________________
સમાજમાં કોઈ એવા પ્રકારની ગંદકી ફેલાય, રાષ્ટ્રમાં અનિચ્છનીય એવી કોઈ પ્રવૃત્તિ થઈ જાય, ત્યારે એમનું હૈયું ઘવાતું. એ વ્યથા એટલી વધી જતી કે એનું માપ ના કાઢી શકાય. અવિરત પુરુષાર્થી દૃષ્ટિ આપી એક દર્શન મૂકી ગયા છે. એ દર્શન આગળ ચલાવવાની જવાબદારી કોના શિર પર છે તેનો વિચાર ના કરીએ ત્યાં સુધી એમની પૂજા કરવાનો અધિકાર કોની છે ? એ વિચાર કરીએ. અન્યાયનો પ્રતિકાર પોતાની જાતથી કરે. એમાં પુરુષનું ચિંતન કરતાં કરતાં આપણી વામનતાની કંગાલિયત શરમાવે છે. બીજી બાજુ એવી પ્રખર સાધના પડી છે કે જે આપણને નવું દર્શન આપીને ચેતવે છે. અને જેઓ એમના પ્રેમના સાથી બન્યાં અને જે વિરોધી બન્યાં તેમને પણ શોધમાં સાથે લીધા. એમાંથી આપણે શું લઈશું ? આજે દેશ ઉપર વિચાર કરીએ ત્યારે કેટલી બધી હતાશા દેખાય છે ? ક્યાં એમની મશાલ અને ક્યાં આંખ મીંચીને મૂચ્છિત થયેલાં આપણે ? કઈ રીતે કહી શકીશું કે બાપુજી અમારા હતા. ભલે અમારા એક સાથીએ ભૂલ કરી, ઈતિહાસ કલંકિત કર્યો, પણ આપણે પુરુષાર્થ કરી શક્યાં છીએ ખરાં ? પાંચ પાંચ વરસ ગયાં. બે વિશ્વયુદ્ધ ગયાં. આપણી આસપાસ જે થઈ રહ્યું છે તે બધામાં કેવો હિસ્સો આપી રહ્યા છીએ ? આ પાંચ વરસ દરમ્યાન સત્યના ઉપાસક પાછળ ચાલવા માટે થોડો પણ પ્રયત્ન કર્યો છે ખરો ? આવા આવા કેટલાય સવાલો આપણી હતાશામાં આવ્યા કરે છે. મને લાગે છે કે આજે આ બધું ચિંતવીએ અને જો આપણને ખાતરી થાય તો, નવા સંજોગોમાં આપણે પણ એમના પ્રયાણ પછી પ્રાયશ્ચિત કરીને આપણી ભૂલો સાફ કરીએ.
છઠ્ઠી વરસમાં સુંદર કેડી જોઈ શકીએ એ માર્ગે ચાલવાનું પ્રેરણાત્મક બળ મેળવીએ તો એ વાતને મોડું થયું નથી. કારણ કે આવા મહાપુરુષો વિદાય થયા પછી એવી વસ્તુ મૂકતા જાય છે કે જેને અસ્ત થતાં વાર લાગે છે. જેમ તીર્થમાં જતાં સ્મરણો તાજાં થાય છે તેમ એ વિભૂતિ તો ચાલી ગઈ છે પણ તેમના ભાવો હયાત હોય છે. એટલે શોકના દિવસોમાંથી ચિત્તને સ્વચ્છ અને સ્વસ્થ કરીને વિચાર કરીએ. જે અહિંસા એ આ દેશને ઉજ્વળ કર્યો એવા મહાપુરુષોને કઈ રીતે યાદ કરીએ. હરિજનોનો પ્રશ્ન લઈએ તો તેમાં પણ સંતોષકારક પ્રગતિ દેખાતી નથી. સાધુતાની પગદંડી
૧૩૫
