________________
બીજી વાત સ્ત્રી જાતિ ઉપર બહુ ઓછું ધ્યાન અપાયું છે. અને એ અંગે જયાં અને ત્યાં હડસેલો કરવામાં આવે છે કોઈ પણ પ્રશ્ન આવે, એને સ્ત્રીના ચારિત્ર્ય ઉપર આક્ષેપ કરવામાં આવે છે. પુરુષના ચારિત્ર્ય ઉપર કોઈ જોતું નથી. એક ઉપર બીજી કરવી, છૂટાછેડા આપવા, છૂટાછેડા માટે ગમે તેવી કાર્યવાહી કરવી, માત્ર રૂષની ઈચ્છા થવી જોઈએ. આ રીતે ઘણાં અપમાનો થાય છે.
ત્રીજી વાત કેટલીક કોમોને પાછળ રાખવામાં આવી છે અને પછાત કોમ કહે છે. ઈશ્વરના દરબારમાં મનુષ્યકૃત કોઈ ભેદભાવ નથી. પણ મનુષ્યભાવમાં પોતામાં ઓછાં સગુણ હોવા છતાં આગળ જવાની ઈચ્છા કરે છે. એક રીતે સારો ગુણ છે. પણ કોઈના પગ પકડીને તેને નીચે પાડવો એ નુકસાનકર્તા છે. ગાંધીજીએ આની સામે ભારે ઝુંબેશ ઉપાડી. એક વાત ઉપર જોઈ. પછાતને હાથ પકડી આગળ લેવો, ભૂલનું પ્રાયશ્ચિત કરો. આનું એક પરિણામ એ આવ્યું કે, સ્ત્રીઓ અને પછાત વર્ગો તરફ લોકોનું ધ્યાન ગયું. પણ એ પછાત વર્ગે પોતે જાગવાનું છે. ગામડાંએ પોતે જાગવાનું છે. સ્ત્રીઓએ જાતે જાગવાનું છે. એ વાત ભૂલી ગયા. એમણે માની લીધું કે, પુરુષ જ ઊંચો કહેવાય ને ? આમ જયારે માણસને અમુક સંસ્કાર પચી જાય છે ત્યારે તેમને તે સાલતો નથી. પોતાની ભૂલ જુએ તો આગળ વધી જાય. કોઈ બીજાની ભૂલ જુએ તો વિકાસ અટકી જાય. એક વાત નિશ્ચિત છે, કે બહારનો સાથ ભલે મળે, પણ જ્યાં સુધી આપણે જાતે તૈયાર નહીં થઈએ ત્યાં સુધી આગળ નહીં વધી શક્ય. માત્ર ટીકાઓ કરે નહીં ચાલે.
સાચું અવલંબન તો ઈશ્વરનું છે. સ્વાવલંબનનું સહસ્ય પણ આ જ છે. જીવન જરૂરિયાતની દરેક ચીજમાં સ્વાવલંબી થાય. પણ પ્રકૃતિ પરાવલંબી હોય, ડગલે ને પગલે ક્રોધી થઈ જતો હોય, નિરાશ થઈ જતો હોય કે અભિમાની થઈ જતો હોય, તો તેનું સ્વાવલંબન ટકતું નથી.
એક રીતે પછાત વર્ગ પાછળ છે. પણ બીજી રીતે આગળ છે. શ્રમની મૂડી તેમની પાસે છે. શ્રમને વેઠ માન્યો છે. તેને બદલે શ્રમ એક મૂડી છે. ગીતામાં કહ્યું “પરિચર્યાત્મક કર્મ, શુદ્રસ્યાપી, સ્વભાવજ....” સંવા એ ધર્મ બનવો જોઈએ. શબરી સેવા કરતી, શ્રમ કરતી, માતંગઋષિનો આશ્રમ, સાધુતાની પગદંડી
૧૫૫
