradhAna saMskRta adhyApaka kalakattA yunivarasIdI, prophesara amarezvara ThAkura va DA0 kAlIdAsa nAga Adi baMgAlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata vicArakoMne AcAryavarase anurodha kiyA ki aNuvratoMkA prasAra baMgAla meM apekSAkRta anya prAntoMse adhika sambhava hai, kintu mAMsa sambandhI niyama meM kucha saMzodhanakI AvazyakatA hai, kyoMki baMgAliyoMke liye ekAeka sarvathA mAMsa parityAga karanA kaThinatama hai / prasiddha vicAraka zrI jainendrakumArajIne jaba ki hAMsI adhivezana meM sammilita the etad viSayaka carcAke prasaGgameM sujhAva diyA - "merA mata to yaha hai ki niyamakI racanA niSedhAtmaka hai hI vaha vaise hI rahe / jo janmajAta mAMsAhArI haiM unake liye itane zabda aura jor3a diye jAyeM ki pakSameM yA mAsameM itane dina khAnA / isase niyamakI niSedhAtmakatA bhI akSuNNa rahegI aura niyama bhI adhika vyavahArya ho sakegA / " DA0 rAmArAva M. A., Ph. D. ne pustakAvalokana va AcAryavarake sAkSAtsamparkase aNuvratoMke viSayameM avagata honeke pazcAt anya sujhAvoM ke sAtha nimnokta sujhAva diyA- "jo mAMsabhakSI haiM unake liye saptAha meM kucha dina khule rahane cAhie~, gharake liye na bhI ho pArTI AdimeM jahA~ ki khAnA anivArya - sA ho jAyA karatA hai / " misTara esa0 e0 pITarasakA sujhAva thA ki mAMsAhAriyoMse mAMsa ekAeka nahIM chor3A jA sktaa| unake liye mAsa yA saptAha meM kucha dinakA pratibandha honA cAhiye / mi0 rADarikane pUrvokti prakArake sujhAvake sAtha 2 isa bAta para vizeSatayA jora diyA thA ki davAI Adike rUpameM to isa niyamase vyakti khulA hI rahanA cAhiye / ukta niyamake sambandha meM aise bhI bahutase sujhAva Aye aura A rahe haiM ki mAMsa sambandhI niyama jyoM-kA-tyoM rahanA caahie| astu, isa sambandha meM abhItaka koI dUsarA nirNaya nahIM ho pAyA hai| AzA hai aura bhI vicAraka isa viSaya meM apane taTastha sujhAva deMge / isa niyamakI saMghaTanAko dekhakara kaI eka vicArakoMko ahiMsA aNuvrata para sampradAyika dRSTikoNakI chApa sI lagI pratIta hotIhai ; zrI mazarUvAlA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi taa05|050ke harijanameM eka lambI TippaNI karate hue likhate haiM-"yadyapi yaha saMgha saba dharmoMke mAnanevAloMke liye khulA hai aura ahiMsAke sivAya bAkI saba vratoMke niyama upaniyama sAmpradAyikatAse mukta sAmAjika kartavyoMpara nigAha rakhakara banAye gaye haiM, lekina ahiMsAke niyamoMpara paMthake dRSTikoNa kI pUrI chApa hai| udAharaNake liye zuddha zAkAhAra, vaha cAhe kitanA vAJchanIya ho, bhArata sahita mAnava-samAja kI AjakI hAlata aura racanAko dekhate hue mAMsa, machalI, aNDA Adi se pUrA paraheja karane aura unase sambandha rakhanevAle udyogoMse bhI bace rahanekA vrata jainoM aura vaiSNavoMkI eka choTIsI saMkhyA hI le sakatI hai| yahI bAta rezama aura rezamake udyogoMke liye bhI lAgU hai|" cAra aNuvratoMkI saMghaTanA sArvajanika asAmpradAyika ho aura eka aNuvrata para paMthakI chApa lagAnekA prayatna kiyA jAye yaha sambhava bhI kaise mAnA jA sakatA hai / isa niyamake pIche jo dRSTi hai vaha niyamakI prArambhika vyAkhyAmeM hI spaSTa kI jA cukI hai / jijJAsujana isapara punaH gaura kreNge| spaSTIkaraNa auSadhi Adike rUpameM niyama abAdhaka hai| 17-madya na piinaa| niyama aura usakA viSaya itanA spaSTa aura sarvamAnya hai ki adhika byAkhyAkI AvazyakatA hI pratIta nahIM hotii| itihAsake panne 2 meM hameM yaha milatA hai ki isa madyake kAraNa kitanI jAtiyoM aura kitane rASTroMkA adhaHpatana huA hai aura yaha to pratyakSakA viSaya hai hI ki madya kitanA unmAdaka aura madya pIye manuSyakI 'kyA-kyA dazA akasara huA karatI hai| isa madyane kitane yuvakoMko patha-bhraSTa nahIM kara diyA hogA, kitanoMkA jIvana maTiyAmeTa nahIM kara diyA hogA ! Azcarya hai, taba bhI brANDIke rUpameM susajjita hokara AjakI suzikSita janatAko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata bhI vaha AkrAnta kara hI rahA hai| rAjakIya pratibandha bar3hate jAte haiM, samaya 2 para samAja sudhArakoMke Andolana bhI hote rahate haiM, tathApi madyapAna saMskRti aura sabhyatAkA aGga-sA banatA jA rahA hai / katipaya zIta dezoM meM yaha Avazyaka tattva mAna liyA gayA hai kintu yaha aviveka hogA ki uSNatA pradhAna bhAratavarSa bhI unakA anukaraNa kare / kucha vyakti kahA karate haiM ki madya ati mAtrAmeM pInA hAniprada hai, sAdhAraNatayA pInA to lAbhaprada bhI hai / yaha galata dRSTikoNa hai / unheM yaha patA nahIM ki ucita mAtrA nAmapara bhI yadi samAjane ise prazraya diyA to Age jAkara vaha kitatA vinAzakArI siddha hogaa| phira to vyakti-vyaktikI manastRpti hI ucita mAtrA hogii| yaha bAta nahIM hai ki manuSya jIvana ke liye madyakI itanI anivAryatA hai ki zata-zata avaguNoMse paripUrNa hote hue bhI kisI nagaNya vizeSatAko lekara use Azraya diyA jAye / prakRtine manuSyako aise bhI padArtha diye haiM jo avaguNa rahita hote hue bhI usakI AvazyakatAko pUra sakate haiM / astu, vyaktikI AdatoMko puSTa karaneke atirikta hameM ina tarkoM meM koI bala nahIM milatA / spaSTIkaraNa 53 auSadhi Adike rUpameM isakA vyavahAra niyama - varjita nahIM hai / 18 - madya, mAMsa, machalI va aNDA AdikA vyApAra na karanA / isa niyamake viSayameM yaha tarka ho sakatI hai ki mAMsAhAriyoMke liye jina dRSTikoNoMse mAMsAhArake sambandha meM abAdhakatA rakhI gaI hai kyA tadviSayaka vyApArake viSayameM tatprakArakI abAdhakatA apekSita nahIM hai ? mAMsAhAra jana-janase sambandhita hai, tadviSayaka vyApAra ine gine vyaktiyoM se sambhavataH sau meM ekase bhI nahIM ataH donoM niyamoMmeM samAna abAdhakatA Avazyaka hai / spaSTIkaraNa kisI vyaktike auSadhikA vyApAra hai, yadi usameM use madyAdimUlaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi auSadhiyoMkA bhI kraya-vikraya karanA par3atA hai to vaha usa prakArakA vyApAra nahIM mAnA gayA hai| . 16-zikAra na krnaa| .. yaha niyama bhI mAMsa-parityAgakA poSaka hai aura manuSyakI jvalanta hiMsA-vRttiko upazAnta karanevAlA hai| prAcIna kAlameM zikAra karanekA adhika bolavAlA thaa| anekoM loga, khAsakara kSatriya, bhayaMkarase bhayaMkara pazuoMkA zikAra kara apane vIratvakA paricaya dete the| aba taka bhI vaha prathA samApta nahIM huI hai| Aja siMhoMkA zikAra karanevAle kama rahe haiM kintu hariNoM aura pakSiyoM para nizAnA lagAkara apanI zauka-pUrti karanevAle Aja bhI bahuta haiN| Azcarya aura khedakA viSaya to yaha hai zikAra mAMsa prAptike hetu hI na hokara mukhyataH vinoda yA vIratva-pradarzanake liye kiyA jAtA hai| niraparAdha jaMgama prANiyoMkI hiMsA aura manuSyakA vinod| krikeTa, hAkI aura Tenisa khelanA jisa prakAra eka manaH prasattikA sAdhana hai, zikAra bhI unhIM sAdhanoMmeM sammilita hai| mAlUma hotA hai ki manuSyane itara prANiyoMke jIvanase bhI apane tucchatama vinodakA mUlya adhika mAna rakhA hai, astu / manuSya AkheTake vyasanase kucha dUra huA hai isakA yaha artha to abhI nahIM mAnA jA sakatA ki vaha ahiMsAkI ora agrasara huA hai| bandaroMkI hatyAke liye huA isa varSa ( sambat 2007) kA upakrama usakI chipI huI dAnavatAko pragaTa kara dene jaisA thaa| mAna lenA par3atA hai ki aba manuSya samajhane lagA hai ki isa pRthvI para jInekA adhikAra kevala manuSyako aura manuSyopayogI prANiyoMko hI hai| zeSa prANI jo jIte haiM vaha unakI anadhikRta pravRtti hai aura vaha manuSyakA zambhu-netra udhara nahIM par3A, usakA pariNAma hai| ukta prakArakI nRzaMsa hatyAyeM isa bAtakI sUcaka haiM ki isa dharma-pradhAna bhAratavarSake Arya mAne jAne vAle loga bhI hiMsA-pradhAna dezoMse prabhAvita hokara unake hI pada-cinhoM para calanekA prayatna karate haiN| Aja anumAna bAMdhe jAte haiM ki dezameM itane karor3a vandara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNuvrata haiM, ve itane karor3a rupayoMkA anna prati varSa naSTa kara dete haiM, yadi itane karor3a bandaroMko mAra diyA jAya to annakI bahuta kucha sulabhatA ho sakatI hai| manuSyoMne bar3e 2 zahara AbAdakara bahuta bar3A bhUkhaNDa to roka hI rakhA hai, zeSa bhUmise vaha eka iMca bhI binA khatI nahIM rakhanA cAhate, aba bandara jAyeM kahAM aura khAyeM kyA ? bandaroMmeM manuSya jitanA viveka hotA to aisI sthitimeM sambhavataH avazya ve baMdarIsthAna kI mAMga krte| Aja bandaroMke avazAnakA prazna hai, sambhavataH kala hariNoM, pakSiyoM aura anya prANiyoMkI nirmamahatyAkA prazna hogaa| isa prakAra kyA annakI samasyA hala ho sakatI hai? loga kahate haiM ki bhAratavAsiyoMne isa bAra bandaroMko mArakara prakRtikI avahelanA kI usakA hI yaha pariNAma hai ki isa varSake AdimeM hI bhUkampa, rela-durghaTanA, bAr3ha aura agnikANDake rUpameM prakRti ( 15 agastake lagabhaga) kA prakopa huaa| ise eka kalpanAkA atireka bhI mAna leM kintu yaha to spaSTa hai ki bhUmiko nirbAnarI kara deneke pazcAt bhI ativRSTi anAvRSTike rUpameM prakRtike anekoM prakopa hote hI raheMge jo ki anna nAzake ananya kAraNa haiM / phira amAnavIya vRttise kisI eka sambhAvanAko dUra kara denese manuSya sukhI hogA hI yaha mAna lenA eka bhrAnti aura andhavizvAsa hai| ____ aNuvratI isa prakArakI jaghanyatama hiMsAoMko zikAra yA saGkalpI hiMsAke antargata mAnate huye unase bacatA rhe| myunisipala-borDa yA asembaliyoMmeM tatprakArakI hiMsAoMkA prastAva va samarthana na kre| . 20-anachanA pAnI na piinaa| yaha niyama anekoM laTa Adi prANiyoMkI hiMsAse aura vikAraja rogoMse aNuvratIko bacAtA hai| naharuvAkI eka kaSTaprada bImArI hai / yaha anubhavameM AyA hai ki anachanA pAnI na pInevAloMke prAyaH yaha nikalatA hI nhiiN| yahI kAraNa hai ki naharuvAkA pracAra gAMvoMmeM adhika hai jahA~ jaisA-taisA pAnI pIyA jAtA hai aura zaharoMmeM apekSAkRta km| hama sAdhujana chAnA pAnI pIte haiM, saikar3oM varSoM ke itihAsameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ * aNuvrata-dRSTi kisIke neharuvAkI bImArI huI ho aisA nahIM miltaa| anachanA pAnI nahIM pInevAlA aura bhI anekoM rogoMse baca jAtA hai| niyamakA lakSya ahiMsAkI sAdhanA hai, aihika lAbha prAsaGgika hai| . spaSTIkaraNa .. ___eka bAra chAnA huA pAnI dUsare sUryodaya taka chAnA huA hI mAnA jA sakatA hai| zarvata, lemana, soDA Adi pAnI rUpameM nahIM mAne gaye haiN| kullA Adi karaneke viSayameM niyama lAgU nahIM hai / 21-kasAIkhAnekA kAma na karanA, na karanemeM sahayoga denA aura na kasAI khAnekA kAma karanevAlI kampanIke zeyara lenaa| mAMsAhAra nimitta honevAlI asIma hiMsAke viSayameM yaha eka asahayogAtmaka niyama hai| aNuvratI aise vyavasAya karake yA anya prakArase tatprakArakI hiMsAoMmeM yogadAna nahIM kregaa| niyama na0 16, 18, 16 aura 21 mAMsAhAra-nirodhaka va mAMsAhAra-nirodhake poSaka haiN| sambhavataH inhIM niyamoMko dekhakara zrI kizoralAla mazruvAlAko ahiMsA aNuvratake niyamoMmeM sAmpradAyika dRSTi lagI ho jaisA ki unhoMne 5-5-50 ke harijanameM ullekha kiyA hai| kintu sthiti to yaha hai ki jaba zeSa cAra aNuvratoMke niyamoMmeM koI paMthakI chApa nahIM lagAI gaI hai jaisA ki unhoMne svIkAra kiyA hai, taba eka hI aNuvratake sambandhameM usa dRSTi aura usa chamakI AvazyakatA huI ho yaha svAbhAvika nahIM hai| kintu mAMsAhAra nirodha para jisa maryAdA taka jora diyA gayA hai usake pIche eka uddezya hai-dRSTi hai jo niyama naM0 16 ke vivecanameM batAI jA cukI hai| sambhavataH usa dRSTikoNameM ahiMsAvAdI do mata nahIM hoNge| spaSTIkaraNa yadi tatprakArakI kampanI Adike zeyara ajJAta avasthAmeM yA aNuvratI honeke pUrva le liye hoM to unake yathAavasara becanemeM niyama bAdhaka nahIM hogaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-azunnata -- 22-janma, vivAha, tyohAra Adike upalakSameM AtizabAjI na karanA aura na karanekI sammati denA / AtizabAjI bahutase anarthoM kI sUcaka hai| bArUda AkAzameM uchalakara jahAM kahIM bhI jA par3atA hai, ghAsa, lakar3I Adike DheroM para par3a jAnese bar3e-bar3e agnikAMDa ho jAte haiN| dhar3Akese bahutase pakSI apane ghoMsale ko chor3a dete haiM, rAta honeke kAraNa billIke zikAra hote haiM, ataH isa anarthakArI prathAkA nirodha Avazyaka hI hai| AtizabAjI ADambara aura phijUlakharcImeM bhI zumAra hotI hai| . 23-tapasyA ( upavAsa ) ke upalakSameM jImanavAra na karanA aura tadviSayaka jImanavArameM bhojanArtha sammilita na honaa| ___ bahutase logoMmeM khAsakara jainiyoM meM yaha prathA hai ki Atmazuddhike liye ekase lekara mahInoM taka kI bividha tapasyAyeM karate haiM, tapasyA kI pUrtike upalakSameM bar3e-baDe jImanavAra karate haiM, sasurAla aura pIhara pakSase bar3e-bar3e lena-dena hote haiN| aura bhI sAtha-sAtha vividha prakArake aise ADambara kiye jAte haiN| vahA~ Atma-zuddhikA lakSyagauNa dIkha par3atA hai aura dikhAve kA yahAM prabala / aNuvratI aise dikhAve ko na protsAhana de sakatA hai aura na svayaM kara sakatA hai, vaha anyake yahAM honevAle jImanavAra, jUlUsa AdimeM sammilita nahIM ho sktaa| isa viSayameM use yathA sAdhya asahayoga hI rakhanA hogA / ___ 24-apane bhAI, putra tathA anya pArivArika janoMke sAtha aura sauta, jeThAnI, devarAnI va nanada Adi evaM unake baccoMke sAtha durvyavahAra na krnaa| __dekhA jAtA hai ki bahutase manuSya saba prakAra kI sukha-sAmagrIke hote hue bhI kevala gRha-kalahoMse pIr3ita rahate haiM aura unheM yaha manuSyaloka bhI asuraloka sA pratIta hone lagatA hai| gharameM dhana kI kamI ho va anya sukha-suvidhAoMkA abhAva ho, parayadi gRha-jIvanameM ekatvakA sukha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 aNuvrata-dRSTi ho to vyaktike sAre kaSTa gauNa ho jAte haiM, aura kalahake kAraNa AtmAkA adhaHpatana hotA hai usase bhI vyakti baca jAtA hai| . bahudhA jaba kalahakI sthiti banatI hai taba donoM pakSa apaneko nirdoSa aura pratipakSako sadoSa batAyA karate haiM / kintu vAstavameM koI bhI pakSa nitAnta nirdoSa ho, aise avasara kama dekhe jAte haiN| adhikAMzataH to vyakti apanI hI pravRttiyoMse kalaha paidA karatA hai aura dUsaroMke sara doSAropaNa karatA huA apane Apa hI usakA pariNAma bhogatA hai rahatA hai, udAharaNArtha kisI pitAke kaI putra haiM, vaha kisIko kama pyAra karatA hai aura kisIkoadhika yA use kisIse kama svArtha hai aura kisIse adhika, pariNAmataH usakA vyavahAra sabake prati samAna nahIM rahatA, vaha kisIko usake hissekA dhana bhI nahIM denA cAhatA aura kisIko saba kucha de DAlanA cAhatA hai| basa yahIM Akara bar3e-se-bar3e kalahakA bIjAropaNa ho jAtA hai| pitA putrako burA batAtA hai, putra pitaako| nAnA prakArake natIje nikalate haiN| aNuvratIko aise durvyahAroMse bacanA hogA / durvyavahAra aura bhI anekoM prakArase aura anekoM vyaktiyoM se ho sakate haiN| thor3ese zabdoMmeM isakI koI sImA nirdhArita nahIM kI jA sktii| usakA spaSTa mAnadaNDa yahI hogA ki jo vyavahAra anaitika va asajjanocita haiM ve saba durvyavahAra haiN| vaise to aisA vyavahAra aNuvratI kisI anyake sAtha bhI nahIM kara sakatA aura usake avarodhaka anyAnya niyama haiM hI, tathApi pArivArikatA manuSyake jIvanakA eka mukhya aGga hai aura vahA~ pratidina kA pArasparika vyavahAra hai isaliye yaha niyama tadviSayaka durvyavahAroMkI ora hI vizeSataH saMketa karatA hai| puruSoMkI taraha striyoM meM bhI anekoM abhadra vyavahAra gRha vAtAvaraNameM dekhe jAte haiN| sAsa eka bahUko adhika mahatva detI hai ekako kama / gahanA-kapar3A ekase chipAtI hai, ekako detI hai yA bahuoMse chipAkara beTIko detI hai| isI prakAra devarAnI jeThAniyoMmeM kAma-kAja, gahanekapar3eko lekara aura khAsakara baccoMko lekara jhagar3e hote hI rahate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata 56 aNuvratinI mahilAke liye Avazyaka hai ki vaha apanI orase kisIke sAtha aise durvyavahAra na kare / 25- mRtakake pIche prathA rUpase na ronA / ronA bhI eka prathA, eka rUr3hi bana cukA hai| yaha rUr3hi saba prAntoM aura saba dezoMmeM eka rUpase nahIM hai / kahIM 2 nahIM bhI ho tathApi adhi kAMza bhAgameM isakI prabalatA aura vikRtatA milatI hai / Avazyaka hai, anya vivecanase pUrva yaha batA diyA jAya ki prathA rUpase ronA kahate kise haiN| kisI bhI nijI vyaktikI mRtyuse sAdhAraNataH sabhIko kaSTa aura viSAda hotA hai / usa viSAdake sAtha ronA bhI svAbhAvika-sA ho jAtA hai, kintu vaha ronA prAtaH kAla yA sAyaMkAlakI apekSA nahIM rakhatA / jaba jImeM yAda AtI hai tabhI A par3atA hai / aise ronepara koI pratibandha kAma nahIM kara sakatA, vaha to kevala Atma-sAdhanAkA hI viSaya hai / jisakA moha jitanA kSINa yA prabala hogA vaha utanA hI usakI apekSA rkhegaa| kRtrima ronA vaha hai ki kisI bhI mRtakake pIche cAhe vaha 70 yA 80 varSakA buDDhA hI kyoM na ho, jisakI mRtyu cAhe bahuta dinoMkI pratIkSAke pazcAt hI kyoM na AI ho, nizcita avadhi taka yathAvidhi baiThakara ronA hI par3atA hai| cAhe koI AsAmayika aura Akasmika mRtyu kyoM na ho, vyavasthita DhaMgase ronA prathA aura rUr3hi hI hai / yadi kucha socA jAya to yaha haraekakI samajha meM Ane jaisI bAta hai ki jisa parivAra meM yA gharameM koI asAmayika mRtyu ho cukI hai, dUsare ar3osI - par3osI vyaktiyoMkA kartavya unheM ronese rokanA hai yA sAtha milakara unake hRdaya ko kadhika kSobhita kara rulAnA hai, usa dukhaH ko bhulavAnA hai yA yAda karAte rahanA hai| dekhA jAtA hai ki mRtyuke anantara 12 dina taka to prAyaH gharavAloM ko sukhase na roTI khAne dete haiM na kucha ArAma karane dete haiM / apane-apane suvidhAnusAra kaI aurateM AtI haiM to kaI jAtI haiM, bahuta samaya taka yaha cakra cAlU rahatA hai| gharakI auratoMke liye sabake sAtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 aNutrata- dRSTi rote rahanA anivArya hotA hai| becArI koI aurata zArIrika durbalatA se yA anya kisI kAraNase rone meM sabake sAtha nahIM nibha sakato to paraspara carcA ho jAtI hai ki isako kyA duHkha hai, isake vaha kyA lagatA thA Adi / astu, yaha to eka sabhya samAja vizeSa kA digdarzana mAtra hai, asabhya mAne jAnevAle samAjoM meM to na jAne aura bhI kyA - kyA hotA hogA ! kahIM isa prathA kA ronA striyoMmeM hI hai aura kahIM-kahIM to puruSa bhI chAtI mAthA kUTa-kUTa kara ronemeM striyoMse bar3hakara nambara lete haiN| kRtrimatA kI parAkASThA ho jAtI hai jabaki vetana de dekara anya striyoM ko rulavAyA jAtA hai aura prathA nibhAI jAtI hai| pezevara striyAM bhI isa kAma meM bar3I nipuNa hotI haiN| unake antara meM koI darda nahIM hotA taba bhI UparI bhAvoMmeM rohitAzva kI mAtA 'tArA' ke bilApa kA sA pArTa adA kara hI detI haiN| aNutratinI mahilAyeM isa prathA kA anta kara sAmAjika jIvanameM krAnti kA eka nayA abhyAsa prArambha kreNgii| bahuta-sI bahinoMkA yaha nivedana rahA hai ki samAjakI prathAke anusAra na calane se hamAre pArivArika aura sAmAjika jIvanameM kaTutA A sakatI hai, hama para nAnA AkSepa A sakate haiM, taba kyA vaha niyama hamAre liye avyavahArya - sA na bana jAyegA / bahinoMkA prazna kisI avadhi taka anucita nahIM hai / samAjake adhikAMza vyakti tathyahIna sAmAjika DharroMse bhI aise cipaTa jAte haiM mAno samAjakI buniyAda unhIM DharoM para avalambita hai, unameM thor3A bhI paribartana bardAzta nahIM karate / kintu aNuvratI puruSa evaM striyoMko to vikAsa aura sudhArake mArgapara calanA hai| unheM una duvidhAoMse ghabar3AnA nahIM hogA / unheM to yaha soca Age bar3hanA cAhiye ki koI bhI sudhAra sarvaprathama ine-gine vyaktiyoMse hI prArambha hotA hai / anekoM virodha sAmane Ate haiM, kintu vAstavameM yadi vaha sudhAra hai to avazya eka dina saMsArako usa para AnA hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA aNuvrata 26-bhAga, gAMjA, sulaphA, tamAkU, jardA Adi kA khAne-pIne va sUMghanemeM vyavahAra na karanA / - dhUmrapAna Adi mAnI huI burAiyAM hote hue bhI samAjameM aisA ghara kara gaI haiM ki unakA mUloccheda honA kaSTasAdhya ho gayA hai| sudhAraka jana kabhI 2 tadviSayaka AMdolana karate haiM, kahIM 2 rAjakIya maryAdita pratibandha bhI hote rahate haiM kintu una upakramoMkI apekSA vyApAriyoM dvArA kiye jAnevAle vijJApana kahIM adhika AkarSaka huA karate haiM / ve loga samAja aura rASTrake hitako tanika bhI nahIM socate hue hajAroM aura lAkhoM rupaye kharcakara bIr3I aura sigareTakA pracAra karate haiM / kabhI 2 zaharoM meM dekhA jAtA hai, moTaroM aura tAMgoMpara maya lAuDaspIkara grAmophana baja rahA hai, saikar3oM vyakti khAsakara bacce use cAroM orase ghere cala rahe haiN| bIca 2 meM eka vyakti bhASaNa dekara apanI bIr3iyoM kI zreSThatA batalAtA hai aura bIr3iyoMkI bauchAra karatA hai / bacce aura bar3e-bar3e jhapaTa 2 kara muphtakI bIr3iyA~ uThAte haiM aura pIte haiN| zAyada socate haiM, ina bIr3iyoMke paise thor3e hI lagate haiN| para unheM patA nahIM ki ye binA mUlyakI bIr3iyAM jIvana bhara unakI jeboMse paise nikalavAtI rheNgii| isa prakAra kiye jAnevAle baccoMke usa dayanIya patanako dekhakara kisakA hRdaya ro na par3atA hogA ? kisI bhI burAIkA AnA sahaja aura jAnA kaThina hai| kahA jAtA hai ki kolambasakI khojake pUrva ina dezoMmeM bIr3I yA tambAkUkA koI nAma hI nahIM jAnatA thaa| san 1462 meM jaba kolambasane 'kayUbA' TApU DhUMDha nikAlA, usane apane kucha sAthiyoMko vahA~ke nivAsiyoMkA hAlacAla jAnaneke liye bhejaa| unhoMne vahAM jAkara dekhA-idhara-udhara baiThe bahutase AdamI mu~ha aura nAkase dhuMA nikAlate haiN| unheM bar3A Azcarya huA aura vastusthitikA jJAna kiyaa| jAte samaya kautuhalake liye kucha vyaktiyoMko yUropa le gye| vahA~ke nakalacI unakI nakala karane lge| san 1464 meM kolambasane amerikAkI dubArA yAtrA kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 aNu-dRSTi aura vahA~kI striyoMko tamAkU sU~ghate dekhA, vinodake taura para yahA~kI jAtiyoMke liye eka priya vastu banI / yUropase vaha bhAratavarSa aura eziyAke anya bhUbhAgoM meM aaii| dekhA Apane / tamAkUkA itihAsa / vinoda 2 meM AI, Aja dhakke khAkara bhI yahA~se bidA nahIM letI / kintu aNuvratI to apane yahA~se vyaktigata rUpase ise bidA de hI deMge / yaha vyaktigata sudhAra hI samaSTi sudhArakA pratIka hogA / 27 - vivAha, holI Adi parvoMmeM gande gIta va gAliyAM na gAnA evaM azlIla vyavahAra na karanA / azikSita samAjoM meM to ukta prasaGgoM para azlIla gIta va gAliyA~ gAnekA DharrA hai hI, katipaya apane Apako sabhya honekI DIMga hA~kanevAle logoM meM bhI aise prasaGgoM para azlIlatAkA mUrta rUpa dRSTigocara hotA hai / bhale-bhale AdamI holIke avasara para aise hote haiM mAnoM unakI samajhakA divAlA hI nikala gayA ho| ve itane bebhAna hokara gaMde gIta gAte haiM, ki cAhe striyA~ pAsameM khar3I hoM, cAhe bacce unakI karatUtoMko dekha rahe hoM, ve yaha nahIM soca sakate ki hamArI pravRttiyoMkA una para kyA prabhAva par3a rahA hai| parde aura avaguMThanameM rahanevAlI laJjAvatI striyA~ jamAI aura usake sambandhiyoMko gAliyA~ ( gande gIta ) gAne baiThatI haiM to becAre vivekazIla vyaktiyoMke liye kAnoM meM aMgulI DAlanekA prasaGga upasthita ho jAtA hai / aNuvratI ke liye cAhe vaha puruSa va mahilA koI bhI ho, Avazyaka hai, aisI pravRttiyoMse svayaM bacA rahe aura ina kuprathAoMko samAjase 'dUra karaneke liye yathAsAdhya ahiMsAtmaka prayatna bhI kare / 28-holIke parva para rAkha Adi gande padArtha dUsaroM para na DAlanA / parva aura tyohAra kisI vizeSa sAmAjika uddezyako lekara prArambha hote haiM para Age calakara usakI vAstavikatA lupta ho jAtI hai aura loga usakI jar3a paramparAko hI saba kucha mAnakara usake jar3a upAsaka ho jAte haiN| sahI arthameM sAMpa calA jAtA hai, loga lakIrako pITate haiM / isa holI parvake to na koI prAmANika itihAsa hI hai aura na isa para honevAlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA - aNuvrata 63 pravRttiyA~ bhI ziSTajanocita kahI jA sakatI haiM / kucha loga rAkha, kIcar3a Adi vastuoM ko eka dUsare para uchAlane kI prathAko bhI upayogI siddha karaneke liye sAhityika kalpanAyeM karate haiM / kahate haiM, isameM bhI koI vaijJAnika tathya hai / kucha bhI ho, gA~voMse lekara dillIkI sar3akoM para bhI jisa prakArakI holI manAI jAtI hai usameM to bure hI tathya adhika prasphuTita hote haiM / aNuvratI ukta prakArakI pravRtti meM bhAga na le / yadyapi niyamakI zabda-racanAke anusAra gulAla-raMga Adi padArtha usakI sImA meM nahIM Ate tathApi unakA bhI upayoga jo aNuvratI na karegA vahI vizeSa Adarza mAnA jAyagA / raMga-gulAla Adiko niyama meM nahIM liyA gayA hai, vahA~ unakI AvazyakatA apekSita nahIM haiN| vahA~ eka mAtra dRSTikoNa yahI hai ki sarva sAdhAraNake baddhamUla saMskAra ekAeka dUra nahIM hote| unheM kramazaH dUra karaneke liye nirdhArita niyama prathama bhUmikA hai | bahuta sambhava hai ki zIghra hI niyamakI paridhi gulAla Adi taka bhI vyApaka ho jAye / 26 - manuSyavAhita rikzAmeM na baiThanA / spaSTIkaraNa vizeSa sthitimeM niyama lAgU nahIM hai / manuSya svArthI prANI hai, vaha apane svArthake liye hAthI, ghor3A Adi prANiyoMkI savArI karatA hai / aba to vaha apanI sukha-suvidhAke liye manuSya para bhI baiThane lagA hai / yaha eka amAnavIya karma - sA lagatA hai, eka manuSya pazukI taraha gAr3Ise juTatA hai aura dUsarA manuSya usa gAr3I ( rikzA ) meM baiThatA hai / sacamuca hI yaha samAnatA -pradhAna yuga meM mAnavatAkA ghora apamAna hai / prazna AtA hai - rikzAkI savArIkA jaba niSedha hai to pAlakI, DolI Adi para baiThanekA niSedha kyoM nahIM jaba ki vaha bhI usI prakArakI savArI hai ? yaha saca hai ki donoM savAriyoM meM ukta dRSTikoNase koI antara nahIM hai tathApi pAlakI yA DolImeM baiThanA aba kisI vizeSa sthitikA hI raha gayA hai| pahAr3I va anya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi kinhIM durgama sthAnoMmeM hI prAyaH ina sAdhanoMkI apekSA rahatI hai, jahA~ anya sAdhana kAma nahIM A skte| rikzAke liye yaha bAta nahIM hai| ataH yaha niyama vyavahArya nahIM mAnA jAyagA / spaSTIkaraNa jahA~ aisI sthiti ho ki rikzA hI eka mAtra sAdhana ho aura rikzA meM baiThe vinA koI vizeSa ar3acana AtI ho to usa sthitimeM niyama lAgU nahIM hai| 30-kisI bhI prakArake mRta-bhojameM bhojanArtha na jaanaa| spaSTIkaraNa zoka-pradarzanArtha dUsare gAMvameM gaye vyakti para yaha niyama lAgU nahIM hai| janma aura vivAhakI taraha mRtyune bhI ADambarakA rUpa le liyA hai| eka vRddhako mRtyuke sAtha bahudhA usake parivAravAloMkI bhI Arthika mRtyu sI ho jAtI hai| dekhanemeM bhI yaha eka abhadra vyavahAra mAlama par3atA hai ki eka ora zoka-saMtapta parivAra rotA hai, dUsarI ora saikar3oM AdamI pAhune hokara A baiThate haiN| kisI khI kA pati cala basatA hai, putra-pautra koI kamAnevAle nahIM haiM, paMca loga ikaTThe hokara socate haiM, vyakti bar3A namUnAthA, usake pIche itanA kharca to honA hI cAhie, nagada rupaye nahIM to kyA huA gahane aura jamInakA sTeTa kAphI hai, isa akelIko kitane dhanakI AvazyakatA hai, isa prakArase nirNaya kara becArIkA bahuta kucha dravya kharca karavA dete haiN| kisIke pAsa kucha nahIM hai to karja karAke bhI sAmAjika pratiSThAko bacAte haiN| kintu ve paMca loga phira kabhI ikaTThe hokara nahIM socate ki usa becArIkA AjIvikA sAdhana kyA hai ? vaha kitane ArtadhyAnameM hai ? astu, aNuvratI utthAnakI ora agrasara hotA huA samAjameM etadviSayaka bahiSkAra prathAko janma degaa| hAlA~ki yaha bahiSkAra usakA sAdhAraNa sA hI hai, phira bhI samAjameM eka nayA spandana paidA karegA, svabhAvataH anekoM logoMkA dhyAna isa ora AkarSita hogA aura ve isa prathAkI heyatA aura upAdeyatAke viSayameM kucha soceNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-aNu 31 - krodhAdivaza kisIko gAlI na denA / - gAlI denA' aziSTatAkA sUcaka hai / eka sabhya manuSyake liye Avazyaka hai ki vahaazlIla aura bhadda e zabdoMkA uccAraNa na karatA rhe| kaI kaI manuSyoM ke aise bhadda e zabdoMkA, 'takiyA klAma' hotA hai ki ve bAtacItake prasaGgameM punaH punaH una zabdoMko duharAte rahate haiM, sunanevAloMko zarma mAlUma hotI hai aura una mahAzayoMko patA taka nahIM calatA ki hama kyA kahate jA rahe haiM / aNuvatIko apanI vANIkA avalokana karate rahanA cAhie / usameM kahIM bhI yadi azlIlatA aura asabhyatAkI gandha ho to zIghrAtizIghra usakA saMzodhanakara lenA cAhie / komalatA aura bhadratA usakI vANIke sahaja guNa hone cAhie / niyamameM krodhAdivaza gAlI denekA niSedha hai usakA tAtparya yaha nahIM ki atirikta burAiyoMke viSayameM kucha socA hI na jAya / niyama kevala saMketa karanevAle hote haiM, kintu unheM jIvanameM utAranevAle vyaktiko niyamake pIche rahI samasta bhAvanAoMko bhUla nahIM jAnA caahie| kisI bhI niyamakA vAstavika tattva usake pIche rahI bhAvanAmeM aMtanirhita rahA karatA hai / kisI niyamako usake zabdArtha taka hI nahIM mAna lenA cAhie / 65 spaSTIkaraNa mUrkha, badamAza Adi upAlaMbha sUcaka sAdhAraNa zabda gAlI nahIM mAne gaye haiM / azlIlatA aura asabhyatAke sUcaka zabda vizeSataH gAlI ke aMtargata mAne gaye haiM / krodha zabda ke sAtha Adi zabda jor3a denese hAsya, kautuhala, bhaya Adi anya sthitiyoMmeM bhI tatprakArake zabdoM kA niSedha ho jAtA hai / yadi AvezAdivaza gAliyAM mu~ha se nikala par3atI haiM to dUsare dinake Atma-cintanameM unake prati glAnikI jAya aura jitanI bAra gAlI bolI gaI ho utane dravya khAdya-peyake 31 dravyoMse kama kara lene cAhiyeM / yaha vidhAna bhUlake prAyazcita svarUpa hai / ha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi - 32-lobha yA dvaSavaza Aga na lgaanaa| ___Aga laganA dUsarI bAta hai, lagAnA duusrii| Aga laganA kisI bhUlakA pariNAma ho sakatA hai, Aga lagAnA kisI antasthita jaghanyatama vRttikaa| Aga lagAneke mukhyataH do hI kAraNa pratIta hote haiM-eka lobha, dUsarA dvss| . ... lobha-- jisa mAlakI bImA ( insyoreMza) bikI huI hai, bhAva adhika mande ho gaye haiM, aisI sthitimeM kitane hI dhUrta vyakti apane Apa apane hI mAlameM Aga lagA dete haiM aura insyoreMza kampanIse pUre rupaye aiMThanekA prayatna karate haiN| yaha amAnavocita pravRtti hai| aNuvratI aise kAryase sarvathA bacA rhe| - sunA jAtA hai ki amerikA jaise pUMjIpati dezoMmeM bAjArameM mUlya na gira jAya isaliye hI sahasroM aura lAkhoM mana vastu jalA dI jAtI hai yA samudra meM DubA dI jAtI hai| yaha bhIparale sirekI anaitikatA hai / aNuvratI aise kAryoMkA manase bhI samarthana na kre| dveSa sAmpradAyika daMgoMmeM hajAroM agnikANDa hue, ve dveSamUlaka the, vyaktigata jhagar3oMmeM bhI manuSya kabhI-kabhI pratipakSIke makAna, mAla Adi meM Aga lagA deneke liye prastuta ho jAte haiM, ve yaha nahIM socate ki pratizodha lenekA yaha kitanA ghRNita tarIkA hai| yaha bhI to nahIM jAnA jA sakatA, vaha Aga kahAM jAkara bujhegii| agnikANDoMmeM lAkhoM karor3oMkI hAni aura kabhI-kabhI gAMvake gAMva sApha ho jAyA karate haiM, baira kisIse, nAza kisI kA vAlI kahAvata caritArtha ho jAtI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya aNuvrata 'saccaM logammi sArabhUyaM'-satya hI lokameM sArabhUta hai, isameM vizvAsa rakhate hue aNuvratIko choTe-bar3e saba prakArake asatyase bacanekA prayatna karanA caahie| mAnavatA ke pratyakSa ghAtaka asatyase bacanA to usake liye anivAryatA Avazyaka hai| isa sambandhameM nimnAGkita niyamoMkA pAlana aNuvratIke liye anivArya hai : 1-jamIna-makAna, pazu-pakSI, sonA-cAndI, dhana-dhAnya tathA ghItela, AMTA Adi khAdya padArtha yA anya kisI vastuke kraya-vikrayake samaya, mApa, tola, saMkhyA Adike viSaya meM asatya na bolnaa| eka hI niyamase kraya-vikrayake sambandhase bole jAnevAle adhikAMzataH asatyoMkA nirodha ho jAtA hai| niyama suspaSTa hai tathApi sarvasAdhAraNa isakI vyApakatAko samajha sakeM isaliye niyamake eka-eka pahalUpara prakAza DAlA jAtA hai : jamIna makAnake sambandhameM / ka-kisI dUsare vyaktikI jamIna va makAnako apanA batAkara usakA paTTA va qhata apane nAmase banA lenaa|| ___ kha-dUsarekI acchI jamIna va makAnako azubha va anya kisI prakArase doSayukta btaanaa| ga-makAna-jamIna dUsarekI ho yA apanI jamIna dUsareke rehana ho yA usa jamInake aura bhI hissedAra hoM aisI jamIna apanI kahakara becanA / gha-ku~vA, mandira, dharmazAlA Adi banAnekA va jIrNoddhAra karanekA jhUThA bahAnA karake logoMse candA lenaa| 3-apanI jamInakI kImata bar3hAneke liye jhUTha-mUTha kaha denA, amuka vyakti merI jamInake itane rupaye kaha cukA hai| ca-apane makAna AdikI phaoNlsa rajisTrI karavAkara use dUsarekA batAnA aadi| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 aNuvrata-dRSTi pazu pakSIke sambandhameM ka-gAya, bhaiMsa, ghor3A, U~Ta Adi pazuoMke bar3e doSoMke sambandhameM asatya bolakara beca denaa| bar3e doSoMkA tAtparya hai, jina doSoMke kAraNa kharIdadArako socanA par3e mere sAtha dhokhA huaa| kha-dUsareke pazuko apanA kahakara beca denaa| ga-gAya AdikI umra, dUdha, prasava Adiko anyathA batAkara beca denA aadi| isI prakAra pakSiyoMke viSayameM bhI samajha lenA caahie| sonA-cAMdIke sambandhameM ka-sonA-cAMdIkI pAliza (jhola ) vAle gahane vartana Adiko sone-cAMdIkA kahakara beca denaa| . 'kha-soneko badala denA yA adhika khAda milA denaa| mAse, tole Adiko lekara saMkhyA, tola Adi anyathA btaanaa| isI prakAra dhana-dhAnya, ghI, tela, ATA va anya padArthoke kraya-vikrayameM saMkhyA mApa tola Adiko lekara bole jAnevAle anekoM asatya hote haiM / aNuvratI una asatyoMse baMcatA rhe| ___ aNuvatIkA parama dhyeya to isa viSayameM asatya mAtrase bacanekA hai tathApi AjakI dUSita vyApAra-paddhatimeM yaha prathama abhyAsa hogA, vaha ukta prakArake sthUla asatyoMkA to apane vyApArika jIvanase sarvataH mUloccheda kre| " Aja yaha lokabhASA bana gaI hai ki vyApArameM to asatyase hI kAma calatA hai, satyavAdI Ajake yugameM kamAkara thor3e hI khA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki asatya itanA sahaja ho gayA hai ki loga yahA~ taka socate bhI nahIM ki hamAre jIvanameM yaha koI burAI hai| isI burAI ke kAraNa bhAratavAsiyoMkA ghora patana ho cukA hai aura ho rahA hai| dharmapradhAna kahalAnevAle bhAratavarSake liye yaha zoka kA viSaya hai| sabhI. kahate haiM kyA kareM aisI hI sthiti hai| para socanA yaha hai, :sthitimeM parivartana lAnA kyA vyakti-vyaktikA karttavya nahIM hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya-aNuvrata 66. vyakti saba kucha hai, vyakti-vyaktise hI samAja banatA hai, yahI mAnate hue aNutIko cAhie ki vaha ukta niyamakI maryAdAse bhI adhika satyako prazraya de, cAhe aisA karate samaya use kaThinAiyoMkA sAmanA hI kyoM na karanA par3e / use to logoM kI isa baddhamUla dhAraNA ko tor3anA hai ki vyApAra to asatyake AdhAra para hI cala sakatA hai / 2-samajha-bUjhakara asatya nirNaya- phaisalA na denA / yaha niyama nyAyAdhIza tathA paMcoMse sIdhA sambandha rakhatA hai / koI aNuvratI nyAyAdhIza banA ho yA koI nyAyAdhIza aNuvratI bana gayA hai jaise ki Aja taka bhI kaI nyAyAdhIza aNuvratI bana cuke haiM to usake nirNayoM meM anyAyakA koI prazna hI nahIM raha jAtA / eka aNuvratI nyAyAdhIza ghUsa lekara nijIvyaktikA pakSapAta karake va kisI bar3e vyakti va karmacArIse prabhAvita hokara anyathA nirNaya nahIM de sakatA / yahI gatividhi aNuvatIkI taba hogI jaba ki vaha kisI mAmaleko nipaTAneke liye paMca mAna liyA jAyegA / hama kalpanA kara sakate haiM, usa rASTrakI nyAya-vyavasthA kitanI sundara ho sakatI hai jisa rASTrake nyAya vibhAga meM sAre karmacArI aNupratI hI hoM / vAstavameM pracalita nyAya vyavasthA kI kaThinAiyoMse loga pUrNataH aba gaye haiN| bhale AdamI jahA~ taka ho sake nyAyAlayoMkA mu~ha bhI nahIM dekhanA cAhate haiM / isakA hI pariNAma hai yadyapi 'aNuvratI - saMgha' kI sthApanA hue abhI bahuta thor3A samaya huA hai tathApi AsapAsake vAtAvaraNa meM bahutase vyakti yaha cAhane lage haiM aura kaiyoMne to AcAryavarake samakSa isa prakArake prastAva bhI rakha diye haiM ki aNuvatiyoM kA eka 'AravITra esana borDa' ( paMcAyata ) sthApita honA cAhie. jo sarvasAdhAraNa ke pAramparika jhagar3oMkA nipaTArA karatA rhe| hamArA vizvAsa hai, janatA aNuvratiyoM meM adhika se adhika vizvAsa karegI aura vaha nyAyAlayoMkI samasta duvidhAoMse vomI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata -dRSTi 3 - kisI vyakti, dala, pakSa yA dharma vizeSake prati AkSepAtmaka nItise bhrAnti na phailAnA yA jhUThA Aropa na lagAnA / AjakA manuSya jyoM-jyoM varga saMgharSa miTAnA cAhatA hai tyoM-tyoM prakArAntara se vaha adhika bar3hatA jAtA hai| jitane rAjanaitika dala haiM ve eka dUsare ko girAnemeM vaidha-avaidha sabhI sambhava upAyoMko khojate rahate haiM / AkSepa, jhUThA pracAra, Aropa ye to nityapratike kArya ho cuke haiM / vyakti ke samAnAdhikAra kA janataMtrIya uccAdarza vyakti-vyaktimeM dvandva paidA karanekA pratIka ho rahA hai| cunAvoMkI durvyavasthA kA to koI varNana hI nahIM kiyA jA sktaa| vahA~ Akara to vaha lokazAhI, gAMdhIjIke zabdoMmeM hullar3azAhI aura barnADazAke zabdoM meM pAgalapanakA rUpa le letI hai / ina sabakA mUla kAraNa dala saMgharSa hI hai / vibhinna dharma aurasampradAyoMmeM bhI vahI chIMTAkazI dekhI jAtI hai; do vyaktiyoMmeM manamuTAva hote hI paraspara AkSepoM aura AropoMkI bauchAra hone lagatI hai / aNuvratI AdarzavAdI hogA, vaha kisI eka rAjanItika varga meM vizvAsa rakhanevAlA va pramukha hokara bhI dUsare daloMke prati na bhrAnti phailAne kA prayatna karegA aura na jhUThe propegaNDAko hI protsAhana degA / vaha kisI eka dharmakA hRdayase anuyAyI hote hue bhI, dUsare dharmo ke sAtha asahiSNutA aura asahayya bhAva nahIM rakhegA, isI prakAra vyaktigata jhagar3oMmeM bhI vaha asatya pracAra ko prazraya nahIM degA / aNuvratIkA yaha Adarza sAre samAjake liye anukaraNIya hogA, yadi samAjane bhI tadanukUla pravRtti kI to bahuta-sI samasyAyoM kA hala hokara eka nayI cetanA, naye saMgaThanakA AvirbhAva hogA / 4 - nyAyAdhIza va paMca Adike samakSa anarthakArI asatya sAkSI na denA / Avazyaka to yaha hai ki jIvanake kisI bhI vyavahArameM aNuvratI asatyako prazraya na de, nyAyAdhIza va paMca Adike samakSa to aNuvratIkI prAmANikatA honI anivArya hI hai / isa thor3e samayameM hI paricita 70 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya-aNuvrata 71. kSetroM meM kaI nyAyAdhIzoMne aNuvratIkI gavAhIko pUrNa vizvasta mAnakara tadanukUla nirNaya diye haiN| aNuvratIko samajhanA cAhie, hamArA uttaradAyitva bar3ha rahA hai aura hameM ise sahI arthameM nibhAnA hai| niyamameM anarthakArI vizeSaNa jor3a denekA tAtparya kucha loga yaha mAna baiThe haiM, aNuvratIko aisI asatya sAkSI nahIM denI cAhie jisase koI bahuta bar3A anartha ghaTita hotA hai jaise ki kisIko mRtyu-dnndd| anya sthitiyoMmeM aNuvratI svataMtra hai, para yaha samajhanA bhUla hai| anarthakArI vizeSaNakA prayojana kevala itanA hI mAnanA cAhie ki aNavratI svayaM yA usakA koI nijI vyakti mUlataH satya hote hue bhI pramANoM (sAkSiyoM) ke abhAvameM asatya sAbita ho rahA ho, usa sthitimeM aNuvratI kalpita sAkSI dene-dilavAnese na baca sake to isa prayukta vizeSaNake anusAra niyama koI Apatti paidA nahIM karatA kyoMki vahA~ kisIkA anartha nahIM hotA, yadyapi pratipakSI apanA anartha mAna sakatA hai kintu usakA yaha mAnanA avAstavika hai| ukta spaSTIkaraNa vyaktigata mAmaloMse adhika sambandha rakhatA hai| jahA~ vipakSI AdamI mUlataH satya hai, usake vipakSameM jAnate hue sAkSI denA anarthakArI sAkSIke antargata hI A jAtA hai / 5-kisI vyaktise jhUThA khata yA dastAveja na likhavAnA jase-100) dekara 200) kA khata na likhvaanaa| manuSya svArthI hotA hai, bahudhA vaha dUsarekI dayanIya sthitise bhI apanA svArtha puSTa karanA cAhatA hai| udAharaNArtha, yadi koI vyakti aisI sthitimeM phaMsA hai ki use Aja hI 500) kI AvazyakatA hai, binA itane rupayoMke usakA vyaktitva aura pratiSThA khataremeM hai| paricita vyaktiyoMke pAsa vaha karja leneke liye jAtA hai| kaI vyakti aise mila jAyA karate haiM jinakI pahalI zata hotI hai 500) lekara 1000) liye kA khata mujhe likha do, becAreke aura koI mArga nahIM hotA to vivaza hokara aisA kara hI denA par3atA hai| nizcita avadhike bAda yadi vaha 1000) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aNuvrata-dRSTi nahIM cukA sakatA to usake ghara, dukAna Adi nilAma karAke bhI ve adA kiye jAte haiN| assu, aNuvratI arthArjanake isa anaitika mArgapara nahIM jA sktaa| aba prazna rahatA hai vyaajkaa| atyadhika vyAja lenA bhI eka anaitikatA hai| yadyapi isa viSayameM abhI taka koI niyama lAgU nahIM kiyA gayA hai to bhI aNuvratIko pracalita lokamaryAdAkA to avazya dhyAna rakhanA caahie| ... kucha vyakti sau, do sau rupaye dete samaya vyAjake rupaye usa rakamake sAtha ginakara lenevAlese ciTThI likhA liyA karate hai, vaha yadi usa prAMtameM sAhUkArI prathA mAnI jAtI ho to usa para ukta niyama lAgU nahIM hai, yadi aisA na ho to aisA karanemeM uparyukta niyama bAdhaka hogaa| kaI 2 naujavAna lar3ake durvyasanoMmeM pha~sakara phijUla kharca karate haiM, mAM-bApa dhanI hote haiM para jaba unase unheM paryApta dhana nahIM milatA, ve idhara udharase jaisI-taisI ciTThiyAM likhakara rupaye lete haiM, va durbudvivaza yahA~ taka bhI likha diyA karate haiM ki mAtA yA pitAke marate hI do sau ke cAra sau rupaye duuNgaa| aisI ciTThiyAM likhane aura likhavAnekA to aNuvratIke liye prazna hI nahIM uTha sakatA, sAdhAraNa vyAja para bhI aise vyaktiyoMko rupaye denemeM aNuvratIkI apratiSThA hai, aisI sthitimeM aNuvrato sAvadhAna rhe| 6-sva yA para kanyA aura putrake vivAha Adike nimitta asatya na bolanA jaise-kisI andhIko sUjhatI va kisI saccaritrAko duzcaritrA btaanaa| vivAha sambandhako lekara bhI samAjameM bar3e 2 asatya bole jAte haiM, udAharaNArtha___ andhIko sUjhatI aura baharIko sunamevAlI batA denA va una kamiyoM kA ullekha na karanA, kSaya, mRgI, mUrchA, pAgalapana, napuMsakatA Adi roga yukta santAnako niroga batA denA va una rogoMkA ullekha na karanA ityAdi va isa prakArake aura bhI anekoM jhUTha hote haiM, aNuvratImeM unakI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya-aNuvrata vAsanA taka na honI caahie| vaha to isa bAtake liye saceSTa rahe ki isa viSayameM maiM sUkSma asatyase bhI bacatA rhN| .. kucha loga kahA karate haiM ki apanI hI lar3akI meM koI aiba yA baDI bImArI ho, usakA yadi hama ullekha kara deM to yA to usakA sambandha hotA hI nahIM yadi hotA hai to acche gharameM nahIM hotaa| ve yaha nahIM socate hama apane aura apanI lar3akI ke svArthakI cintA karate haiM / becAre usa vyaktikI kyA dazA hogI jo hamAre vizvAsa para usa lar3akI se zAdI kara legaa| kyA vaha janma bhara rotA nahIM rahegA, kyA vaha nahIM mAnegA, aNuvratI ne mere sAtha bhayaGkara vizvAsa-ghAta kiyA / astu aNuvratIke liye apanA Adarza mukhya hai anya bAteM gauNa / __ choTI umrake lar3ake lar3akiyoMko bar3I umrake aura bar3I umrake lar3ake lar3akiyoMko choTI umrakA batA denese bhI aNuvratiyoMko yathAsambhava bacanA caahie| 7-asatya mAmalA na karanA aura na karanekI sammati denA / satya bAtake liye bhI aNuvratIko nyAyAlayataka pahuMcanese yathA sambhava bacanA caahie| asatya mAmalA sajAne va sajavAnekI to socanI hI nahIM caahie| 8-mithyA Aropa yA kalaMka na lgaanaa| . vidveSa aura IrSyA hI mukhyataH mithyA Aropa yA kalaMka lagAneke kAraNa banate haiN| kalaMka yA Aropa bhI bahuta prakArase lagAye jAte haiN| badhA pratipakSI jisa kSetrameM pratiSThA pAnevAlA hotA hai vaise hI Aropa gar3ha liye jAte haiN| yadi vaha rAja karmacArI hai to use girAneke liye vaha ghUsa letA hai' anyAya karatA hai ; yadi vaha samAjika kSetrameM pratiSThAprApta hai to vaha vyabhicArI hai, zarAba pItA hai ; yadi vaha vyApArI hai to vaha ghATemeM hai, usakA divAlA nikalanevAlA hai, karjadAra hai; yadi vaha sArvajanika kartA hai to paropakArakA DhoMga hai, paise ThaganekA rAstA hai, amuka candekI va saMsthAkI dhanarAzise vaha itane rupaye khA gayA Adi-Adi / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata - dRSTi aNuvratI apane pratipakSIko bhI avaidha upAyoMse girAnekA prayatna nahIM karegA aura na tatprakArake avaidha va anaitika prakArase usase Age Aneke liye prastuta hogA / --vyaktigata svArtha yA dva eSavaza kisIkA marma (guptabAta ) prakAza 74 na karanA / kisI vyaktike marma yA rahasyako prakaTa karanA eka mahAn hiMsA hai, samaya-samaya para isase bar3e anartha bhI ho jAyA karate haiM / kabhI-kabhI sAmUhika svArthavaza kisI rahasya va marmako prakaTa kiye binA rahanA bhI samAjastha vyaktike liye dussAdhya ho jAyA karatA hai, isaliye niyamameM vyaktigata svArtha aura dva eSavaza ye do prayojana jor3a diye gaye haiM / sthitiyoMkA viveka aNuvratI svayaM kare, vicAre, jo rahasya maiM prakaTa karane jA rahA hUM usameM antarAtmAmeM chipA dveSa yA vyaktigata svArtha hI to kAraNa nahIM hai| 10 - kisIko mitrabhAva dikhAkara aniSTakArI salAha na denA / mitrabhAva dikhalAkara kisIko aniSTakArI salAha de denA ghora vizvAsaghAta hai / prathama aNuvratake niyama naM0 8 meM hI isakI varjanA ho jAtI hai tathApi spaSTatAke liye va vyApaka burAIkI ora sIdhA dhyAna khIMcaneke liye yaha svatantra niyama honA Avazyaka thA / aNuvratIkA ucita Adarza to yaha hai ki usakA parama zatru bhI usase salAha leneke liye Aye aura saccI salAha denese apanA hI ahita hotA ho to bhI aNuvratI use asatya va aniSTakArI salAha na de / 11 - dharohara yA bandhaka ( rehana ) vastuse inkAra na honA / dharohara - kisI anya vyaktikI vastu jo usake Agrahapara surakSAke baMdhaka - jo jamIna, makAna, gahanA, asthAI rUpase kisI vyaktike hastagata kara diye jAte haiM, isa zartapara ki jaba rupaye vApasa karUMgA apanI vastu liye apane pAsa rakhalI jAtI hai| sonA, cAndI, rupaye Adi lekara le lUMgA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya- aNuvrata aNuvratIkA vyavahAra vizvasta honA cAhie, sAdhAraNa sthiti va vizeSa sthitimeM usakA Adarza akSuNNa rahanA cAhie / dharohara aura baMdhakako lekara bahutase jhagar3e Aye dina huA karate haiM / aNuvratIke liye apane svArthakA tyAga karake bhI jhagar3ese bacanA zreyaskara hai, mAno kisI vyaktine aNuvratIke pAsa apanA gahanA baMdhaka rakhA, usakI avadhi samApta ho gaI, vaha vyakti mAMganekA koI haka nahIM rakhatA, phira bhI varSa - do - varSa bAda vaha yadi rupaye dekara apanI vastu lenA cAhatA hai to bhI aNuvratIko nahIM deneke jhagar3e meM nahIM par3anA cAhiye / isase samaya-samaya para vaha sarva sAdhAraNakI kaTu AlocanAkA pAtra bana sakatA hai / yadi baMdhakakI avadhi samApta ho gaI, do-cAra bAra kaha denepara bhI vaha vyakti rupaye nahIM detA hai, isapara yadi aNuvratIko vaha vastu becanI par3e to maya vyAjake apane rupayese adhika aNuvratI nahIM rakha sakatA / dharohara rakhanevAlA vyakti svayaM mara gayA ho aura usake vArisoMko usakA kucha bhI patA na ho to bhI aNuvratIko vaha dharohara apanI nahIM kara lenI cAhie | 12 - jAlI dastakhata na banAnA aura na banAnekI sammati denA / durbuddhise kisIke nAmase apane dastakhata kara denA va kisIke samAna akSara banavAkara usakA durupayoga karanA arthAt baiMkase va usake nijI vyaktise rupaye ur3A lenA va anya kisI prakArase usa sahArese dhokhA de denA kisI bhI sthitimeM aNuvratIke liye varjanIya hai / vaha isa prakArake Sar3ayantroMmeM sammati bhI nahIM de sakatA / spaSTIkaraNa sadbuddhise jahA~ kisI vyaktikI anupasthitimeM usake putra, bhAI va "mainejara Adiko usake nAmake dastakhata kara dene par3ate hoM vahA~ yaha niyama lAgU nahIM hai / 13 - jhUThe rezanakArDa na banavAnA / yaha choTI sI jhUTha bhI itanI bar3I ho gaI hai ki sabhya aura zikSita, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi dhanI va nirdhana bahuta hI thor3e AdamI usase bace hoNge| naitika stara adhika gira jAneke kAraNa adhika loga yaha anubhavameM hI nahIM lAte ki hama koI pApa kara rahe haiN| unakA dhyAna rahatA hai ki jitane adhika rAzana-kArDa banane sambhava haiM unase kama banavAnA hI mUrkhatA hai, sabhI to adhika banavAte haiN| socA jA sakatA hai kiAtma patanake sAtha-sAtha aisI bhAvanAoMse annAbhAvake yugameM kitanI bar3I rASTrIya avyavasthA hotI hai| aNuvatIko kisI bhI pApake liye gatA'nugatika nahIM honA hai, vaha vAstavikatAkA pathika hai| use bar3e asatyoMkI taraha ina choTe asatyoMse bhI bacakara rahanA hogaa| bar3I jhUTha bolanekA to kisIkisIke aura kabhI-kabhI kAma par3atA hai, sAdhAraNa asatyoMkA prasaGga pratyeka vyaktike jIvanameM AtA hI rahatA hai| una asatyoMse bacanese hI cAroM orase vAtAvaraNameM aNuvratoMkI surabhi phaila sakatI hai| Aja takako avadhimeM aNuvratiyoMne jaba-jaba apane rAzana-kAjhaise apane Apa kahakara atirikta saMkhyA vyavasthApakoM dvArA ghaTavAI unakA itanA acchA prabhAva una para par3A ki aba AvazyakatAnusAra ve jaba kabhI saMkhyA bar3havAnA bhI cAhate haiM unakA kArya sabase pahale kathana mAtrase hotA hai| Adarza para calane meM kaThinAI hotI hai para lAbha bhI avazya hotA hai| spaSTIkaraNa - gharakA koI vyakti lambI avadhike liye yadi bAhara calA gayA ho to aNuvratI usakI atirikta saMkhyAse lAbha nahIM uThA sktaa| 14-kisIko jhUThA pramANapatra ( Certificate ) na denA / : isa niyamakA sambandha vaise to mAsTara, DAkTara Adise adhika hai vaise sabhI vyaktiyoMse jinakA pramANa patra jahA~ calatA ho| asatya pramANa patra deneke mukhya kAraNa haiM-rizvata, dabAva, siphAriza, nijIpana aadi| aNuvratI kisI bhI ukta prakArake kAraNase asatya pramANa patra na de| . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ satya-aNuvrata 77 15 - asatya vijJApana na karanA / loga kahate haiM vijJApanakI duniyA hai jo jitanA adhika vijJApana kara sakatA hai vahI apane vyavasAya va kArya meM utanA hI adhika saphala hotA hai / kintu aba to ina vijJApanoMkI bharamArameM asatya kI duniyAM hone lagI hai / vAstavikatA kama aura pracAra adhika Ajake manuSyakA siddhAnta sA banatA jA rahA hai| bar3e-bar3e vyavasAyI lAkhoM aura karor3oM rupaye mAtra vijJApana meM vyaya karate haiM / jo padArtha mAnava jAtike liye ahitakara hai usakA bhI vyavasAya bar3hAne meM unheM tanika bhI saMkoca nahIM hotA / aNuvratIkA vijJApana vAstavikatA - zunya nahIM honA cAhiye / vAstavikatAkA digdarzana sundara zabdoMse va sundara prakAra se ho vaha dUsarI bAta hai / atizayoktipUrNa aura asatyaprAyaH vijJApana aNuvratI ke liye sarvathA varjita hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ acaurya aNuvrata "daMtasohaNamAissa adattassa vivajjaNaM" daMtazodhanArtha adatta tRNa mAtrA bhI grahaNa vivarjita hai, corI hai| acauryyake isa siddhAntako apanA lakSya mAnakara aNuvratI isakI sAdhanAmeM saceSTa rahe / kamase kama vaha aisI corIse to avazya bace, jo loka nindanIya ho / isa sambandhameM nimnAGkita niyamoMkA pAlana aNuvratIke liye anivArya hai : 1 - tAlA tor3akara, dIvAra Adi phor3akara, gaTharI yA tijorI kholakara, DAkA DAlakara yA pAkeTamArI karake kisI vastukI corI na karanA / 2 - anyakI par3I vastuko coravRttise na uThAnA / kisI par3I vastuko coravRttise na uThAnA, itane mAtrase nirdiSTa prakArakI samasta corIkA niSedha ho jAtA hai, tathApi spaSTatAke liye corI vibhinna prakAroMkA ullekha karaneke liye niyama do kara diye gaye haiM / aura bhI usa prakArakI corIke jitane prakAra hote hoM aNuvratI 'bacatA rahe / spaSTIkaraNa mArgAdimeM par3I vastu yadi isa buddhise uThAI jAtI hai ki yadi isakA mAlika milA to use de dUMgA, to vaha corI nahIM mAnI gaI hai| do bhAiyoMke adhikArakI vastu yadi eka bhAIke adhikArameM hai aura usa vastuko lekara jhagar3A cala rahA hai yA calanevAlA hai to aNuvratI bhAI tAlA tor3akara, tijorI kholakara, corakI vidhise vaha vastu apane adhikArameM nahIM kara sakatA / aNutratIko avaidha upAyoMko kAmameM lAnA zreyaskara nahIM hai / aNuvratI do yA adhika vyaktiyoMke adhikArakI bastuko hajama karanekI niyatase apane pAsa nahIM rakhegA, jabataka vaha vastu vivAdagrasta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ acaurya- aNuvrata jaha ho taba taka surakSAke uddezyase use apane adhikAra meM rakhanI par3e vaha dUsarI bAta hai / 3 - rAjya - niSiddha vastukA vyApAra na karanA / yaha niyama do pravRttiyoMpara mukhya rUpase pratibandha karatA hai / jisa vastukA vyApAra karanemeM rAjakIya niyamake anusAra lAIsensa lenA anivArya hai, aNuvratI, binA lAIsensa, corI rUpa se tatprakArakI vastukA vyavasAya nahIM kara sktaa| dUsarI bAta, jo Thekeke vyavasAya haiM arthAt jina vyavasAyoMke liye rAja vyakti vizeSako hI adhikAra detA hai, aise vyavasAya binA rAjakIya adhikAra pAye, aNuvratI corI se nahIM kara sakatA / yahA~ yaha jAna lenA bhI Avazyaka hogA ki prAyaH nazIlI vastuoMke liye hI ThekA denekI prathA hai| nazIlI jaise - madya, aphIma, bhAMga, gAMjA aadi| inameM se madyake vyavasAyakA niSedha to niyama nambara 1-18 karatA hI hai / atirikta nazIlI cIjoMke vyavasAyase bhI aNuvrata dRSTiko samajhate hue aNuvratIko bacanA cAhiye / 4 - rAjya niSiddha vastuko dUsare dezameM le jAkara yA dUsare dezase * lAkara na becanA / vyaktigata svArtha ke liye manuSya sAmUhika svArthako bhulA detA hai / rAjakIya niSedha hote hue bhI prachannatayA dUsare dezameM le jAkara mAla becanA isI bAta kA sUcaka hai / isa tarahakA vyApAra karanevAlA vyakti rASTra-dharmakA to ullaMghana karatA hI hai sAtha-sAtha aneka prakArake mAnasika kleza bhI apane liye paidA karatA hai, jo karma bandhanake prabala kAraNa haiM / usakA hoza to mAre Darake ur3atA rahatA hai, rAjakIya vyaktiyoM yadi hAtha car3ha jAtA hai to pratiSThA aura dhana donoMse hAtha dhonA nIti ke anusAra isa niyama aura isa prakArake anya rAjakIya niyamoMkA ullaMghana niyamoMmeM bAdhaka na hogA / noTa-rAjanaitika dala, vizeSakI nirdhArita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 - aNuvrata-dRSTi par3atA hai| aNuvratI tanika lobhake liye isa anaitika mArgapara na jaay| yadyapi niyamameM eka dezase dUsare dezakA niSedha kiyA gayA hai to bhI upalakSaNase eka dezake vibhinna prAnta bhI niyamakI maryAdAmeM A jAte haiN| jaise bhAratavarSa meM hI vitaraNa vyavasthAkI dRSTise anna bastra va cInI Adike liye eka prAntase dUsare prAntameM le jAnekA kahIM-kahIM rAjakIya pratibaMdha hai / aNuvratI aise vyApAra nahIM karegA jo isa rAjakIya vyavasthAke bhaGgase hI sambhava hoN| niyamameM 'na becanA' isa zabdase yaha spaSTa ho jAtA hai / yaha niyama tatprakArake vyApArakA hI niSedhaka hai, vyavahAropayogI vastuoMke viSaya meM lAgU nahIM hai kintu isakA tAtparya yaha bhI nahIM samajha lenA cAhie ki una vastuoMke nAmase aNuvratI jaisI taisI pravRtti karatA rahe / use pratyeka niyama bar3hate hue pariNAmase pAlana karanA hai / bahuta prakArakI kaThinAiyoM ko dhyAnameM rakhate hue yaha maryAdA nirdhAritakI gaI parantu isaliye nahIM ki usa maryAdAse aNuvratI yathAsAdhya lAbha uThAnekI socatA rhe| . isa niyamake anusAra aNuvratI illIgala eksaceMja DiphresakA vyavasAya nahIM kara sktaa| niyamake sambandhameM eka noTa diyA gayA hai / janataMtrakA yuga hai, aNuvratI jar3a hokara hI jIvana basara nahIM karatA hai| vaha janataMtra sAmrAjya kA Adarza nAgarika hai, vaha rAjanaitika sAmAjika paristhitiyoM aura parivartanoMse pare nahIM hai| hara viSaya meM use aucitya aura anaucityako soca kara hI calanA par3atA hai| niyama bhaGga karanemeM anaitika dRSTi hI varjita hai joki manuSyake vyaktigata svArthose hI apekSita hai| siddhAntake taura para savinaya avajJA bhaGgake viSayameM aNuvratI svataMtra hai, yahI isa noTakA tAtparya hai| 5-kisI cIjameM milAvaTa kara yA nakalIko asalI batAkara na becanA ( milAvaTa jaise- dUdhameM pAnI, ghImeM vejITebala ghI aura ATe meM siMgarAja; nakalIko asalI jaise-kalacara motIko asalI btaanaa)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ acaurya-aNuvrata 81 milAvaTakA prazna AjakI hRdayadrAvI samasyA bana cukI hai| isase hama sahaja hI anumAna kara sakate haiM ki AjakA manuSya manuSyatAse kitanA adhika nIce khisaka gayA hai ; usakI dRSTimeM paisA paramezvara hai, manuSya manuSya bhI nahIM hai ! bhAratavarSa eka dharma-pradhAna deza thA aura kisI dRSTise Aja bhI hai kintu bhAratavAsiyoMke jIvana-starako dekhakara kahanA par3atA hai ki sacamuca Aja yaha dharmapradhAna deza nahIM rahA hai| tabhI to Aja dUdhake nAmase pAnI pAuDara, pheTA dUdha, ghIke nAmase vejITebala ghI, carbI, ATake nAma zakarakaMdI va pattharakA cUrNa, sarasoM-telake nAmase maMgaphalI, alasI va siyAla kANTAkA tela, miThAI va AisakaNDIke nAmase zuddha cInIke badale sekrIn jo svAsthyake liye atyanta hAnikara mAnI jAtI hai, cAyake nAmase sekrIna aura dUdhakA pAuDara, makkhanake nAmase dahIke sAtha vejITebala ghIko mathakara banAyA gayA nakalI makkhana Adi sarva sAdhAraNako khAne-pIne va anya vyavahArake liye milate haiN| yahI hAla davAiyoMke viSayameM hai / adhikAMza vastue~ saJcIkI zAnazaklameM nakalI bhI bana jAtI haiN| milAvaTakI koI maryAdA hI nahIM hai| zuddha khAdyake abhAvameM pahale to adhika saMkhyAmeM bImAra hote haiM phira svAsthya lAbhake liye davAiyoMkI zaraNa lete haiM / socA jA sakatA hai ki nakalI aura mizra davAiyoMse kitanA adhika aniSTa hotA hogaa| kyA aisI sthitimeM svAsthyake badale mRtyuke samIpanahIM calA jAtA hai manuSya' ? vaMdya kahatA hai-"davA sevana karate ho taba taka cInI aura cInIkI vastu mAtra tumhAre liye viSa hai, pUrA dhyAna rakhanA, zuddha madhuke sAtha tumheM davA lenI hai|" becArA bAjArameM kisI dUkAnapara zuddha madhu likhA vijJApana dekhakara madhu kharIda letA hai| vAstavameM vaha madhu jisake sAtha vaha davA letA hai zuddha cInI hotI hai jisake paraheja svarUpa vaha dUdha bhI phIkA pItA hai| astu, naitika patanakI isa dayanIya dazA para kise tarasa nahIM AtI hogI jisameM kevala arthArjana hI jIvanakA mukhya tattva raha gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi milAvaTakA artha, asvAbhAvikatayA eka padArthameM vijAtIya padAthako milA denaa| 6-kraya-vikrayameM kUTa tola-mApa na karanA / megasthanIjake kathanAnusAra bhAratavarSa meM eka dina vaha thA jaba, sone cAMdI aura javAhirAtakI dUkAnoMpara bhI tAle nahIM lagAye jAte the, eka Aja jaba ki dUkAnadAra svayaM hI AnevAle grAhakakI hajAmata banA dene ke liye prastuta rahate haiN| eka dina jaba ki binA hakakI eka pAI bhI lenA adharma mAnA jAtA thA, Aja sAmanevAle vyaktikA yadi sarvasva hI naSTa hotA ho unheM koI cintA nahIM, unakA svArtha siddha honA cAhie / bahutase logoMkA aisA vizvAsa hI bana cukA hai ki eka dama saccA tola-mApa rakhanevAlA anya vyApAriyoMkI pratiyogitAmeM Thahara hI nahIM sktaa| yaha kevala bhrAMti hai |jobykti saccAIke AdhArapara vyApAra karatA hai use kucha dinoMke liye saphalatA na mile, vaha bAta dUsarI hai kintu bahudhA antataH usako saccAI camakatI hai aura vaha sabase adhika lAbha uThA letA hai| jhUThA tola-mApa karanA apane Apa vyavasAya naSTa karanA hai| dhokhA khAnevAle bhI bAra-bAra nahIM khaate| jisa grAhakane jisa dUkAnadArase eka bAra dhokhA khAyA vaha to usase sadAke liye calA hI jAtA hai| sArAMza yaha huA ki saccAIkA vyApAra prArambhameM manda aura kramazaH majabUta hotA jAtA hai| jhUTha aura kapaTa para AdhArita vyApAra apane prathama kSaNase hI kramazaH manda hotA jAtA hai aura bahata zIghra asta bhI ho sakatA hai| astu bhautika kSati to phira bhI saMbhAvita hai kintu Atmapatana to avazyambhAvI hai| milAvaTa va kUr3a tola mApase bhAratavarSa dUsare rASTroMmeM bhI abhI bhI pUrI apratiSThA kamA rahA hai / aise vyApArI apanA Atma patana karaneke sAtha-sAtha dezake sAtha bhI bahuta bar3I gaddArI karate haiM, ina kAranAmoMse na unakA aura na dezakA bhalA honekA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ acaurya aNuvrata 7-eka prakArakI vastu dikhA kara dUsare prakArakI vastu na denA / vyApArI varga milAvaTameM bhI adhika Age bar3ha gayA hai| vaha socatA hai milAvaTameM AdhI vastu to saccI calI hI jAtI hai, vaha bhI kyoM ? isaliye dUsarA rAstA apanAyA gyaa| dikhAnA kucha aura denA kucha, dikhAyA pIparameNTa diyA sorA, aisI bhI ghaTanAyeM sunI haiN| aura bhI sambhava upAya isameM achUte nahIM rakhe jaate| yaha ghRNita pravRtti aNuvratI ke liye sarvathA varjita hai| spaSTIkaraNa 'dUsare prakArakI vastu' kA tAtparya vijAtIya vastuse hai, eka hI vastu ke sAmAnya vizeSa Adi prakAroMke viSayameM niyama lAgU nahIM hai| 8-acche mAlako baTTA kATanekI nIyatase kharAba yA dAgI na tthhraanaa| baTTA kATaneke liye mAlako kharAba kara denA yA kharAba yA dAgI ThaharA denA bhI avaidha aura anaitikatAkA sUcaka hai| mAla jitanA kharAba va dAgI hai usake liye baTTA kATanekI mAMga karanA dUsarI bAta hai| aNuvratI atirikta lAbha uThAne va nirarthaka jhagar3A khar3A karanese sadaiva bacatA rhe| ha--kisI saMsthAkA TrasTI yA padAdhikArI yA kAryakartA Adi hokara usakI dhanarAzikA apaharaNa yA svArthavaza apavyaya na krnaa| saMsthAoMkA yuga hai| Aye dina sArvajanika prayojanake liye eka-naeka saMsthA khulatI rahatI hai| uttama-se-uttama vyakti padAdhikAratvake liye cune jAte haiM, unameM bhI bahutase aise nikala jAte haiM jinakA dhyeya padAdhikArake sAtha svArthasiddhi karanA hai| kucha logoMkA to saMsthAoMkI pUMjIse vyaktigata lAbha uThAnekA pezA hI bana jAtA hai, kucha padAdhikArI apane nijI vyaktiyoMko lAbha uThAnekA avasara de dete haiN| kucha TrasTIpanakA dAvA karate hue mUla pUMjIpara hI adhikAra jamA lete haiM / jana-sevAke nAma para dhana-sevA kara lete haiN| . . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ . aNuvrata-dRSTi __ dekhA jAtA hai ki gauzAlA jaisI saMsthAoMke padAdhikArI bhI rupaye har3apa leneke AropoMse Aye dina badale jAte haiN| yaha niyama aNuvratiyoMko eka Adarza aura vizvasta kAryakartA va padAdhikArI banAtA hai jo samAja aura dezake lie gaurava kA viSaya bana sakatA hai / 10- jAlI sikkA yA noTa na banAnA, na banAne kI sammati denaa| jAlI sikA yA noTa banAnA eka bar3I corI aura bar3A rAjakIya aparAdha hai| tatprakArake aparAdhiyoMko bhI viSamatama yaMtraNAyeM bhoganI par3atI haiN| aNuvratI tatsambandhI SaDyaMtroMse kisI prakArakA sambandha nahIM rakha sktaa| 11--binA TikaTake rela Adise yAtrA na karanA / Aja janatAmeM niyamAnuvartitAkA atyanta abhAva hai| isase sAmUhika avyavasthAko bahuta bala mila rahA hai| dezake karNadhAra cillA-cillAkara kahate rahate haiM,-'janatA apane kartavyako samajhe' kintu unakI AvAja janatAke hRdaya taka nahIM phuNctii| binA TikaTa relayAtrA karanA bhI isa viSayakA eka pramukha aMga hai| aisI coriyoMko loga bahuta sAdhAraNa samajha lete haiM kintu ina sAdhAraNa coriyoMkA AdI hotA-hotA AjakA mAnava-samAja apanI mAnavatA ko hI bhUla-sA gayA hai| jIvanake eka-eka pahalumeM na jAne kitanI-kitanI burAiyoMne ghara kara liyA hai| 'aNuvratI-saMgha' vaha sUkSmadarzaka yaMtra hai jo jIvanakI choTI-bar3I pratyeka burAIko DhU~r3ha nikAlanekA uddazya rakhatA hai / aNuvratI eka Adarza nAgarika hai, vaha kisI viSayameM karttavyAkarttavyake vivekako bhUla nahIM sktaa| spaSTIkaraNa samayake abhAva yA anya kisI kAraNase binA TikaTa relAdimeM baiThanA par3atA ho aura yadi paise hajama karanekI bhAvanA aura ceSTA na ho to ukta niyamameM doSa nahIM aataa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ acaurya -aNuvrata isa viSayameM Aja taka aNuvratiyoMke aneka anubhava AcAryavarake : samakSa Aye / bahutase aNuvratiyoMne yaha anurodha kiyA ki isa niyamakI Ajataka kI jAnevAlI paribhASAke anusAra eka aNuvratI jo kisI vizeSa sthitike kAraNa TikaTa binA kharIde gAr3ImeM baiThA, usake liye yaha Avazyaka ho jAtA hai ki Age calakara vaha pUchane yA na pUchanepara bhI vyavasthApakoM ko pUrA kirAyA de| isase saccAIke sAtha-sAtha duvidhA bahuta bar3ha jAtI hai| jyoMhI vaha AgekA TikaTa banA deneke liye yA kRta yAtrAkA kirAyA le leneke liye vyavasthApakoMko kahatA hai, ve usakI saccAIkI kucha kImata nahIM karate pratyuta use taraha-tarahase taMga karane lagate haiN| kaI bAra hamAre sAmane aise prasaMga Aye haiM eka-do sTezanoMkI yAtrAkA kirAyA le lenekA anurodha kara denepara mUla sTezana, jahA~se gAr3I calI thI vahA~ takakA kirAyA liyA gayA hai aura vaha bhI dugunA / kirAyese bhI kahIM adhika samayakA apavyaya kiyA gayA jabaki binA kirAyA diye yadi nikalanA cAhate to bahuta AsAnIse nikala sakate the| isa sthitimeM yadi niyamakA spaSTIkaraNa isa prakArase ho ki aNuvratI binA TikaTa yAtrA karanekI bhAvanA na rakhe, yadi sthitivaza use binA TikaTa kharIde baiTha jAnA par3atA ho to usake liye yaha anivArya nahIM ki apanI orase vyavasthApakoMko kirAyA le lenekA anurodha kre| astu, aNuvratIkI saccAImeM bhI koI antara nahIM AyegA aura vaha binA matalabakI dikkatase bcegaa| ___ AcAryavarane samAdhAna kiyA,maiM mAnatA hUM, ki Ajake yugameM logoMkA dRSTikoNa saccAIko mahatva denekA nahIM hai| yahI kAraNa hai, loga usa ora nahIM jhukate kyoMki usa mArgameM kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai| aNuvratI eka prAmANika manuSya hai, usake AcaraNoMkA sarvasAdhAraNa anukaraNa kara sakate haiN| ataH usakI pravRtti heya nahIM honI caahiye| suvidhA aura duvidhA vartamAna kSaNase hI nahIM dekhI jAnI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Qu aNuvrata - dRSTi cAhiye, kintu unakA sambandha bhaviSyase samajhanA caahiye| maiM ukta anurodhako ayathArtha nahIM maantaa| usa paribhASAke kAraNa aNuvratIko samaya-samaya para aneka ulajhanoMkA sAmanA karanA par3atA hai / kintu yaha kAdAcitka prasaGga hai, usake liye Adarzase nIce khisakanA aNuvratI ke liye sundara na hogA | kaSTa hI niyamoMkI kasauTI hai / ukta prakArakI ghaTanAoMse hI jana sAdhAraNakA dhyAna satyakI ora AkRSTa hogA / " 12 - kisI saude meM kaTautI na karanA arthAt bIcameM na khAnA / bIcameM khAnekA roga bhI jana-janameM chA gayA hai| cAra paisekI bastu kharIdakara lAnevAlA naukara bhI eka paisA bIcameM khAnA cAhatA hai| bar3e-bar3e phArmoMmeM kAma karanevAle munIma aura gumAzte bhI avasara pAkara hAtha raMga hI lenA cAhate haiM / aise kisse to Aye dina huA karate haiM ki amuka vyakti purjekI rakama lekara yA baiMkase rupaye uThAkara campata ho gayA / aise AdamiyoMkA loga abhAva-sA pratIta karane lage haiM jina para pUrA-pUrA bharosA kiyA jA sake / patana yahA~ taka ho cukA hai ki rasoiyA ghI yA cInI curAnekI ceSTA karatA hai, bilonevAlI makkhana para jI de detI hai, goduhA bIca meM hI dUdha pI jAnese bAja nahIM aataa| logoM kA jIvana bar3A jaTila-sA hotA jA rahA hai| idhara vyApAra jagatakI ora dhyAna dete haiM to calAnIke kAmavAle to kahate haiM ki Ar3hatiyeke yadi hama sahI bhAva lagAte raheM to hamArA vyApAra cala hI nahIM sktaa| rUI, sonA, cAndI, zeyara, saTTA AdikA vyApAra va saTTA karanevAle to apanI AmadanI yahI samajha baiThe haiN| kharIdanA kisI bhAva aura vyApArIko likhanA kisI bhAva / yahI hAla hara prakArakI dalAlI karanevAloM hai| niyama bahuta vyApaka hai, jIvanake hara pahalUmeM ghasI huI isa prakArakI corIkA niSedha karatA hai| isakA pAlana karatA huA aNuvratI kisI bhI kSetrameM kitanA vizvasta rahegA yaha svayameva socA jA sakatA hai| yaha bhI svataH jAnA jA sakatA hai ki yadi deza va saMsArake adhikAMza Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 acaurya-aNuvrata vyakti aNuvatI ho jAye to vyAvahArika jIvana kitanA vizuddha aura U~cA ho sakatA hai| spaSTIkaraNa vyApArIkA Adeza milA, isa bhAva taka tuma itanA mAla kharIda sakate ho, yadi usase nIce bhAvameM kharIdakara nirdiSTa bhAva lagAyA jAtA hai to ukta niyamameM bAdhA AtI hai| gAMTha-baMdhAI Adike dAma yadi bAjArakI pracalita prathAke anusAra kATe jAte haiM to niyamameM bAdhA nahIM mAnI jaaygii| yadi kisI vyaktine kaMThahAra, aMgUThI va anya koI bhI vastu nizcita dara batAkara aNuvratI dalAlako becaneke liye dI to aNuvratI yadi yaha spaSTa kara letA hai ki ApakI kImatase yadi U~ce mUlyameM beca sakA to vaha lAbha merA hogA to vaha bIcameM khAnA na mAnA jaayegaa| niyamameM yadyapi saude meM kaTautIna karanekA niSedha hai to bhI upalakSaNa se kisI bhI kAryameM binA hakake paise bIca meM khA lenekA niSedha ho jAtA hai| 13-corIkI vastu na kharIdanA aura corako corI karane meM sahAyatA na denaa| ___ corIkI vastu kharIdanA rAjakIya aparAdha bhI hai aura corI jaise ghRNita kAryako protsAhana bhI / bahutase vyakti sastI dekhakara tatprakArakI vastuko kharIdanemeM bar3e tatpara rahate haiM / aNuvratI yaha jAna lenepara ki yaha vastu cora-vRttise uThAkara lAI gaI hai, use nahIM kharIda sktaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya-aNuvrata "kAmakAmI khalu ayaM purise, se soyaI, jhUraI, tappaI, paritappaI" kAmArthI manuSya zoka karatA hai, vyAkula hotA hai, jhUratA hai, saMtapta hotA hai aura paritapta hotA hai-yaha mAnate hue aNuvratI pUrNatayA kAmavijetA honekI abhilASA rkkhe| anaitika bhogavilAsakA tyAga kara saMyamakI ora adhikAdhika agrasara ho| isa sanbandhameM nimnAGkita niyamoMkA pAlana aNuvratIke liye anivArya hai : 1-vezyA va para-strIgamana na krnaa| Arya saMskRtimeM brahmacaryakA sarvocca sthAna hai| prAcIna RSi, maharSi, nirgranthoMne apanI vANIse isakA mahattva sarvasAdhAraNako samajhAne meM koI kamI na rkhii| sanyAsa-dharmake liye to pUrNa brahmacaryakA pAlana eka anivArya vrata hI bana gayA, kintu samAjastha hareka prANI brahmacArI ho sake, yaha asaMbhava thA isIliye 'svadArA-saMtoSa vrata' kA AvirbhAva huA / yahI vrata Age calakara dharmake sAtha-sAtha nIti aura samAjavyavasthAkA aMga bnaa| aba bhI bhAratIya samAja-vyavasthAkA mUla isI maryAdA para avasthita hai| yaha bhI kisIse chipA nahIM hai ki bhAratIya saMskRtimeM pativrata-dharma aura patnI-vratadharmakA kitanA gauravapUrNa sthAna hai / Aja pAzcAtya saMskRtimeM isa dAmpatika vyavasthA kI upekSA prArambha huI hai kintu usakA duSpariNAma bhI aneka prakArase sAmane A hI rahA hai| bhAratavarSako isa andha-pravAhameM bahakara apanI caritra-nidhiko naSTa nahIM kara denA hai, Atma-patanakA rAhI nahIM bananA hai| ina dRSTikoNoMse yaha niyama atyanta Avazyaka aura mahattvapUrNa hai| 2-kisI prakArakA aprAkRtika maithuna na krnaa| isa jaghanyatama kriyAkA prasAra bhI yuvaka, bacce aura vRddhoM takameM pAyA jAtA hai| isa prakriyAse manuSyake svAsthya, sauMdarya, sAhasa, oja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya-aNuvrata Adi sAre sadguNa samApta ho jAte haiM aura vaha nisteja jIvana vyatIta karatA hai / aNuvratI usase prati kSaNa bacatA rhe| spaSTIkaraNa strI-saMsargake atirikta vIrya skhalita kara deneke sAre prakAra aprAkRtika maithuna mAne gaye haiN| 3-dinameM sambhoga na karanA / svAsthya aura mAnavIya sabhyatAke pratikUla honese divA-sambhoga aNuvratIke liye vivarjita hai| 4-45 varSakI Ayuke bAda vivAha na karanA / vRddha-vivAha saba prakArase varjanIya hai| AvazyakatA to yaha hai ki vivAhitaaNuvratI bhI paiMtAlIsa yA pacAsa varSake pazcAt pUrNa brahmacaryakA pAlana kare / isa umrameM strI-viyoga ho jAtA hai taba to use pUrNa brahmacArI hokara rahanA hI hai| vRddha-vivAha rAjakIya niyamase bhI niSiddha hai aura anyAnya vividha duvidhAoMkA bhI ghara hai| kisI bhI sthitimeM aNuvratI apane Adarzase vicalita na ho| 5-eka patnIke hote dUsarA vivAha na karanA / spaSTI karaNa--jahA~ patnI saharSa AjJA detI ho vahA~ ukta niyama bAdhaka nahIM hai| prAcIna kAlameM bahu vivAhakI prathA thii| eka-eka rAjA-mahArAjA saikar3oM aura sahasroM striyAM rakhate the aisA purANAdi granthoMse mAlUma hotA hai kintu Ajake yugameM yaha eka ghRNita prathA bana cukI hai| aNuvratI ke liye na to bahu-vivAha upAdeya hai na vaha apane Adarzake anusAra kisI strIko rakhelIke rUpameM rakha sakatA hai| spaSTIkaraNa kisIkI strI vaMdhyA, unmAda-asta va anya kisI bhayaGkara bImArIse asta ho aura vaha saharSa dUje vivAhake lide anumati detI ho to ukta niyama bAdhaka nahIM hogaa| 12 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aNuvrata-dRSTi 6-rAjakIya vaivAhika paribhASAse alpavayaska santAna kA vivAha na krnaa| vRddha vivAhakI taraha bAla-vivAha bhI sarvamAnya kuprathA hai| isakA anta karaneke liye sarakArako bhI pratibandha lagAnA par3A hai| taba bhI loga pUrNataH isa prathAse vimukha nahIM ho pAye haiN| pratibandhake hote hue bhI nAnA prakArase bacakara lar3ake lar3akiyoMke niyama niSiddha vivAhakara hI diyA karate haiN| aNuvratI isa niyamako AtmAnuzAsana hI mAnakara pUrNataH nibhAneke liye dRr3ha pratijJa rhe| spaSTIkaraNa jisa aNuvratIke lar3ake va lar3akI kI sagAI usake aNuvratI honese ' pUrva ho cukI hai usake vivAhake sambandhameM ukta niyama lAgU nahIM hai / . 7-jahAM zIla-bhaGgakA prasaMGga yA andezA mAlUma de, aisI jagaha naukarI na karanA yA na rhnaa| caritra bhraSTatA manuSyakI naitika mRtyu hai| aNuvratIke rahana-sahanakA bAtAvaraNa pavitra aura suspaSTa honA caahiye| use aise AdamiyoMkI saMgati aura mitratAse bacanA cAhiye jinake sAtha rahaneke kAraNa hI apanI pratiSThApara dhabbA AtA ho| vezyA, nartakI Adike yahAM naukarI karane kA yA unake vAtAvaraNameM hI cirakAlika sthiti karanekA to ukta niyama spaSTa niSedha karatA hI hai| 8-akelI para-strIke sAtha eka kamaremeM rAtri-zayana na krnaa| vizeSa paristhiti apavAda-rUpa samajhI gaI hai| caritrakI surakSAke liye yaha niyama Avazyaka mAnA gayA hai| strIpuruSakA ekAnta-saMsarga siddha brahmacAriyoMko bhI karttavya bhraSTa kara diyA karatA hai| yadi kisIke sudRr3ha caritrapara yaha koI asara na bhI karatA ho to bhI logoMkI dRSTimeM zaMkAsthala to bana hI jAtA hai| ataH Avazyaka hai ki aNuvratI isa viSayameM sajaga rahe tathA ekAntavAsake aura bhI vibhinna prasaGgoMmeM sAvadhAna rahatA huA lokApavAdase bce| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahmacarya-aNuvrata spaSTIkaraNa 8-10 varSatakakI bAlikAke viSayameM niyama pratibandhaka nahIM hai / vizeSa paristhiti-yAtrAke prasaGgameM jahA~ sthAnAbhAva va anya kisI vizeSa kAraNase eka kamarekA zayana Avazyaka ho / ___gharameM mAtA, bahana, bhAbhI Adike atirikta koI tIsarA vyakti ho hI na taba aura sthAnAbhAvakI sthitimeM niyama lAgU nahIM hai| rogAdikI avasthAmeM aNuvratIko kisI mahilA va aNuvratIke pAsa kisI mahilAko zayanaM karanA Avazyaka ho to niyama abAdhaka hai| ukta sthitiyoM meM bhI loka-vyavahArakA pUrA dhyAna rakhanA aNuvratIko ucita hai kintu vizeSa sthitiyoMkA nAma lekara bhI yadi koI aNuvratI loka-niMdAkA kAraNa banA to vaha saMgha-pravartaka dvArA upAlambhakA bhAgI bana sakatA hai| ha-akele para-puruSake sAtha na ghUmanA, na khelanA aura na sinemA AdimeM jaanaa| ___ bhAratavarSakI prAcIna saMskRti caritra-pradhAna rahI hai| usake anusAra bhAratavarSakI samAja-vyavasthA bhI aisI banI jisameM striyoM aura puruSoMkA eka kArya-kSetra na hokara, ghara aura bAjAra spaSTa do kArya-kSetra rahe haiN| saMbhavataH isakA pramukha lakSma caritrakI surakSA hI thaa| AjakI saMskRti bahuta kucha badalatI-sI najara A rahI hai / pAzcAtya saMskRtikA anusaraNa karate hue loga striyoM aura puruSoMke kArya-kSetrakI abhinnatAmeM vizvAsa karane lage haiN| eka bhI aNuvratI isa bAtakA pakSapAtI to sambhavataH na ho ki triyAMkA vikAsa gRha-kAryake atirikta honA hI nahIM cAhie kintu vaha isa bAtakA samarthaka to ho bhI nahIM sakatA ki caritra gauNa hai aura vikAsa prmukh| usakI dRSTi caritrako khokara kisI bhI vikAsa aura utthAnako prApta karaneke liye prastuta nahIM hogii| ukta niyama Ane vAlI saMskRtimeM jo pratyakSa naitika patanakA kAraNa hai usa vyavahAra para sIdhA pratibandha lagAtA hai| yuga saba ke sAtha triyoMko bhI svatantratA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 aNuvrata-dRSTi de rahA hai| vaha bhI bUMghaTa aura gharakI cahara divAriyoMke bAhara mukta vAtAvaraNameM sAMsa lenA cAhatI hai| pratyeka vastumeM acchAI aura burAI donoM rahatI haiM / svatantratAke nAma para kucha caritrakI maryAdAkA bhI atireka hone lagA hai| striyoM aura puruSoMkA eka sAtha ghUmanA, khelanA, sinemA Adi dekhane jAnA Ajakala sabhyatAkA rUpa lene lagA hai| usa sabhyatAmeM sva aura parakA bheda bhI nagaNya ho gayA hai| eka mahilA apane pati, pitA va bhAIkI taraha anya kisI vyaktike sAtha bhI yatratatra jAne meM saMkoca nahIM krtii| bahudhA ye hI prasaGga patamake ananya kAraNa bana jAyA karate haiN| tatprakArake prasaGgoMkA spaSTa nirodha yaha niyama karatA hI hai ; sAtha-sAtha niyamakI dRSTiko bhI ullikhita prakArase samajha lenA . pratyeka aNuvratI puruSa evaM mahilAke liye atyAvazyaka hai| 10-vezyAkA nRtya va gAna na kraanaa| vezyA-nRtya pUvajoMse virAsatameM milI eka kuprathA hai| loga kahate haiM'vezyA nRtyakA virodha kyoM kiyA jAtA hai ? prAcIna kAlameM bhI rAjA, mahArAjA, samrAT dhanI-mAnI, zreSThajana vivAhAdike upalakSameM, anya mAMgalika utsavoM tathA vizeSa avasaroM para vezyA-nRtyako mahatva diyA karate the, rAjadarabAroMkA to yaha eka pramukha aGga rahA hai / ' una logoMse pUchanA cAhiye - 'yaha kisane kaba mAna liyA thA ki prAcIna kAlameM saba acche ho kArya huA karate the yA usa samaya kisI kuprathAkA janma hI na huA thaa|' burAI aura acchAI saba kAloMke sAtha calatI haiM, ho sakatA hai, vartamAnakI kucha prathAoMko hama Aja nahIM samajha rahe haiM, AnevAlI pIr3hI samajhegI yA Az2a jo prathA itanI doSapUrNa nahIM jitanI AnevAle yugameM hogI aura usa yugake karNadhAra usa virAsatakI nidhiko sadAke liye samApta kara denekA prayatna kreNge| vezyA-nRtyakA pracalana cAhe kabase hI ho yA kaisA hI rahA ho Aja vaha saba prakArase hAniprada hai isameM koI bhI sabhya do mata nahIM ho skte| aNuvratI kisI bhI samArohake upalakSameM vezyA-nRtya na karAye na kisIko aisA karanekI sammati de| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 brahmacaryya- aNuvrata upahAsakA viSaya to yaha hai, vezyAko maMgalasUcaka zakuna bhI loga mAnane lage haiM, unakA vizvAsa hai vivAhake anyAnya maMgala kAryoMkI taraha vezyA-nRtya bhI eka maMgala kArya hai / kisa buddhimAnako isa samajha para tarasa nahIM AtI hogI ki putra badhu va putrI Adi to vidhavA ho jAneke kAraNa gharameM eka apazakuna aura abhizApa hai jo ki brahmacarya - pAlanako apane jIvanakA dhyeya mAna cukI haiM, para vezyA, jo patanakI parAkASThA taka pahuMca cukI hai, eka zubha zakuna hai / yaha saba kyA naitikatAke parama patanakA sUcaka nahIM hai ? . isa vezyA - nRtyakI kuprathAke kAraNa hI, na jAne una abhibhAvakoM kI isa pApa pUrNa pravRttise kitane yuvaka kupathagAmI hokara apanA sarvasva khote aura saMtatikA vaha patanamaya patha-pradarzana karate haiM / aNuvratIkA karttavya hai aisI rur3hiyoM kA saba prakAra se asahayoga kiyA kareM / spaSTIkaraNa saMgIta-vijJA va nartakIke gAna aura nRtyake viSaya meM niyama bAdhaka nahIM hai / 11 - vezyA - nRtya dekhaneke udda ezyase tadudviSayaka AyojanameM sammilita na honA / vezyA - nRtya na karAnekI taraha na dekhanA bhI aNuvratIke liye Avazyaka hai / dUsaroMke yahA~ honevAle nRtyako dekhane jAnA usa prathAko protsAhita karanA hai / aNuvratI aisA nahIM kara sakatA / spaSTIkaraNa kisI samArohameM anyAnya kAryakramake sAtha yadi vezyA - nRtyakA bhI gauNa kAryakrama ho, yadi anyAnya uddezyoMse aNuvratIko vahA~ jAnA par3a rahA ho to niyama bAdhaka nahIM hogA / niyamakI zabda - racanAmeM bhI ukta bhAva spaSTa hai, vezyA-nRtya dekhane ke uddezyase tadviSayaka Ayojana meM sammilita na honA, phira bhI yahA~ vyAkhyAmeM vizeSa spaSTa kara diyA gayA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 aNuvrata-dRSTi ___ sinemA, nATaka Adi bhI, jinameM bahudhA vezyA-nRtyakA bhI sthAna rahatA hai, dekhane jAnA anantarokta spaSTIkaraNake antargata A jAtA hai / 12-kisI strIko phusalAkara, dhamakAkara, bahakAkara yA lubhAkara usake sAtha vivAha na krnaa| aNuvratIko avivAhita rahanA svIkAra hogA parantu tatprakArake avaidha upAyoMse vaha vivAha karanekA prayatna na kregaa| ___ noTa-Upara batAye gaye mahilAoMke niyama puruSoM para va puruSoM ke mahilAoM para lAgU hote haiN| caritrakA sambandha triyoM aura puruSoMse samAnatayA hai| niyama kucha striyoMko vizeSa lakSya karate hue aura kucha puruSoMko vizeSa lakSya karate hue banAye gaye haiN| jisa pravRttikA jisase jyAdA sambandha thA vaha niyama usI vargako lakSya karanevAlA ho yaha svAbhAvika thaa| tattvataH yaha noTa spaSTa karatA hI hai, eka pakSakI ora saMketa karanevAle niyama bhI samAnatayA ubhaya pakSa para lAgU haiN| udAhaNArtha- 'vezyA va para-strIgamana na karanA' yaha zabda-racanAse puruSoMke liye vidhAyaka hai kintu tattvataH aNuvratinI mahilAoMke liye bhI para-puruSagamanakA niSedha karatA hai| 'akele parapuruSake sAtha na ghUmanA, na khelanA, na sinemA Adi dekhane jAnA'-yaha zabda-racanA triyoMke liye vidhAyaka hai kintu tAtparya, dRSTi aura bhAva aNuvratI puruSoMke liye bhI akelI para-strIke sAtha ghUmane, phirane va sinemA Adi dekhanekA niSedha karate haiN| isI taraha sabhI niyamoMkA vyAvahArika bhAva samajha lenA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha aNuvrata 'vitteNa tANaM na labhe pamatte'-pramatta manuSya dhana-saMcayase rakSA nahIM pA sakatA, ataH artha-lAlasAko miTAnA isa vratakA mukhya uddezya hai / arthake binA gRhastha jIvanakA nirvAha nahIM ho sakatA, yaha mAnate hue bhI anyAya aura zoSaNapUrNa tarIkoMse arthArjana to chor3anA hogaa| aNuvratI aparigrahako hI Adarza mAne aura parigrahako chor3atA huA uttarottara AdarzakI ora bar3hatA jAya / __ isa sambandhameM nimnAGkita niyamoMkA pAlana aNuvratIke liye anivArya hai : 1-vyApArArtha cora-bAjAra na karanA / corabAjArI jana-janameM itanA ghara kara gaI hai ki usake nivAraNake sAre prayatna thor3e hI mAlUma par3ate haiN| Ajake samAjakA yaha eka aisA roga ho gayA hai jisakI cikitsA kyA ho, vijJAna bhI abhI taka nahIM batA skaa| sArA saMsAra isa mahArogakI duHkhada anubhUtise kitanA saMtrasta hai, isase mukta honeke liye kitanA utkaNThita hai, isa dizAmeM prakAzakI eka bhI kiraNa dIkha par3ate hI kisa prakAra vaha TakaTakI lagA detA hai, yaha 30 apraila san 1950 meM dillI meM hue aNuvratI-saMghake vArSika adhivezanake viSayameM deza aura videzake samAcArapatroM meM huI carcAoM se bhalI-bhAMti jAnA jA sakatA hai| ___aguvatI yaha mAne ki corabAjAra rAjakIya vyavasthA-bhaGga aura eka sAmAjika aparAdha hai| yaha lobhakI parAkASThA aura zoSaNakA pratIka hai ; anadhikRta dhanako har3apanA hai| ataH yaha spaSTa corI aura DAkA hai| mujhe apane hI eka bhAIkA zoSaNa kara upacita ( sthUla) nahIM honA * pAThakoMkI jAnakArIke liye taviSayaka kucha prasaGga pustakake antima bhAgameM diye gaye haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 aNu-dRSTi hai, isa Adarza para svayaM aNuvratI cale aura dUsaroMko calAnekA prayatna kare / spaSTIkaraNa corabAjAra meM kharIdanA aura becanA saba prakAra se heya hai aura vaha cora bAjAra hI hai / tathApi Ajake vAtAvaraNameM khAdya vastueM yadi corabAjArase na kharIdeM to jInA bhI bahuta kaSTasAdhya ho jAtA hai / aisI sthitimeM vyApArArtha vizeSaNa jor3a denA Avazyaka mAnA gayA hai / isase dhanArjana ke hetu cora - bAjArakA sarvathA niSedha ho jAtA hai / bahuta se aNuvratI khAne-pIne va pahananekI vastueM bhI cora bAjArase nahIM kharIdate / aisA karane meM aneka kaThinAiyoMkA unheM sAmanA karanA par3atA hai| yaha unakA vizeSa Adarza hai| anya aNuvratiyoMko bhI unakA anukaraNa karanA cAhiye / jo vyakti vyavasAyase sarvathA mukta hai arthAt nivRtta hai usake putrapautrAdi svataMtratApUrvaka vyavasAya calAte haiM to usa vyaktike aNuvratI hone meM bAdhA nahIM mAnI jAyagI / jisa vyavasAya meM aneka hissedAra haiM aura yadi ve blaika chor3anA nahIM cAhate to aNuvratIko yA to usa vyavasAyase alaga honA par3egA yA vaha blaikakI sampatise kucha bhI hissA na le sakegA aura na apane hAthoMse blaika kara hI sakegA / yadi aNuvratI kisI phArma meM mainejara va kAryakarttA hai to vaha apane hAthoM corabAjAra nahIM kara sakatA, na aisA karaneke liye dUsareko Adeza hI de sakatA hai / jisa 'vastukA jo mUlya rAjyane nirdhArita kara diyA hai kisI rUpa meM usase adhika mUlya lenA blaika mAnA gayA hai| makAna kirAyeke sambandhase pagar3I silAmI Adi lenA blaika meM sammilita hai / byAja viSayaka rAjakIya nirdhAraNake sambandhameM yaha niyama lAgU nahIM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67 aparigraha-aNuvrata jo kapar3A kanTrola reTase kharIdA gayA ho, use raMgAkara yA silavAkara becaneke viSayameM blaika viSayaka ukta niyama pratibandhaka nahIM hai| jo vastu vyApArake liye nahIM kintu kisI vyApArika sAdhana vizeSake rUpameM kharIdI gaI hai usake kharIdaneke sambandhameM ukta niyama lAgU nahIM hai / udAharaNArtha-mila, phaikTarI Adike purje va anya saamgrii| kintu isa abAdhakatAke viSayameM yaha dhyAna rakhanA Avazyaka hai ki vaha sAdhana mAtrasAdhana hI ho, yadi vahI sAdhana vastu-rUpameM pariNata hotA ho to yaha niyama usake blaikase kharIdane meM bAdhaka hogaa| jaise-sUta, rUI aadi| sUtA va rUI kapar3A banAneke liye kharIde jAte haiM to bhI kapar3A unase koI pRthaka vastu nahIM hai, sUta va rUI hI kapar3ekA rUpa lete haiM / isI tarahase Aisa-kaNDIke uddezyase kharIdI jAnevAlI cInIke viSayameM samajha lenA caahie| jo vastu ghara kharcake liye kharIdI gayI ho, vaha kisI kAraNavaza yadi becanI par3atI hai to blaikase nahIM becI jA sakatI, cAhe vaha blaikameM hI kharIdI huI kyoM na ho ? jisa vastuke kharIdaneke samaya kanTrola nahIM thA, bAdameM kanTrola ho gayA, tabase aNuvratI kanTrola-reTase adhika dAma nahIM le sktaa| 2-ghUsa na lenaa| sarvasAdhAraNameM jisa prakAra blaika mArkeTakA plega phailA hai usI taraha rAjakarmacAriyoMmeM rizvatakhorIkI mahAmArI phailI huI hai| rAjakarmacArI janatAko blaika mArkeTiMgake nAmase kosate haiM aura janatA unheM ghUsakhorI ke naamse| apanI-apanI kamajorIke kAraNa eka dUsareke sAmane sara jhukA dete haiM, koI bhI eka dUsarekA ilAja nahIM kara sktaa| inhIM do burAiyoMmeM dezake naitika patanakA parama darzana hotA hai| aNuvratI klarka se lekara pradhAna maMtrI pada takake kisI pada para hotA huA, kisI prakArakI ghUsa nahIM le sktaa| kyA hI acchA ho yadi dezake mAtra karmacArI aNuvratI ho jAyeM yA dezake gaNamAnya vyaktiyoMkA dhyAna 13 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata-dRSTi aNuvatiyoMkI ora AkRSTa ho aura ve cAheM, koI bhI padAdhikArI binA aNuvatI na banAyA jaaye| - niyama akSaroM meM choTA hote hue bhI vyApaka bahuta hai| jitanI prakAra ke naukarI peze haiM, eka bhI sambhavataH niyamakA viSaya honese achUtA nahIM rhtaa| yaha sahaja hI kalpanAmeM A sakatA hai ki naukarI pezese ghUsakhorI bidA ho jAtI hai to svataH nyAyapUrNa vyavasthAkA nirmANa ho jAtA hai| spaSTIkaraNa kisI vyaktike kAryako kara denekA vAdA kara avadhAnika rUpase rupayA Adi lenA yA lenekA vAdA karanA ghUsa hai / 3--daheja, mukalAvA, chUchaka Adi dUsaroMke yahA~ dekhane na jAnA aura na apane tatvAvadhAnameM Aye daheja Adiko sajAkara dUsaroMko dikhlaanaa| sAmAjika prathAoMke kAraNa bhAratavAsiyoMkA jIvana bahuta kucha bojhila ho rahA hai| bahutase vyakti bahuta-sI duSpradhAoMkA duSpariNAma samajhane bhI lage haiM to bhI sAmAjika Akrozake kAraNa bahuta sI rUr3hiyAM tatprakArase nibhAnI par3atI haiN| AvazyakatA to thI aNuvratIke liye daheja Adi lenekA hI pratibandha ho kintu kaI dRSTiyoMse cAlU vAtAvaraNameM yaha kucha kaThora mAnA gayA / ___pitA apanI putrIko kucha bhI de, yaha pratyeka pitAkA svatantra viSaya hai| cAhe use daheja kahA jAye yA aura kuch| bar3I burAI to yaha hai ki vahI denA eka dikhAnekA rUpa lekara pitAke sara para eka samasyA ho baiThatA hai| yaha niyama usa dikhAnekA mUloccheda karatA hai isake anusAra aNuvratI na dUsaroMke yahA~ daheja Adi dekhane jA sakatA hai na apane gharameM Aye aura na apane gharase diye jAnevAle daheja Adiko sajAkara pradarzanakA rUpa de sakatA hai| isase samAjameM dahejAdiko lekara hone Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha-aNuvrata vAlA dekhAdekhIkA saMgharSa TalegA aura ina prathAoMmeM AI burAiyoMkI ora janatAkA dhyAna AkarSita hogaa| 4-apane lobhake liye rogIkI cikitsAmeM anucita samaya na lgaanaa| niyama vaidya va DAkTaroMse sIdhA sambandha rakhatA hai / cikitsakoMke vyavasAyameM AI burAiyoM meM yaha eka bar3I burAI hai, anaitika AcaraNa hai| yadi aNuvratI vaidya ho to use isase sarvathA bacanA hogaa| isa vyavasAya meM aura bhI anekoM burAiyAM haiM jaise-nakalI davAiyoMko kAmameM lenA, hospiTala AdimeM kAma karate hue marIjoMse atirikta phIsa lenA va davAiyoMkA durupayoga karanA aadi| aNuvratI cikitsaka tatprakArakI samasta burAiyoMse bacatA rhe| aNuvratI saMghakA dhyeya kisI bhI vyavasAyameM AI samasta burAiyoMko dUra karanekA hai; yadyapi abhI taka aise niyamoMkI ora adhika dhyAna nahIM diyA gayA hai jo alaga-alaga vyavasAyase sIdhA sambandha rakhate hoN| abhI taka aise niyamoMko hI vizeSa prazraya diyA gayA hai jo sAdhAraNatayA sabhI vyaktiyoMse sambandhita hoM yA byApArI Adi jina vargomeM abhI adhika prasAra ho rahA hai| anya vargoM meM jaise-jaise prasAra hogA vaise-vaise Avazyaka niyama aura bana skeNge| 5-eka dinameM khAdya-peyake 31 se adhika dravyoMkA vyavahAra na krnaa| __ khAdya-saMyama bhI aneka dRSTiyoMse lAbhaprada hai| prAyaH sabhI dharmazAstroMmeM isa para jora diyA gayA hai, aura Atma-sAdhanAkA eka asAdhAraNa aMga batAyA gayA hai, mahAtmA gAMdhIne so asvAdavRttiko apane 7 vratoMmeM svataMtra vratakA sthAna diyA hai| svAsthya aura Ajake annAbhASa' meM sAmAjika dRSTise bhI isakA mahatva kama nahIM hai| eka ora jaba manuSyoMko bhara peTa khAne ke liye jaisA-paisA anna bhI nahIM mila rahA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 aNuvrata-dRSTi dUsarI ora yadi 32 bhojana aura 33 tarakArIkI kiMvadantIko caritArtha kiyA jAtA hai to yaha eka bahuta bar3A sAmAjika asaMtulana hotA hai jo Ajake samatA pradhAna yumameM akharane jaisA bhI hotA hai| 31 kI saMkhyA eka majholI saMkhyA hai jo vyakti dinameM 5 prakArake phala khA lete haiM, 5-7 prakArakI sabjI khA lete haiM / 2-4 prakArakI miThAI aura 5-7 prakArakI khaTAI aura pAnI roTIse lekara tIna bArake bhojanameM bIsoM padArtha khA lete haiM, unakI AdatameM yaha saMkhyA ekAeka bahuta saMkoca lA detI hai| jo vyakti roTI, zAkAdi 5-10 padArthoMse apanA nirvAha karate haiM unakI apekSA yaha saMkhyA bahuta bar3I hai kintu vartamAnameM jisa vargameM adhikatayA aNuvratoMkA prasAra ho rahA hai, usakI dRSTise yaha saMkhyA upayukta hI hai| bhaviSyameM isakA kama hote rahanA to saMbhAvita hai hii| ___ dravyakI kyA paribhASA hai ? yaha jAnaneke liye nIce AcArya zrI dvArA nirdhArita kucha dravya paribhASAke sUtra de diye jAte haiM, jo etadviSayaka jAnakArIke liye Avazyaka haiM ___ khAdya-peya dravya paribhASA (1) svatantra nAma svatantra dravyakA sUcaka hai jaise-dUdha, dahI, cAvala, cInI, zakkara aadi| (2) kisI nAmake sAtha koI aisA nAma saMyukta hotA ho jo usa padArthakA mUla kAraNa ho aura use vaha anya padoMse pRthak karatA ho to vaha zabda saMyukta nAma svatantra dravya hai ; jaise-bAjarekI roTI, gehUMkI roTI, mUMgakA pApar3a, moDhakA pApar3a, AmakA pApar3a Adi, arthAt roTI ina sAmAnya nAmoMke hote hue bhI pUrva saMyojita zabdake kAraNa uparyukta eka eka svatantra dravya hai| spaSTIkaraNa-niyama naM 2 kI paribhASAmeM gAyakA dUdha aura bhasakA dUdha, kue~kA pAnI aura barasAtakA pAnI pRthak-pRthak dravya hote haiM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 aparigraha-aNuvrata tathApi vyAvahArikatAko dhyAnameM rakhate hue ye eka hI dravya mAne gaye haiM arthAt ukta prakArakA dUdha eka dravya, ukta prakArakA pAnI eka dravya / (3) jisa nAmake sAtha aisA vizeSaNa lagatA ho jo saMskAra-bhedakA sUcaka ho vaha nAma apane vizeSaNa sahita svataMtra dravya hai jaise-lukkhI roTI, copar3I roTI, sekA huA pApar3a, talA huA pApar3a, mirca lagAyA pApar3a, phIke cAvala, mIThe cAvala Adi / (4) jo do dravya milAkara svabhAvataH khAye jAte haiM kintu unake melase koI naI saMjJA nahIM banatI to ve saba pRthak-pRthak dravya haiN| jaiseghI-khIcar3I, ghI-cInI-ghATa, dUdha-cInI, dAla-cAvala aadi| __ (5) do yA bahuta dravya milakara yadi eka vyAvahArika saMjJAko dhAraNa kara lete haiM to vaha eka saMjJA ( nAma ) eka dravya hai| jaise-khIra, Amarasa, mevekI khicar3I, cUramA, pAna, zAka aadi| __spaSTIkaraNa-dravya ghaTAnekI dRSTise yadi koI asvAbhAvika mela milAyA jAtA hai to ve dravya pRthak-pRthak mAne jAyeMge jaise-khicar3ImeM supaarii| (6) sajAtIya phalAdi eka dravya haiM / jaise-kalamI Ama, laMgar3A Ama, mIThA pAna, maghaI pAna / (7) kinhIM do padArthoMkA mUla tattva eka hai phira bhI yadi AkAra yA saMskArAdi bhedase nAma bhinna-bhinna haiM to ve saba svatantra dravya haiM jaise-cInI, mizrI, vatAsA ; mAvekA peDhA, mAvekA per3A ; diyA, buMdiyAkA laDDU, ; pUr3I, phalakA, Tikar3A, roTI aadi| 6-rupaye lene kholakara kanyA, putra AdikA vaivAhika sambandha na krnaa| pazuoMkI taraha kanyA va putra AdikA bhI mola hone lagA hai| lobhI mAtA-pitA acchI tarahase saudA karake kanyA, putrAdikA sambandha karate haiN| vahA~ santAnakA svArtha gauNa kara diyA jAtA hai, cAhe kanyAke liye vara yA ghara anupayukta hai, cAhe putrake liye vadhU Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 aNuvrata-dRSTi zikSita, azikSita, gUMgI yA baharI hai, mAtA pitAko dhana milanA caahiye| adhika batAnekI AvazyakatA nahIM, pratyeka saviveka vyakti svataH samajhatA hai, yaha kitane mAnasika patanakA pariNAma aura sAmAjika kuprathAkI parAkASThA hai| aNuvratI kisI bhI sthitimeM isa amAnavIya pravRttikA AcaraNa nahIM kregaa| 7-(puruSoMke liye ) eka aMgUThIke atirikta AbhUSaNa na pahananA / (striyoMke liye ) dharmasthAnameM 13 tolese adhika sonA eka sAtha na phnnaa| spaSTIkaraNa-ghar3I, botAma Adi AbhUSaNameM nahIM mAne gaye haiN| niyama sAdagIkA sUcaka hai / aMgUThIkI abAdhakatA kucha tatva rakhatI hai, bahutase logoMkA aisA parAmarza rhaa| yadyapi aMgUThI AbhUSaNa hai, aNuvratIke liye isakA apavAda na bhI ho to bhI aisI koI bAta nahIM hai kintu yaha eka vizeSa AvazyakatA bhI rakhatA hai| yAtrA Adi prasaGgoMmeM kaI bAra rupaye paise Adi kho jAte haiM, lUTa jAte haiM yA vyakti svayaM kisI kAraNase idhara udhara raha jAtA hai, aisI sthitiyoMmeM aMgUThIkA bahuta bar3A upayoga hotA hai, vaise kisI bhI AbhUSaNakA upayoga ho sakatA hai para choTese choTA aura vyavahArocita AbhUSaNa aMgUThI hI hai ataH isakI avAdhakatA rakhanI Avazyaka samajhI gii| __ yaha pratibandha kevala puruSoMpara hI hai| striyoMke viSayameM bhI koI ucita pratibandha Avazyaka thA kintu vibhinna veSa-bhUSA, vibhinna rahanasahana Adiko dhyAnameM rakhate hue AcAryavarane yaha viSaya vicArAdhIna hI rakhA thaa| eka asthAyI niyama aNuvratI-saMghake hAMsI adhivezanapara AcAryavarane nirdhArita kiyA hai jo ukta niyamakA eka aGga bana hI cukA hai| ___ mahilAoMmeM gahanekA anurAga adhika hai| unheM gahanA kama pahanane kI bAta adhika priya nahIM lgtii| isa niyamase unheM isa dizAmeM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 aparigraha-aNuvrata abhyasta honekA avasara prApta hogA aura kramazaH gahaneke mohase dUra hotI rheNgii| sambhava hai nikaTa bhaviSyameM etadviSayaka sthAyI niyama bhI janatAke sammukha A jAyeM / spaSTIkaraNa gahanekI surakSAke liye use kabhI pahana lenA par3atA ho to niyama bAdhaka na hogaa| 8-voTa--mata va sAkSI deneke liye rupaye na mAMganA aura na lenaa| mAlUma hotA hai Ajake manuSyane apanI sArI upayogitA paiseke saude para rakha dI hai| usakA kartavya paisA paidA karaneke atirikta aura kucha nahIM hai / eka nAgarika honeke nAte yA myUnisipala borDa yA asembalI AdikA sadasya honeke nAte use bahutase viSayoMmeM mata denekA adhikAra hotA hai / vaha adhikAra bhI isaliye hai ki vaha apanI buddhi, nyAya aura aucityakA sundara upayoga kare, kintu vaha apane ina sAre mAnavIya Adarzoko arthArjanakA pratIka mAna unakI viDambanA karatA hai / yahI to kAraNa hai, cunAvoMke avasarase janatantra sahI tAtparyase pUMjItantra bana jAtA hai| AjakA vicAraka varga isa avyavasthAse kitanA cintita hai, unakA hRdaya hI isa bAtakI anubhUti karatA hogaa| choTI sI mAnI jAnevAlI isI eka bhUlake pariNAma svarUpa kitanI bar3I rAjanaitika uthala-puthala prAyaH sabhI rASTroMmeM Aye dina hotI rahatI hai aura bhAratavarSa meM bhI nikaTa bhaviSyameM hI honevAle cunAvoMke viSayameM tadrupa AsAra spaSTa najara Ane hI lage haiN| aisI sthitimeM aNuvratI-saMghakA yaha niyama pAnI Anese pahale bAMdha lagA dene jaisA hogaa| kucha loga to asatya gavAhI denekA pezA hI banA lete haiM, kucha satya sAkSI mo kisI mUlyapara denA cAhA karate haiM / aNuvratI ukta pravRttiyoMse vacatA rhe| 6-juA na khelnaa| jUvekI burAiyoMse adhikAMza vyakti paricita haiN| isa prakArake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 aNuvrata-dRSTi asaMdigdha viSaya para adhika vivecana anAvazyaka hai| manuSyake vividha patanoMkA yaha praveza dvAra hai| isameM praviSTa honese aNuvratI svayaM bace aura anya vyaktiyoMko bhI bacAnekA ahiMsAtmaka prayatna kre| spaSTIkaraNa solhI, nakasI, Adi sabhI rAjya niSiddha prakAra niyamakI paribhASAmeM A jAte haiN| 10-tapasyA ( upavAsa ) ke upalakSameM vastra, AbhUSaNa, cInI, mizrI Adi na lenA na denaa| ukta niyama yadyapi kisI eka samAja vizeSase adhika sambandhita hai tathApi isakA tAtparya yaha nahIM ho jAtA ki aNuvratI-saMgha kisI samAja vizeSa taka hI sImita hai / usakA dhyeya byApaka hai, jyoM-jyoM jisa-jisa samAjameM isakA prasAra prArambha hogA tyoM-tyoM usa samAja sambandhI vizeSa niyama banate raheMge aisI isa niyamake pIche dRSTi hai| jaina samAjameM yaha prathA vizeSataH pracalita hai, puruSa va mahilAyeM lambelamve upavAsa karatI haiN| upavAsoMke antameM bar3e-bar3e samAroha hote haiM mAtR pakSa va zvasura pakSase rupaye gahane Adi diye jAte haiN| AtmasAdhanAke sAtha dravyakA yaha pralobhana tapasyAkI prabhAko kSINa kara denevAlA hotA hai| cUMki jaina samAjameM aNuvratI-saMghakA apekSAkRta anya samAjoMke adhika pracAra abhI ho rahA hai| ataH isa prathAko samApta kara deneke uddezyase isa niyamako saMghakI mUla niyamAvalImeM hI sthAna de diyA gayA hai| ___ tapasyA viSayaka jImanavArakA niSedhaka niyama ahiMsA aNuvratameM A cukA hai| yaha niyama AbhUSaNa Adi lene aura denekA niSedha karatA hai| donoM niyama sambandhitase haiN| donoM hI bhAvoMko milAkara eka hI bana sakatA thA kintu yaha mAnate huye ki jImanavAra Adi karanA agni vanaspati AdikI hiMsAse adhika sambandhita hai aura AbhUSaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha - aNuvrata 105 Adi lenA-denA aparigrahase / ataH prakaraNa bhedake kAraNa do niyamoMkA honA svAbhAvika thA / apanI tapasyAke upalakSa meM na lenA aura apanI orase kisIkI tapasyAke upalakSa meM na denA yaha niyamakI zabda racanAmeM spaSTa hai| isaliye apane kisI nijIkI tapasyAke upalakSa meM yadi koI vyakti cInI, mizrI, nAriyala va cAMdIkI tastarI (thAlI ) Adi apane kuTumba, apane samAja yA gAMva meM bA~TatA hai, vitaraNa karatA hai to aNuvratI, yadi vaha apane gharameM pramukha hai to use grahaNa nahIM kara sakatA hai aura na usa taraha svayaM vitaraNa kara sakatA hai / aisA isa niyamakA vidhAna hai / 11 - dUSita evaM ghRNita tarIkoMse naukarI, ThekA, lAisensa Adi prApta na karanA / sAdhyakI taraha sAdhana bhI samucita va naitika ho, yaha eka parama Adarza hai / ise yathAsAdhya jIvanameM utArate rahanA aNuvratIkA dhyeya hogA / bahutase patitAtmA tuccha svArthoMkI pUrtike liye niMdyase niMdya aura ghRNita se ghRNita karma bhI karaneke liye utArU ho jAyA karate haiM / ve apanI strI takako durAcArake liye protsAhita karanemeM nahIM hica - kicAte aura na tatprakArake anya karmoMke AcaraNameM bhI zarma khAte haiM / aNuvatI manuSyatAko becakara kisI ora bhI AkarSita nahIM ho sakatA / 12. - hoTala, resToreNTakA vyApAra karate hue mAMsa, machalI, aNDe AdikA bhojana na pakAnA, na parosanA aura na pIneko madya denA / mAMsa bhakSaNa niSedhake viSaya meM sArA dRSTikoNa tatsambandhI niyamakI vyAkhyA meM spaSTa kiyA jA cukA hai| bhojanake rUpameM usakI niSedha kaThina tathA kaSTasAdhya mAnA jA sakatA hai, kintu hoTala AdikA vyavasAya bahuta ho alpasaMkhyaka vyaktiyoMse sambandha rakhatA hai / vyataH aNuvratiyoMke liye tatprakArakA niSedha avyavahArya nahIM mAnA gayA hai / vaha isa prakArake vyavasAyoMse sahajaddI baca sakatA hai / 14 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 aNuvrata - dRSTi 13 - ghara bhUmi, sonA-cAMdI, dhana-dhAnya, dvipada-caupada tathA gharakA sAmAna aura phuTakara vastu ityAdi parigrahako parimANase adhika saMgraha na karanA / ( apane-apane nirdhArita parimANa saMgha - pravartakako nivedita karane hoMge ) dhana-saMgrahakI vRtti AjakI sArI sAmAjika avyavasthAkI janayitrI hai| isI avyasthAko dUra karaneke prayatna hI mArksavAda Adi darzana haiM / AdhyAtmika dRSTi se dhana-saMgrahakI lAlasA AtmapatanakA ananya hetu hai| isakA nirodha karaneke hetu hI prAcIna RSi, maharSi va nirgranthoMne aparigrahavAdakA upadeza diyaa| Aja bhI adhikAMza dharmaguru tathA dharmazAstra mAnava-samAjakA dhyAna isa ora AkarSita karate rahate haiM / aNuvratIsaMgha isa viSaya meM jo saMketa karatA hai usakA prArambhika niyama yaha hai / aNuvrata siddhAnta kahatA hai- "pratyeka vyakti apanI AvazyakatAoMko sImita kare, pUMjIvAda jaisI koI samasyA Thahara nahIM sktii|" aNuvratI - saMghakA aMtima dhyeya hogA, vyaktikI AvazyakatAoM para nizcita niyaMtraNa kara denA / tatpazcAt usa naye aNuvratI - samAjameM Arthika viSamatAko sambhavataH koI sthAna nahIM rahegA / kintu yaha kalpanA kabataka mUrta rUpa legI yaha bhaviSyapara nirbhara hai / kalpanAkA prArambhika svarUpa ukta niyamameM prasphuTita huA hai| isake anusAra pratyeka aNuvratIko apanI lAlasA jIvana bharake liye sImita kara lenI hogI aura vaha sImA saMgha pravartakako nivedita kara denI hogI / isase dhana-saMgraha karanekI utkaTa abhilASAkA nirodha hogaa| AjakI sthiti meM anya kisI vyavahArika mArgakai abhAvameM yaha niyama vastutaH upayogI hogA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanAke cAra niyama.. 1-prati varSa eka ahiMsA divasa manAnA :ahiMsA aNuvratavAdakI rIr3ha hai / pratyeka samasyAkA hala ahiMsAtmaka hI socA jAye yaha aNuvratavAdakA dhyeya hai| Avazyaka hai aNuvratIkI ahiMsAmeM dRr3ha niSThA ho aura vaha niSThA dUsaroMke liye bhI ahiMsA kI ora AkarSita honekA kAraNa bane / ahiMsA divasa manAnekA yaha niyama ityAdi dRSTikoNoMse upayogI hai| ahiMsA divasa kA kAryakrama (1) upavAsa avazya ho| (2) kisI bhI manuSya, pazu, pakSI Adi para sAdhAraNa yA vizeSa prahAra na kreN| (3) pazuoMkI savArI na kreN| (4) asatya mAtrakA tyAga kreN| (5) pUrNa brahmacaryakA pAlana kreN| (6) kisIko kaTu vacana na kaheM / (7) apane bacAvake liye bhI hiMsAtmaka pratyAkramaNa na kreN| ... (8) ghaNTe bharake liye AdhyAtmika svAdhyAya kreN| (8) AdhA ghaNTA ke liye Atma-cintana kareM jisameM varSa bharameM kI huI burI pravRttiyoM kA saMsmaraNa kara Atma-nindA kreN| (10) apane mAtA-pitA, bhAI tathA anya kuTumbI va apane naukara, karmacArI Adi jitane vyakti nirantara samparkameM AnevAle haiM, unameMse jo mileM unase sAkSAta, na mileM unase apanI bhAvanAse, varSa bharameM hue asad vyavahArake liye kSamA-yAcanA kareM aura unheM apanI orase kSamA-pradAna kreN| (11) anya logoMmeM bhI aNuvrata-bhAvanA kA yathAsambhava pracAra kreN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 aNu-dRSTi 2 - pratimAsa eka upavAsa karanA, yadi sAdhya na ho to pratimAsa do dina eka-eka bArase adhika na khAnA / pratimAsa eka yA do upavAsa kara lenA Atma zuddhi ke sAtha-sAtha zarIra zuddhi ke liye bhI upayogI hai| vartamAnakI anna samasyAkA bhI yaha eka sajIva hala hai / upavAsakA tAtparya hai sUryodayase lekara dUsare dina sUryodaya taka jalake atirikta kucha nahIM khAnA pInA / upavAsakI asAdhyatAmeM do ekAsanakA vidhAna hai| ekAsanakA artha ekAsanasthita eka bArase adhika sUryodayase sUryodaya taka na khAnA / 3 - pratidina kamase kama 15 minaTa Atma-cintana karanA / Atma- avalokana mAtra hI isa bAtakI ora saMketa karatA hai| vyakti doSoMse mukti cAhatA hai vaha Atmasthita eka - eka doSako pratidina dhyAnapUrvaka dekhatA hai aura use bidA kara denekI zakti baToratA hai / dhyAna kisa prakAra se kiyA jAya, isake liye vyakti svataMtra hai| jIvanagata burAiyoM kA avalokana usameM honA cAhiye / sarva sAdhAraNake liye Atma-cintana kA eka sAdhana sammukha rahe isaliye AcAryavarane eka 'Atma-cintana' nirdhArita bhI kara diyA hai jo nIce diyA jAtA hai / aNuvratI usake AdhArase yA usa prakAra se pratidina Atma-cintana kare / Atma-cintana (1) bhautika sukhoM meM Asakta hokara Atmonnati ke pramukha lakSyako bhUlA to nahIM ? (2) sva-prazaMsA aura para - nindAse prasannatA to nahIM huI aura sva-nindA va para-prazaMsAse aprasannatA to nahIM huI ? (3) apane mu~ha se apanI bar3AI to nahIM kI ? (4) kisIkA jhUThA pakSa lekara vivAda to nahIM phailAyA aura kisIko apamAnita karanekI koziza to nahIM kI ? (5) kisI kI nindA to nahIM kI ? (6) kisI kI unnati va aizvarya dekhakara IrSyA to nahIM kI ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhanAke cAra niyama 106 (7) dUsaroMkI barAbarI karaneke liye naitika jIvanase girAnevAle karma to nahIM kiye ? (8) kisIke sAtha aziSTa vyavahAra to nahIM kiyA, bolane meM azlIla zabdoMkA prayoga nahIM kiyA ? () bar3e buDDhoMkI avahelanA yA unake sAtha avinaya to nahIM kiyA ? (10) avinaya, bhUla yA aparAdha ho jAne para kSamA-yAcanA kI yA nahIM ? (11) bAlaka-bAlikAoMko kahanA na mAnane para nirdayatAse pITA to nahIM ? (12) jhUTha bolakara apanA doSa chipAnekI koziza to nahIM kI ? (13) svArtha se yA binA svArthase kisI jhUThI bAtakA pracAra to nahIM kiyA ? (14) kisIkI koI vastu curAI to nahIM ? (15) para-strIko pApa dRSTise to nahIM dekhA yA para-puruSako pApadRSTise to nahIM dekhA ? (16) aprAkRtika maithuna to nahIM kiyA ? (17) dhana pAneke liye koI vizvAsaghAta Adi amAnavocita kAma to nahIM kiyaa| (18) kisIke sAtha koI mAnasika, vAcika va kAyika durvyavahAra to nahIM kiyA ? (19) Aja mujhe krodha to nahIM AyA aura AyA to kyoM, kisa para aura kitanI bAra ? (20) kisIko Thagane yA phaMsAne kI koziza to nahIM kI ? (21) bhAMga, gAMjA, sulaphA Adi nazIlI vastuoMkA prayoga to nahIM kiyA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 aNuvrata-dRSTi . (22) apane vicAroMse sahamata nahIM hone vAloMse dvaSa to nahIM kiyA ? - (23) jihnAkI lolupatAvaza adhika to nahIM khAyA pIyA ? (24) tAza, copar3a, kerama Adi kheloMmeM samayako to barbAda nahIM kiyA ? (25) gharake yA par3osake vyaktiyoMse jhagar3A to nahIM kiyA ? (26) kinhIM anaitika yA apriya kAmoMmeM bhAga to nahIM liyA ? (27) kisIke sAtha vyaktigata yA sAmUhika rUpase koI SaDyaMtra yA pAkhaNDa to nahIM racA jo deza, samAja va vargakI azAMtike sAtha svayaMke liye Atma-glAnikA kArya ho ? (28) phijUlakharcI to nahIM kI? (26) blekameM koI vastu kharIdI yA becI to nahIM ? (30) juA, saTTA, phATakA AdimeM pravRtti to nahIM kI yA kisIko preraNA to nahIM dI ? (31) vidhavA strI Adiko apazakuna mAnakara unakA dila to nahIM dukhAyA ? nArI samAja ( vizeSa ) . (32) AbharaNa Adi banAneke liye patiko bAdhya to nahIM kiyA ? (33) sAsa, nanada, jeThAnI, devarAnI Adi pArivArika svajanoMke sAtha IrSyA, dvaSa va kalaha to nahIM kiyA ? (34) sauta, jeThAnI, nanada Adi dUsaroM ke baccoMke sAtha durvyavahAra to nahIM kiyA ? (35) kisI vidhavA bahinakA apazabdoMse apamAna va tiraskAra to nahIM kiyA ? . (36) banAva, zRGgAra aura viSaya-vAsanAmeM zakti tathA samayakA apavyaya to nahIM kiyA ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sAdhanAke cAra niyama 111 (37) dina bharameM kauna-se anucita, apriya evaM avaguNa paidA karane vAle kArya kiye aura kaunasI suzikSA grahaNa kI ? 4-pratimAsa kamase kama 15 dina brahmacaryakA pAlana kare / bhAratIya saMskRtimeM brahmacaryakA jo mahatva hai, vaha vANIkA viSaya nahIM ho sakatA kintu yaha vaijJAnika tathyase bhI zUnya nahIM hai ki vikAra' eka zakti hai aura vaha kisI bhI mahatvapUrNa kAryake liye prayuktakI jA sakatI hai| yaha manovaijJAnika tathya hai / saMsArake jitane mahApuruSa hue haiM unameM adhikAMza brahmacArI hue haiM arthAt unakI vaikArika zakti unake jIvanake uccatama dhyeyameM lagI hai| ataH pUrNataH brahmacArI ho jAnA aNuvatiyoMkA dhyeya hogaa| vaha 15 dinakI maryAdAko pUrNataH nibhAte hue kramazaH pUrNa AdarzakI ora agrasara hote rheN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata Andolana ( gyAraha sUtrI kAryakrama ) 1 -- saMkalpapUrvaka hatyA na karanA, Aga na lagAnA, janatAke jIvanake lie Avazyaka sAdhanoMko sAmUhika aniSTakI bhAvanAoMse naSTa na karanA / (ka-dhana curAneke lie, DAkA DAlaneke lie, adhikAra yA sattA chinane ke lie, rAjanaitika, sAmAjika evaM vyaktigata svArthakI pUrti ke lie, sAmpradAyika vidveSa tathA pratizodhake lie jo hiMsAkI jAye vaha saMkalpapUrvaka hiMsA hai | ) ( kha -- yaktigata, samAja tathA rASTrakI surakSA aura atyAcArakA pratIkAra karaneke lie honevAlI hatyAkA isameM samAveza nahIM hotA hai / ) 2 -- corI ke uddezyase dUsare kI cIja na uThAnA aura na DAkA DAlanA / 3 - juA na khelanA / 4 - rupaye kholakara kanyA, putra AdikA vaibAhika sambandha na karanA / 5-- mAMsa na khAnA, madya na pInA / 6 - dhumrapAna na karanA / 7 - vezyA va para- strI gamana na karanA / 8 - pratimAsa kamase kama teraha dina brahmacarya pAlana karanA / 6 - kraya-vikrayameM jhUThA tola-mApa na karanA / 10 - kisI cIja meM milAvaTa kara yA nakalIko asalI batAkara na becanA / ( milAvaTa jaise- dUdhameM pAnI, ghI meM vejITevala ghI aura maiM siMgarAja | nakalIko asalI jaise kalacara motIko asalI batAnA ) / 11 - ghoTa ( mata ) va sAkSI deneke lie rupaye na lenA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ gyAraha sUtrI kAyakrama 113 aNuvrata niyamAvalI ke viSaya meM prArambha kAla meM yaha socA jAtA thA ki ina niyamoM ko aura bhI kasane kI guMjAyasa hai| kintu jyoMhI niyama vyavahArameM Aye tyoMhI pariNAma kucha aura hI nikalA, jo niyama samucita mAnavatA taka pahuMcane ke lie sAdhanarUpa mAne gae the, ve svayaM eka dussAdhya sAdhya bana ge| cUki janatA kA naitika stara jisa nIcI sataha taka pahu~ca cukA thA aura Aja kA jo vAyumaMDala thA usameM ina niyamoM ko jIvana meM utAra kara calanA Ter3hI khIra thA bhii| bahuta se vyakti to ina niyamoM ko dussAdhya hI nahIM kintu prastuta vAtAvaraNa meM asAdhya mAna baitthe| dillI meM jabaki eka sArvajanika Ayojana meM AcAryavara ke tatvAvadhAna meM niyamAvalI par3hakara sunAI gaI, zrI cakradhara zaraNa (sekreTarI rASTrapati rAjendra prasAda) bole-"svAmIjI ! paryApta spaSTI karaNoM ke bAda bhI merI eka zaMkA zeSa raha gaI hai ki ina niyamoM ko aNuvrata yAne choTe vrata kyoM kahA jAtA hai ? ye bhI yadi aNuvrata haiM to mahAvrata phira kyA hoMge? maiM to socatA hUM Aja ke jana-jIvana meM yaha mahAna se bhI mahAn niyama hai|" ____ isI viSaya para vyavasAya-maMtrI zrI prakAza ne eka patra meM likhA thA-"mAnavIya prakRti sImA ko dhyAna meM rakhanA sabase acchA hai| maiM vizvAsa karatA hUM ki ApakI pratijJAeM isa bAta ko dhyAna meM rakhakara banAI gaI haiN| yadi hama aisI kaThina zapatha leM, jisakA pAlana karanA mAnava kI pahuMca ke bAhara hai to hameM hara taraha ke khataroM aura kaThinAiyoM kA sAmanA karanA pdd'egaa| jIvana meM hama jo cAhate haiM vaha hai saMyama, niyamitatA evaM anuzAsana, na ki sarve niSedha yA atyadhika kaThora vairAgya / hama jAnate haiM ki kitane hI yatna isa kAraNa naSTa hue ki unhoMne aisI zapatha nirdhArita kI, jinakA pAlana karanA sAdhAraNa manuSya ke vaza ke bAhara kI bAta thii| madhya mArga kA anusaraNa karanA aura isa taraha bhale-bure ke bIca saMtulana kAyama rakhanA sarvottama hai|" ___* tA04-5-46 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 aNuvrata -dRSTi isI taraha kisI prakAra aura bhI aneka nivedana aaye| idhara atI banane ke viSaya meM bhI mAnasika dharAtala ko itanA U~cA uThAne ke lie bahuta hI kama vyakti sAhasa kara rahe the / usa para bhI niyamoM 'ko sarala kara dene kI bAta AcAryavara ko mAnya nahIM thI / aNuvrata pracAra ke lie AcAryavara ne upayukta gyAraha niyamoM kA eka nayA hI mArga DhUMDha nikAlA - yaha gyAraha sUtrI kAryakrama pUrNa aNuvratI kI maMjila taka pahuMcane ke lie sopAna rUpa hai| aNuvrata dizA meM bar3hane ke viSaya meM yaha prathama caraNa - vinyAsa bhI kahA jA sakatA hai| ukta atha meM 'aNuvrata AMdolana' nAma bhI sArthaka evaM samucita hai / ukta Andolana kA prArambha samvat 2007 miMgasara meM sisAya ( paMjAba ) se huaa| AcAryavarake ziSya sAdhujana rAjasthAna, madhya bhArata, paMjAba, saurASTra, gujarAta Adi prAntoM meM khUba tejI se pracAra kara rahe haiM / vigata eka varSa meM sahasroM vyakti ukta gyAraha niyamoM ko AjIvana jIvana meM utArane ke lie zapatha le cuke haiM ! isa Andolana kA saMkSipta vidhAna yaha hai (1) Andolanake sadasyoMko aNuvatiyoMke sAtha prati varSa eka ahiMsA divasa manAnA hogA / (2) AndolanakI gatividhipara vicAra-vimarza tathA usake pracArake lie pratimAsa sthAnIya sadasyoMkA eka sammelana hogA / (3) pratyeka sadasyako prativarSa kamase kama 25 vyaktiyoMko Andolana ke sadasya banAnekA prayatna karanA hogA / ukta vidhAnakA tAtparya hai ki naitikatA ke prasArake lie naitika puruSoM kA eka saMgaThana bane jisase unake jIvanameM naitika bala jAgRta hotA rahe aura burAiyoMke sAmane na jhukanA par3e / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNavratI-saMgha 'aNuvratI-saMgha' naitika utthAnakA eka jAgarUka prayatna hai| dezavidezake vibhinna vicArakoMne ise kisa dRSTise dekhA hai yaha nIce diye gaye vibhinna patra-patrikAoMke samAlocanA-pUrNa uddharaNoMse avagata kreN| harijana sevaka 20 maI, 1940 sampAdakIya :____ "jainoMkA terApaMthI nAmaka sampradAya hai| kahA jAtA hai ki jaina siddhAntoMkA artha karanemeM usakA rukha ugra hai| usake anuyAyiyoMkI saMkhyA kucha lAkha hai aura unameM se jyAdAtara rAjasthAnake vaizya haiN| "Ajakala usake prabhAvazAlI AcArya zrI tulasIjI haiM, Aja vyApArameM maitikatAkA jo hAla ho rahA hai, usameM sabase jyAdA hAtha vyApArI samAjakA hai, isaliye AcArya zrI tulasI kucha dinoMse isa patanake khilApha sAmAnyataH saba logoMkI ora khAsakara apane sampradAya ke anuyAyiyoMkI viveka-buddhi jagAnemeM lage hue haiN| ____ "jaina dharmake siddhAntoMkI vizuddha kalpanAke anusAra to usa mArgake rAhIko sAMsArika jIvanakA pUrA tyAga karaneke liye taiyAra rahanA * caahiye| lekina, cU~ki adhikAMza logoMke liye aisA karanA sambhava nahIM hai isaliye paMthameM sAdhAraNa logoMko bhI jagaha deneke vicArase 'aNuvrata' nAmakI prathA jArI kI gaI hai| aNuvratakA artha hai, pratyeka vratakA aNu lekara saba vratoMkA kramazaH bar3hatA huA paaln| udAharaNake liye koI AdamI jo ahiMsA aura aparigrahameM vizvAsa to rakhatA hai, lekina unake anusAra calanekI tAkata apanemeM nahIM pAtA, isa paddhatikA Azraya lekara kisI vizeSa hiMsAse dUra rahane yA eka hadake bAhara aura kisI khAsa DhaMgase saMgraha na karanekA saMkalpa karegA aura dhIre-dhIre apane lakSyakI ora bddh'egaa| aise vrata aNuvrata kahalAte haiN| kisI samaya isa prathAkA jenoMmeM bar3A pracAra thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNuvrata dRSTi "AcArya tulasIne kirase isa prathAkA pracAra karaneke liye eka aNuvratI saMgha nAmaka saMsthA zurU kI hai| isa saMgha meM sabakA praveza ho sakatA hai, jAti, dharma, raMga, strI, puruSa AdikA koI vicAra nahIM kiyA jaataa| isa saMghane apane sadasyoMke liye satya, ahiMsA, asteya, brahmacarya, aparigraha Adi nAma dekara kucha vibhAga banAye haiM aura unameM hareka aNuvrata batAye haiM / kucha niyama to itane pratyakSa haiM ki harekako mAnane caahiye| kucha aise bhI haiM jinheM aura jyAdA kasanA cAhiye / lekina, saca to yaha hai ki yuddhake bAda duniyAmeM mAnavatAkA itanA patana ho gayA hai ki vaha samAja ke prati apane mAmUlI kartavyako bhI nahIM nivAha rahA hai| isaliye yadi yahA~ unakI eka-eka kara ginatI kI gaI hai, to acchA hI hai / 116 "yadyapi yaha saMgha saba dharmoke mAnane vAloMke liye khulA hai aura haMsa ke sivAya bAkI saba vratoMke niyama upaniyama sAmpradAyikatAse mukta sAmAjika karttavyoMpara nigAha rakhakara banAye gaye haiM, lekina ahiMsAke niyamoMpara paMthake dRSTikoNakI pUrI chApa hai / udAharaNake liye -- zuddha zAkAhAra, vaha cAhe kitanA hI vAMchanIya ho, bhArata sahita mAnava samAjakI hAlata aura racanAko dekhate hue, mAMsa-machalI- aNDe Adise pUrA paraheja karane aura unase sambandha rakhanevAle udyogoMse bacce rahane kA vrata jainoM aura vaiSNavoMkI eka choTI-sI saMkhyA hI le sakatI hai| yahI bAta rezama aura rezamake udyogake liye bhI lAgU hai / ( yaha dekhakara kautuhala hotA hai ki motI aura motiyoMke vyApArakA ullekha nahIM kiyA gayA hai, yadyapi unameM bhI utanI hI hatyA hotI hai, jitanI ki rezamameM, hAlAMki jainAMmeM yaha vyApAra kAphI phailA huA hai ) / " lekina yaha choTI-moTI khAmiyAM chor3akara itanA to kahanA hI cAhiye ki siddhAMta aura niyamake prati lAparavAha Aja ke ravaiyeke khilApha logoMkA viveka jagAnekI yaha koziza prazaMsanIya hai / saMghakA eka sammelana maIke pahale haphtemeM dillImeM huA thA aura khabara hai ki lagabhaga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvratI-saMgha 117 500 vyApAriyoMne saMghake niyamoMmeM batAye huye niyama liye| maiM ummIda karatA hUM ki vratI jana akSara aura bhAva donoMko sahI arthameM pUrI-pUrI taraha pAleMge aura pUre samAjakA naitika stara uThAneke kAmameM sAdhaka hoNge|" hindI dainika 'hindustAna' dillI (sampAdakIya) "640 ahiMsaka 'sainika' dezameM paidala gAMva-gAMvameM ghUmakara ahiMsA dharmakA pracAra karate hue janatAke naitika dharAtalako U~cA uThAneke prayatna meM saMlagna haiN| ye 'sainika' jaina 'terApaMthI' saMsthAke sAdhu aura sAdhviyAM haiM, jo ki 'samAjase thor3A lene aura adhika dene kA vrata lekara janasAdhAraNameM mAnava-dharmakA pracAra karate ghUma rahe haiN| ___ "terApaMthI sampradAyake netA AcArya zrI tulasIne Aja sAyaMkAla patra-pratinidhiyoMke sAmane ukta sUcanA dete hue yaha batAyA ki janatAkA naitika utthAna karaneke uddezyase gata varSase 'aNuvratI-saMgha'ke nAmase eka saMsthA sthApita hai / isa saMsthAke mukhya uddezya ye haiM : (ka) jAti, varNa, deza aura dharmakA bhedabhAva na rakhate hue mAnava mAtrako saMgama-pathako ora AkRSTa karanA / (kha) manuSyako ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha Adi tatvoMkI upAsanAkA vratI bnaanaa| (ga) AdhyAtmikatAke pracAra dvArA gRhastha jIvanake naitika starako U~cA utthaanaa| (gha) ahiMsAke pracAra dvArA vizva-maitrI tathA vizva zAntikA prasAra krnaa|" "hindustAna TAImsa" dillI : "camatkArakA yuga abhI samApta nahIM huA hai| dillImeM bhI hameM cAroM ora phaile hue andhakArameM prabhAtakI eka kiraNa dIkha par3I hai / jaba ki saikar3oM pApI eka hI saberemeM dharmAtmA bana jAte haiM, taba hameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 aNuvrata-dRSTiM apane nirAzAvAdako dUra karake satyayugake pragaTa honepara vizvAsa karanA hI par3atA hai| ____ "itihAsameM aise udAharaNa to milate haiM, jaba ki eka yA dUsare pApa meM phaMse hue strI yA puruSa varSoM ke bAda bhI nizcayase prAyazcita karake pITha mor3akara udharase haTa ge| unhoMne vaisA vyaktigata rUpase kiyA hai / kisI saMsthA yA samAjake sadasyake rUpameM nhiiN| jIvanakI pavitratAke liye huI yaha sAmUhika jAgRti eka ghaTanA hai, jo kadAcit hI dekhanemeM AtI hai| ___"jaba zarAbI bhI sAmUhika rUpameM zarAbakA parityAga karate haiM, jaba DAkU bhI ikaTThe hokara sabhya nAgarika bananekA nizcaya karate haiM aura anucita rUpase kamAye gaye paisepara phalane phUlanevAle vyApArI ekatrita hokara sacAIse jIvana bitAnekA Andolana zurU karate haiM, taba kauna unase prabhAvita na hogA ? varSameM sAre hI dina to aise nahIM hote, jinameM saccAI aura bhalAIko jamA karake sArI duniyAke lie unakA pradarzana kiyA jAtA hai| ___ "isaliye naitika sudhArake lie jo bhI sAmUhika prayatna kiyA jAtA hai, usapara janatAkA dhyAna jAnA hI cAhie aura usakI prazaMsA bhI ko jAnI caahiye| gata ravivArako jina 600 vyaktiyoMne bhaviSyameM kAlAbAjAra yA corabAjAra na karanekI gambhIra pratijJA grahaNa kI hai aura apane jIvanakI pustakameM jinhoMne eka nayA adhyAya jor3A hai, ye kevala grAhakoMke hI dhanyavAdake adhikArI nahIM haiM, kintu samasta nAgarikoM kA dhanyavAda unheM milanA caahiye| unhoMne yaha satpratijJA AcArya tulasIke sAmane aNuvratI saMghake pahale vArSika adhivezanake avasarapara grahaNakI thii| isa saMghakI sthApanA mAnava-jIvanako-samasta burAiyoMse zuddha karaneke liye kI gaI hai| sabhI tarahakI burAiyoMpara vijaya pAnekA yaha sammilita yA sAmUhika Andolana zurU kiyA gayA hai, usakI gambhIratAkA patA to isa vismayajanaka tathyase lagatA hai ki AcArya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvratI-saMgha 116 tulasI, jo ki isa saMgaThana yA Andolanake dimAga haiM, rAjaputAnAke retIle maidAnoMko paidala pAra karake dillIkI pakkI saDakoMpara Aye haiM, kevala isa uddazyase ki ve saMghake U~ce AdarzoM va siddhAntoMkA pracAra karanA cAhate haiN|" 'hindustAna sTaiMDarDa' kalakattA, 2 maI 1950 sampAdakIya : "lagabhaga 600 lakhapatiyoM aura karor3apatiyoMne, jo adhikatara mAravAr3I haiM, kahA jAtA hai ki yaha pratijJA kara lI hai ki corabAjArI-khAdya padArthoM meM milAvaTa aura mithyA AcAra AdikA anaitika vyavahAra apane kArabArameM nahIM kreNge| isa deza meM vyApAra vyavasAyameM mithyA AcAra joroMpara hai aura yaha bhaya hai ki kahIM usase samAjake jIvanakA sArA hI naitika DhAMcA naSTa na ho jAye / isaliye kucha vyApAriyoMkA yaha Andolana ki ve vyApAra-vyavasAyameM mithyA AcAra na kareMge, dezameM svastha vyApAra vyavasAyako janma de skegaa| isa dizAmeM aNuvratI saMghake AcArya tulasIne jo pahalakI hai ; usake liye ve badhAIke adhikArI haiN|" 'AnandabAjAra patrikA' kalakattAkA 'nUtana satyayuga' nAmakA lekha isa prakAra hai : "to kyA kaliyugakA avasAna ho gayA hai ? satyayuga kyA pragaTa honeko hai| naI dillIkA 30 aprailakA eka samAcAra hai ki mAravAr3I samAjake kitane hI lakhapati aura karor3apati logoMne yaha pratijJA kI hai ki ve kabhI corabAjAra nahIM kreNge| do cAra hI nahIM ; balki 600 lakhapati karor3apatiyoMne yaha vacana diyA hai ki ve kisI bhI prakArakA corabAjAra nahIM kreNge| isakA eka itihAsa hai, prayojana hai aura isake preraka haiM AcArya zrI tulasI, jinhoMne mAnava jAtikI samasta burAiyoMko dUra karaneke liye eka Andolana prArambha kiyA hai| usIke samarthanameM yaha pratijJA kI gaI hai| . "mAnava jAtike akalyANameM durnIti aura corabAjArIkA jo Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 aNu-dRSTi dAyitva hai usako antameM 600 lakhapati - karor3apatiyoMne pragaTameM svIkAra kiyA / 600 lakhapati - karor3apatiyoMkA nAma bhI pragaTa ho gayA hotA, to Thoka hotA / corabAjAra nahIM kareMge, jhUThe rAzanakArDa nahIM banAveMge, juA nahIM kheleMge, kisIkI jamIna yA makAna, sonA-cAndI, bhojana-sAmagrI, ghI-taila-ATA-maidA tathA dUdhakI bikrI meM kama adhika nahIM kareMge aura koI mithyA vyavahAra nahIM kareMge / inhoMne kabhI corabAjAra kiyA thA ki nahIM, kabhI milAvaTakI thI ki nahIM, kabhI mithyA vyavahAra kiyA thA ki nahIM, yaha hameM mAlUma nahIM / ina pratijJAoM meM aisA kucha likhA nahIM gayA hai| bar3e-bar3e hI kyoM, sAdhAraNa vyApAriyoM meM bhI ye burAiyA~ phailI huI haiN| corabAjAra aura milAvaTa dezavyApI burAiyA~ bana gaI haiN| choTe vyApArI yaha kaheMge ki pahale hameM bhI lakhapati karor3apati bana lene do, taba hama bhI mAnavajAtike sudhAra ke liye prAyazcita kara leMge / "corabAjAra kareMge nahIM, milAvaTa kareMge nahIM, yaha saba saMkalpa bahuta acche haiM; para unako vyavahAra meM lAnA hogA aura hRdayakA parivartana bhI karanA hogA / usake liye pahale pApakI svIkRti Avazyaka hai / usako kahate haiM prAyazcita / manuSya kitanA bhI pApI aura corabAjAra karanevAlA kyoM na ho, jIvanake aMtima bhAga meM, vizeSakara vivekake aganepara aura prAyazcita honepara usake caritrakI zuddhi ho jAtI hai / saradAra paTelane dillI samajhaute ke sambandhameM saMdigdha logoMko manuSyake bhItara vidyamAna manuSyatApara vizvAsa karaneke liye kalakattAke vyAkhyAna meM upadeza diyA thA, 'AdamIne pahale kucha bhI kyoM na kiyA ho, vaha mRtyuzayyA para bhI prAyazcita kara sakatA hai; isapara hameM vizvAsa rakhanA cAhiye / ' "abhI seTha rAmakRSNa DAlamiyAMne bhI eka vijJapti prakAzita kI hai / usakA sArAMza yaha hai ki 1620 se 1630 taka prAyaH bIsa varSataka yuvA avasthA meM maiM prasiddha saToriyA rahA hU~ / paristhitivaza aneka bAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvatI-saMgha 121 pAvanedAroMkA maiM pUrA rupayA cukA na skaa| likhA-par3hI na honese kAnUna se usakA denA jarUrI na hotA thaa| unameMse bahutase pAvanedAra aba jIvita nahIM hai / yaha saba yAda karake merA hRdaya bhAra mahasUsa karatA hai| usa bhArako halakA karaneke liye zaraNArthiyoMkI sahAyatA karaneke liye maiM 5 lAkha rupaye dAna kara rahA huuN| yaha dAna prAyazcita svarUpa hai| maiM isa kAmake liye gaThita kameTIko pratimAsa 25 hajAra rupayA duuNgaa| apane pAvanedAroMkI orase maiM yaha de rahA huuN| zaraNArthiyoMko jo sukha anubhava hogA, usase pAvanedAroMkI AtmAko zAMti milegii| "pahile vyApArameM jo bhI truTiyAM huI haiM unake liye sArvajanika rUpase prAyazcita karanA aura paisA de denA yaha pApake vinAzakA pradhAna upAya hai| dillImeM 600 lakhapati va karor3apati mAravAr3iyoMne jo pratijJAyeM kI haiM, unameM pUrvakRta pApako svIkAra nahIM kiyA gayA hai| pApa nahIM kiyA thA, to pratijJA lenekI bhI AvazyakatA nahIM thii| taba usakA mUlya kyA hai ? ___"avazya hI yaha satya nahIM hai ki dillImeM jina mAravAr3iyoMne ye pratijJAyeM lI haiM unake atirikta dezameM aura ko inake lenekI AvazyakatA nahIM hai| corabAjAra aura milAvaTa karanevAle mAravAr3iyoMke alAvA aura bhI to haiM / yaha ThIka hai ki vyApArake kSetrameM mAravAr3iyoMkA prabhAva vizeSa hai| unameM yadi 600 lakhapati karor3apati bhI corabAjAra yA milAvaTa nahIM kareMge to bhI vyApAra vyavasAyameM eka satyayuga A jaayegaa| ____ "hama AcArya tulasI mahArAjase savinaya anurodha karanA cAhate haiM ki ve kalakattA nagarImeM AnekI kRpA kreN| yahAMke hajAroM gvAloMko pratijJA grahaNa karAyeM ki ve dUdhameM pAnI nahIM milaayeNge| banAvaTI dUdhameM masAlA milAkara usako saJcA dUdha banAnekI koziza nahIM kreNge| eka varSake liye yaha pratijJA dilAkara yadi vAstavameM hI usako nibhAyA jAyegA to usase mAnavajAtike lAkhoM logoMke tana, mana tathA AtmAkA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 aNuvrata-dRSTi vizeSa kalyANa ho skegaa| sabhI lakhapati yA karor3apati nahIM haiM ; hajAroM kamAnevAloMkA bhI samAjameM kucha kama sthAna nahIM hai| isaliye sarasoMke tailameM siyAlakArAkA taila milAne, dhImeM carbI milA aura kama taulanekI samasyA itanI vikaTa hai ki kalakattAke bAjArameM eka sera macchalIkI kImata adA karane para bhI gharameM pUrI eka sera le jAnekA prasaMga kadAcita hI kabhI AtA hogaa| aisI kitanI hI samasyAoMne hamAre jIvanako bigAr3a kara saMkaTamaya banA diyA hai / "mahAtmAjI prema, sahRdayatA, ahiMsA, satya, dharma Adike upadezase corabAjArI aura milAvaTako dUra karanemeM saphala nahIM ho ske| AcArya tulasI mahodaya mAnavajAtikI burAiyoMko dUra karaneke AndolanameM saphala hokara yadi vyavasAyiyoMko satya niSTha banA sakeM, kAMgresI tathA gaira kAMgresI jana-sAdhAraNameM aura sarakArI karmacAriyoMmeM phaile huye mithyAcAra aura durnItiko dUra karasakeM to mahAtmAjIke svapnakA rAmarAjya pUrNarUpameM pragaTa ho jaayegaa| dillImeM lakhapati karor3apatiyoMne AtmahatyA na karanekI bhI pratijJA lI hai| AtmahatyA mahApApa to hai, parantu ve to pratijJA na lene para bhI AtmahatyA nahIM karate,-aisA hameM vizvAsa hai|" nyUyArka ( amarIkA ) ke patra 'TAIma' 15 maI 1950 sampAdakIya : "anya aneka sthAnoMke kucha vyaktiyoMkI taraha eka patalA durbala ThiganA bhAratIya camakatI huI AMkhoM vAlA saMsArakI vartamAna sthitike prati atyanta cintita hai / 34 varSakI AyukA vaha AcArya tulasI hai, jo terApaMthI samAjakA AcArya hai| yaha samAja eka dhArmika samudAya hai, jo ahiMsA meM vizvAsa rakhatA hai| tulasIrAmajIne 1946 meM aNu. vratI saMgha kAyama kiyA thaa| isake sadasya 148 pratijJAyeM lete haiM, jo prati varSa doharAI jAtI haiN| "gata saptAha saMghane yaha ghoSaNAkI hai ki usake sadasyoMkI saMkhyA 75 se 25 hajAra ho gaI hai| unameM aneka lakhapati karor3apati bhI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvratI-saMgha 123 saMghake paNDAlameM tulasIrAmajIke anekoM ziSya lAla, pIlI aura nIlI pagar3I pahane hue ikaTThe hue, jahA~ ki tulasIrAmajI eka U~ce maMcapara virAjamAna the, eka ziSyane 148 pratijJAyeM pddh'ii| tulasIrAmajIne U~ce svarameM pUchA "kyA tumako ye pratijJAyeM svIkAra haiM ?" janatAne uttara diyA-"hama saba unase sahamata haiN|" ___ "pratijJAoMmeM likhA gayA hai ki ghUsa na lage na deMge ; jhUThe rAzanakArDa nahIM banavAyeMge ; binA TikaTake saphara nahIM kareMge ; jAlI hastAkSara nahIM banAyeMge ; AtmahatyA nahIM kareMge ; dUdhameM pAnI aura ATemeM kisI aura cUrNa AdikI milAvaTa nahIM kareMge; kisI lar3akIke vivAhake sambandhameM jhUTha na boleMge, andhI lar3akIko sUjhatI nahIM batAyeMge; aadi| "jaba ki samasta bhAratako ye pratijJAyeM dilavA cukeMge, taba tulasIrAmajIkI zeSa saMsArako bhI ina pratijJAoMko dilavAnekI yojanA hai|" Manchester Guardian, 31-10:50. "For example, a Jain religious Leader Acharya Sri Tulsi, has arisen with a mission to the black marketers. He has organised his disciples into 120 parties who will walk through the Indian cities and bring business men into a better frame of mind. Among other pledges they are required to promise not to cheat widows or to travel on the Railways without tickets," The Jain Gazette, August 1950 "The preliminary discipline for a Jaina, Sravak, commonly called Suraogi is the adoption of the five Anuvrats, the vows of non-violence, non-falsehood, non Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ergen-zie appropriation of goods of another, non-hoarding of worldly objects, and sexual purety in thought, word and act. He shall observe for life all the five vows himself, he will not abet their transgression, nor will he approve of their transgression by another. 124 "This practical adoption of Jain discipline in daily conduct has almost been ignored. In practice, at the present time distinctive characteristics of a Jain consist of mere outward forms or external observances which entail no mental effort, such as drinking water which has been strained through cloth, refraining from taking meals after sun-set, abjuring root-vegetables or vegetables which grow under-ground, abstention from taking green vegetables on certain days of the week, performing worship in a temple, saying prayers, reading or hearing the sacred scriptures and telling the beads which are usually 108 in number. "We feel genuinely gratified to learn that Acharya Tulsiramji Swami, the 9th Pandit of the Swetamber Terapanthi community, has, for the first time during the last 6 or 7 decades, inaugurated a session of the Anuvrati Sangh in Delhi in May last. "Acharya Tulsiramji has thought out and prescribed rules in consonance with the present social and economic circumstances of the country. The vows recommended by Acharya Maharaj tantamount to a practical Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvratI-saMgha 125 observance of the five vows laid dour in the Jain scripturs. As a result of the sermons of Acharya Tulsiramji 621 millionaires and multi-millionaires, mostly of the Marwari community adopted a solemn vow abjuring the practices of blackmarketing, adulteration in articles of food, counterfeiting coins, obtaining bogus ration cards, publishing false advertisements, accepting or offering bribes, travelling without tickets, gambling, attempting suicide, using man-drawn vehicles, making false state ment in the course of sale or purchase of land, house, beasts, birds, gold, silver, grain, ghee, oil, flour, milk eto, signing false documents. They also vowed not to marry beyond the age of 45. These vows have provisionally been adopted for the period of one year. "We hope that the von's will be renewed from yearto year and finally adopted for life, and further the circle of the members of the Anuvrati Sangh will widen from time to time and grow in magnitude so as to become an All India organisation, irrespective of caste consideration. An Anuvrati could, Acharya Tulsiramji "observed, redeem the world from its vices, and raise Jainism to a very high pedestal in public estimation in all countries. "Hoarding, cornering and black-marketing will disppaear. A citizen of India will in the words of saint Tukaram say "my wealth is not so small as could be kept in a box or a house. It is therfore kept in all houses. My money and my food grains are spread over the entire world." Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 'zramaNa ' jUna 1650 sampAdakIya "maIke pahale saptAha meM samAcAra patroM meM eka utsAha vardhaka aura AzAjanaka samAcAra prakAzita huA thA / hameM yaha par3hakara bahuta khuzI huI ki bhAratakI rAjadhAnI dillImeM zrI jaina zvetAmbara terApanthI sampradAya ke varttamAna AcArya zrItulasIgaNIjIke netRtvameM aNuvratI saMghakA eka adhivezana huA / usameM 600 se bhI adhika vyApAriyoMne apane dharmaguru ke sAmane yaha pratijJA kI ki ve corabAjArI nahIM kareMge, rizvata nahIM leMge, jAlI rAzana kArDa nahIM bnaayeNge| isake atirikta jhUThe vijJApana chapavAne, binA TikaTa rela-yAtrA karane, juvA khelane, AdamI dvArA calAye gaye rikzepara baiThane, jAlI hastAkSara karane, vyApAra meM beimAnI karane, tathA 45 varSakI Ayuke bAda vivAha karane AdikA bhI tyAga kiyA gyaa| ina vyApAriyoM meM jyAdAtara saMkhyA karor3apati aura lakhapati vyApAriyoMkI hI thI / ve isa bAtako bhalI-bhAMti samajhate the ki unameM se bahutase vyaktiyoMne ina dinoM vyApAra kauzalake nAmapara kyA-kyA na karane yogya kAma kiye haiM / unakI antarAtmA naitika patanase tar3apa uThI aura AtmAmeM vidyamAna svAbhAvika saTTatikI bhAvanA jAgRta huI / isake sAtha-sAtha unheM kaMcana - kAminIke sparza takake tyAgI aura paramArtha svArtha samanevAle eka jainAcAryakI preraNA pAnekA saubhAgya prApta huaa| natIjA hamAre sAmane hai / aNuvrata - dRSTi :-- "Aja duniyAke prAyaH sabhI dezoMmeM naitika AdarzoMko tilAMjali de dI gaI hai| lobha, rizvata, dhokhebAjI, svArtha sAdhanA, avizvAsa, eka dUsareko lUTane kI bhAvanA, khoTe aura jhUThe nApataula aura lagabhaga hareka cIja meM milAvaTa Adi burAiyoMkA saba jagaha bola-bAlA hai / dUsare dezoM meM paristhitikA saccA rUpa kyA hai, isa bAre meM na to hama adhikAra pUrvaka kaha sakate haiM aura na apanI vartamAna dazAko dekhate hue isa bAtakA haka hI rakhate haiM / jina burAiyoM aura aparAdhoMke kAraNa hamArA apanA sara hI lajjAvaza jhukA huA hai unheM hama apanA mastaka U~cA karake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvratI - saMgha 127 I dUsarI jagaha dekha bhI kaise sakate haiM ? bhAratakI socanIya dazA hamArI A~khoM se ojhala ho nahIM sakatI / sAmudAyika yA sAmAjika bhAvanA kA lopa ho gayA hai| khAne-pInekI koI bhI cIja zuddha nahIM milatI / krAMgresake adhyakSa DA0 paTTAbhikA kahanA hai ki hamAre dezameM anAjakI jitanI kamI batAI jAtI hai, vaha jAlI rAzana kArDoMke radda ho jAnese hI dUra ho jAyegI / tela aura ghI meM na mAlUma kina 2 padArthoMkI milAvaTa kara garIba aura nirbala janatAke svAsthyase rAkSasI khilavAr3a kiyA jA rahA hai| jIreke sthAnapara ghAsa aura bajarI dI jArahI hai| bAhara ke dezoM meM hamArA sammAna gira gayA hai| asalI rUIkI jagaha gIlI ruI, mUMgaphalIkI boriyoMmeM kaMkara tathA kAjU meM patthara milAkara hamane naitika patanakI sImAko pArakara diyA hai, binA TikaTa yAtrA kara hama apane hI rASTrako lAkhoM rupaye kA nukazAna pahuMcA rahe haiN| UparakI AmadanI aura rizvatakhorIne itanA vyApaka rUpa dhAraNakara liyA hai ki Aja koI bhI vyakti bar3e 2 netAoM jaura rAjakarmacAriyoMko vadanAmakara janatA meM yaha vizvAsa kara sakatA hai ki hamAre parakhe hue netA bhI ina pralobhanoMke jAla meM pha~se hue haiM / kabhI jamAnA thA jaba kucha loga yuddha aura premakI ghaTanAoM meM hI jhUTha aura kUTanItiko kSamya samajhate the / aba vyApAra aura beImAnI ApasameM dUdha pAnIkI bhA~ti ghula-mila gaI haiM / unakA pRthakkaraNa kaviyoM dvArA kalpita koI haMsa bhI kara sake yA nahIM, isameM deha hai| jabataka rAjya kI sattA aMgrejoMke hAthameM thI, hama apanI burAiyoMkA sArA jimmA unake mAthe mar3hakara saMtoSakara lete the| apane hI diloM meM chipI huI AsurI pravRtikI ora hamArA dhyAna hI na jAtA thaa| aba hamAre rASTrakI bAgaDora hamAre hI hAthoMmeM hai / bhItara baiThI huI AsurI pravRti sahasA nAca karane laga gaI hai, aura koI bhI usa orase apanI A~kheM mUMda nahIM sakatA / "aisI avasthAmeM yaha Avazyaka thA ki kucha aise netA aura prabhAva - zAlI vyakti Age AyeM jo ina burAiyoMko dUrakara jana-sAdhAraNako Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 aNuvrata-dRSTi AzA aura vizvAsakI prakAzamaya kiraNoMkA darzana karA skeN| sarakAra kA kahanA hai ki usake sAmane aisI 2 vikaTa samasyAeM upasthita haiM jo rASTrake astitvako hI khatarA pahuMcAnevAlI haiN| vaha unameM ulajhI huI hai| unameM kisa samasyAkA saMtoSa janaka hala ho pAyA hai, yaha eka alaga prazna hai| hAM mujhe yaha to mAnanA hI hogA ki sarakAra kAnUna banAkara bhI tabataka use asalI jAmA nahIM pahanA sakatI jabataka janatAkA hArdika sahayoga nahIM mile| janatAke naitika starako U~cA karanekA bIr3A sarakArI kSetrake bAharake loga bhI uThA sakate hai / harSakA viSaya hai ki isa ora sakriya kadama uThane lagA hai| sarvodaya samAjake saMcAlaka prayatna kara rahe haiM / kedAranAthajIke netRtva meM vyavahAra-zuddhi maNDalakI sthApanA huii| unakA yaha kahanA sarvathA ThIka hai "jaba corabAjAra vAle svArtha siddhike liye saMgaThana kara sakate haiM to sajjana prakRtike kyoM nahIM ? kAraNa yahI hai ki ImAnadAra bananekI tIvra bhAvanA bahuta kama logoM meM hai / " AcArya zrI tulasIgaNijIkA satprayatna bhI isI dizAkA sUcaka hai / eka saccA jaina kabhI yaha zikAyata nahIM karatA ki jaba mAnekI havA hI bigar3I huI hai to vaha akelA kyA kare ? jaina-dharma vyaktikI svatantratA aura vyaktike sudhAra meM pUrA vizvAsa rakhatA hai / usakI dhAraNA hai ki vyaktike sudhArase hI samAjakA sudhAra ho sakatA hai| jaina dharmane nivRti aura saMyamapara jo jora diyA hai usakA Azaya bhI yahI hai ki vyakti doSoMse bacatA huA apanI AtmAko zuddhakara satkAryoM meM pravRtti ho / doSa nivRtise satyapravRti saMbhava nahIM / isa viSaya meM zraddheya paMDita sukhalAlajIne (Pacifism and Jainism) meM bar3A acchA prakAza DAlA hai / "hameM pUrA vizvAsa hai ki jina sad gRhasthoMne dillImeM apane sAmAjika vyavahArako naitika dRSTise zuddha banAnekI pratijJA kI hai, ve apane karttavyako pUrI taraha samajhate haiM / ve jAnate haiM ki jaina gRhastha jaba apane dharmaguruke sAmane koI niyama yA pacakkhAna letA hai to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ AlocanAke pathapara aNuvratI - saMgha 126 usakA kyA mahatva hai| koI bhI jaina pratijJA lenese pahale hajAra bAra socegA, AnevAlI kaThinAiyoMko samajhegA, mAnava hRdayakI kamajorI aura usake utAra-car3hAvakA manana karegA, kintu pratijJA lekara, vrata grahaNa kara, niyamako aMgIkArakara usase vicalita nahIM hogA / vaha jAnatA hai ki jaina zrAvakakA sarvaprathama lakSaNa AcArya hemacandrajIke kathanAnusAra "nyAya sampanna vibhavaH" hai / jabataka usakI kamAI nyAya aura satyakI AdhAra zilApara nahIM, vaha aNuvrato yA zrAvaka kahalAnekA adhikArI nahIM / ataH vaha aNuvrata dhAraNa karate samaya AnevAlI jimmevArIko nibhAneke liye pUrA prayatnazIla rahegA / saccA zrAvaka banane ke pahale vaha bhagavAna mahAvIrake daza mukhya upAsakoMkI jIvanIko apane sAmane Adarza rUpameM rkhegaa| hama jAnate haiM ki vighna aura bAMdhAyeM unheM lakSyase mu~ha mor3a lenekI preraNA kreNgii| sAMsArika pralobhana cIna kI dIvAra banakara unheM Age bar3hane se rokeMge parantu ve ina sabako pArakara dhyeyakI ora bar3hate jAyaMge / ve apanI zaktikA kama anumAna na lagAyeM / DUbate hue sUrajane eka dIpakase pUchA thA ki aba mere bAda duniyAmeM ujAlA kauna karegA ? dIpakane namratA pUrvaka jabAba diyA- "jitanA mujhase bana sakegA, maiM ApakA kAma karU~gA / " isI dRSTise hameM apane karttavyakA pAlana karanA cAhiye / " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ aNavrata dRSTi zuddhAzuddhi-patra pRSTha paMkti zabda azuddha lekhakIya (ka 134 / 5 / tulanA donoM tulanA adhikAMzataH donoM (ga) 1 se 3 isa pustaka ko " yaha pairA bilkula uThA deM dhyAna rkheNge| 26 20121 isake sAtha yaha to yaha aMza uThA deM svAbhAvika hai hI ki 26 22 67 milatA rahe mile 26 236 hote raheM baneM yaha to svAbhAvika hI hai 38 78 kI eka kI gRhastha eka 38 1 0 345 na karate hue nahIM kara sakatA isalie 1 rogoM se rogoM se bhI 11 vIM paMkti ke yaha bhojana asaMyamako niyantrita karanevAle niyamoM meM se eka hai| bAda Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com