________________
ઝેર જો કાળજી ના રાખો તો પોતાને જ મારે છે. તેવી રીતે ધર્મ પણ વિવેકપૂર્ણ નહિ પાળે તો તે પોતાને જ મારે છે. પોતાનો સંહાર કરે છે. અને તે પણ એવી કાળજીપૂર્વક કરે છે કે, તેનો ખ્યાલ સુદ્ધાં આવતો નથી. હિંદુ મુસ્લિમ ધર્મમાં એમ બન્યું છે. એક વર્ગ કે કોમ તદ્દન ઊલટે માર્ગે ચાલતી હોય તો પણ એના ઊલટા માર્ગે જવામાં કોઈ ને કોઈ નિમિત્ત ભળેલું હશે. પછી તે ભય હોય, લાલચ હોય કે આર્થિક કારણો હોય, આખા વર્ગ ને વર્ગ એવી રીતે ઊલટે માર્ગે ગયા છે. પણ જેને ઘડતર કરવું છે, સાચો ધર્મ પાળવો છે, તે તો જુદો જ રસ્તો લેશે. એ વિખૂટાં પડેલાંઓ તરફ વધુ ધ્યાન આપશે. કોઈ પણ હેતુ માટે થોડું આમ તેમ કરીશું તો ચાલશે, એમ જો વિચારશે તો આપણો જ ધર્મ કોઈ દિવસ આપણને મારશે.
ગાંધીજીએ જોયું કે હિંદુ મુસ્લિમ કોમીકલહો એ કોઈ બે કોમોના નથી. એમાં ઘણાં કારણો સમાયેલાં હતાં. સમાજ તો ગતાનુગતિ ચાલે છે. ગઈ કાલે મુખીએ કહ્યું, મારા ઘઉં આ પગી જ લઈ ગયો છે. એટલે મેં જાર-જુવાર પડાવી લીધી છે. આની પાછળ એવી માન્યતા હોય છે કે પગી જ ચોરી કરે, બીજા હાજર નહિ એટલે કાયદો હાથમાં લીધો. આ પૂર્વગ્રહનું પરિણામ છે. શાહબુદ્દીન ઘોરી અને ઔરંગઝેબનો ઈતિહાસ આપણા મગજમાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરી દેવામાં આવ્યો છે. અકબર અને બીજા સારા રાજાઓનો ઈતિહાસ નવીન દૃષ્ટિએ મૂકવો જોઈએ. એ મુકાતો નથી. ગાંધીજી એ ઝેરને પી ગયા. હજી પણ લોકો કહે છે, કે ગાંધીજીએ પાકિસ્તાનને લડવા પૈસા અપાવ્યા. જો ન મરાયા હોત તો એથી વધારે હિંદુઓ રંજાડત. આ કેટલી અધમદશા છે, તેનો નમૂનો છે. સદ્ભાગ્યે રાજાઓ, શીખો, દલિતો, ગાંધીજીના જ પરિણામે અલગ પડતાં રહી ગયાં. નહિ તો કેટલાં ઈસ્તાન પેદા થાત, એ કહી ના શકત. અને ત્યારે એક ઈસ્તાને આટલું નુકસાન કર્યું એથી વધારે નુકસાન શું ના કરત? પાકિસ્તાને ધાર્યું હશે કે, અમે સ્વર્ગ ઉતારીશું, પણ તેમ ના કરી શક્યા. હજુ અસંતોષની જવાળા ત્યાં બળે છે. કોઈ ઠેકાણું કર્યું નથી. હિંદના મુસ્લિમો આ વાત સમજી ગયા છે. એમાંના થોડા ઘણા અર્ધદગ્ધ હશે, પણ એ સમજી જશે. કાશમીર એટલા માટે જ ભારત સાથે જોડાવા ઈચ્છે છે. છતાં હજુ લોકો સાપુતાની પગદંડી
૩૩
