________________
એમને વંદનાઓ આપી. એમના સ્નેહનું પાન કર્યું. એમની વ્યક્તિગત અને સામુદાયિક સાધનામાં ફાળો આપવાનું કહ્યું. તેમ છતાં ભારતવર્ષનો ઈતિહાસ કલંકિત કરે તેવું કૃત્ય કર્યું એ પરમ પિતાનું આપણા ભાન ભૂલેલા ભાઈએ ખૂન કર્યું પણ આંસુ સારવાથી એ દુઃખ ઓછું નહીં થાય. - હરિપુરા મહાસભામાં એમણે કહ્યું હતું : મૃત્યુ વખતે મારી સામે રેંટિયો હોય, પોતાની જાતને હરિજન લખાવી. આમ હરિજન પ્રશ્ન અને આર્થિક પ્રશ્ન રેંટિયો એ બંનેથી જુદું એવું એમનું અવસાન થયું. આ પ્રસંગે જેમ જેમ ગંભીર રીતે વિચારીએ છીએ તેમ તેમ ઘણા સવાલો ઊભા થાય છે.
જે બિરાદરે બાપુજી ઉપર ગોળી ચલાવી તેમના જીવનમાં પ્રવેશી શક્યા હોત. તેમની ભાવના બદલાવી શક્યા હોત તો આટલું દુઃખ ના થાત. પણ એ ન કરી શક્યા. સમય ચાલ્યો જાય છે. અને સમયના વહેણમાં વિમાસણ પામતા, કચડાતા આજે પાંચ વરસ પૂરાં કરીને આવતી કાલે છઠ્ઠા વર્ષમાં પ્રવેશ કરીશું. ગયેલ વાતને ગમે તેટલી સંભારીએ તો પણ કામ પતતું નથી. એ ભૂલોનું પ્રાયશ્ચિત કરીએ. આપણા દિલમાં તે પ્રસંગ અવનવી પ્રેરણા સીંચો તો આવતી કાલના પ્રભાતે નવી આશાઓ પ્રગટાવી શકીએ. વિનાશી શરીર પ્રત્યે જે પૂજયભાવ હોય છે, તે જતો કરવો પડે છે. એવી વાતો ગીતા અને મહાપુરુષો કહી ગયા છે. એ નવી વાત નથી. બાપુજી પાંચ દશ વરસ વધુ જીવ્યા હોત કે મોડા ગયા હોત, તેનો બહુ ફેર પડતો નથી. પણ એમણે જે તત્ત્વ પ્રણાલી આપી, વ્યક્તિપૂજાને નહીં, પણ સંઘપૂજા આપી છે. સંઘપૂજા પછી તત્ત્વપૂજાને મહત્ત્વ આપ્યું ત્યારે આપણી મોટી જવાબદારી આવીને ઊભી રહે છે. આ વાત ઘણી તુચ્છ કે નાની લાગતી હશે, પણ એ ભુલાઈ ન જવી જોઈએ. આ વિચારની સાથે આજના ગંભીર યુગે આપણે વિચાર કરીએ.
સત્ય એ ખાંડાની ધાર છે. એ ધાર મનને, બુદ્ધિને કે શરીરને લાગે છે. અન્યાયની સામે પ્રતિકાર કરવામાં હોમાઈ જવાનું કામ કરે છે.
બાપુજીનું જીવન લડાઈથી જ ભરેલું છે. એ લડાઈ પોતાની જાત, અને દુનિયાને શાંતિનો માર્ગ બતાવવાનાં યુદ્ધની હતી. આશ્રમમાં એકાદ કોઈ મેલ પેસી જાય, સાથીઓમાં કોઈનાથી નાની સરખી પણ ભૂલ થાય, ૧૩૪
સાધુતાની પગદંડી
