________________
સમાજ સ્વચ્છ થઈ જાય. આવા સમાજને ધર્મમય સમાજ કહી શકાય. કારણ કે આવા સમાજમાં આવરણ નાખનાર હોતા નથી. અને કદાચ એકલદોકલ હોય તો પણ એને સુધરવું પડે છે. કારણ કે વધારે સારા લોકો એ સમાજમાં હોય છે. યુરોપના દેશોમાં આવા પ્રકારનો સામાન્ય ધર્મ થઈ પડ્યો છે. ત્યાં પણ રોડાં નાખનાર હોય જ છે. પણ તેઓ કાયદાની સજા ભોગવી લે છે. લોકો પણ સમજી ગયા છે કે, ગુનાની સજા ભોગવવી જોઈએ. કદાચ સામો થાય તો લોકો ફરજ પાડે છે. આ માનસના પરિણામે એક હવા જામી ગઈ છે કે, સમાજની અંદર કોઈ વ્યક્તિ કે આખા દેશને નુકસાન થતું હોય તેવી પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો સરકારના પગલાંને એ સાથે ટેકો આપે છે.
આપણી પ્રજા ધાર્મિક લાગણીથી ટેવાયેલ છે. જો એકાદશી કરવાની આવશે તો પ્રથમ કરશે. પણ જો એમ કહેવામાં આવે કે, આપણા દેશમાં અનાજની તંગી છે તો અઠવાડિયે કે પંદર દિવસે એકાદ ટંક-અનાજ છોડી દો. જેથી ત્રણ ટંક અનાજ વધી જાય, આવી સીધી વાતને પણ ઈન્કારવાનો પ્રત્યન કરશે. આનું કારણ શું? એને ધર્મ નથી ગમતો એમ નહિ, પણ દરેક પ્રશ્ન ધર્મને નામે હલ કરશે. રાષ્ટ્ર કે સમાજને નામે કહેશો તો ના કહેશે. ટૂંકમાં ભારતવર્ષનું ખમીર એ રીતે ઘડાયેલું છે કે ધર્મના તખતા ઉપરથી, જો કોઈ પણ વાત કહે તો તે સ્વીકારે, પણ દેશની કોઈ વાત કરશો તો તેને તોડી પાડવા સુધીના પ્રયત્ન કરશે. ત્યારે આપણે ધર્મ અને વ્યવહારનો વિચાર કરવો જોઈએ. આપણે વ્યક્તિગત મોક્ષની વાત બહુ કરી છે, પણ સામાજિક મોક્ષની વાત ગળે ઊતરતી નથી. આજે દરેક બાબતમાં માણસ-એકલપેટો થઈ ગયો છે તેનું કારણ આ છે.
એક બાજુ કોઈ માણસ ગમે તેટલો ચુસ્ત હોય અને તેને તેના સમાજના જૂથ માટે ધર્માર્થે કહેવાનું કહેશો તો લાખો રૂપિયા ખર્ચશે. બાકી તો એક દમડી તોડવા તૈયાર ના થાય. મતલબ કે ધર્મને નામે, જૂથને નામે, પૈસા ખરચશે. શક્તિ ધર્મ છે, પણ આપણે હવે દેશ ધર્મને ઓળખતાં શીખવું પડશે. વ્યાપક ધર્મભાવનાનને પ્રસરાવવી પડશે. એટલા જ માટે બાપુજીએ કાર્યક્રમ આપ્યો, તેની સાથે ધર્મને વણી લીધો. તેમણે કહ્યું, “હું મીઠાની વાત કરું કે સત્યાગ્રહની વાત કરું કે પિકેટિંગની વાત સાધુતાની પગદંડી
૧૯૧
