________________
અવધૂતના પ્રશ્નમાં વ્યંગ પણ છે અને વ્યથા પણ છે. વ્યંગની ભૂમિકા છે મૂર્ખતા અને વ્યથાની ભૂમિકા છે એ મૂર્ખતાનું પરિણામ.
તાજમહાલ પાસે ત્રણ પાગલ ભેગા થયા. એક કહે, આ તાજમહાલને હું ખરીદી લઈશ. બીજો કહે, તું શું ખરીદતો'તો? હું ખરીદી લઈશ. ઝગડો બરાબર જામ્યો, ત્યારે ત્રીજો પાગલ ઠાવકા મોઢે બોલ્યો, હવેંચીશ જ નહીં, તો તમે ખરીદશો શી રીતે?
ક્યાં કરે મેરા મેરા? એક પાગલ પોતાને તાજમહાલનો માલિક માને, બીજો પોતાને દિલ્હીનો બાદશાહ માને, ત્રીજો ભારતનો મહારાજા માને ને ચોથો દુનિયાનો સમ્રાટ માને. એમની આ માલિકીની માન્યતા આપણી દૃષ્ટિમાં જેટલી હાસ્યાસ્પદ છે, એટલી જ હાસ્યાસ્પદ આપણી મેરા મેરા - ની માન્યતા જ્ઞાનીઓની દૃષ્ટિમાં છે. એ પાગલ એમ માનતો હતો કે તાજમહાલ “મારો' છે. પણ વાસ્તવમાં તાજમહાલ એનો ન હતો. તાજમહાલની એક કાંકરી પણ એની ન હતી. એ જ રીતે આપણે માનીએ કે ઘર, પરિવાર, શરીર વગેરે “મારું” છે. પણ વાસ્તવમાં એમાંથી કશું પણ આપણું નથી. “મારું મારું” ની આપણી સંવેદના એ નરી મૂર્ખતા છે. એક પાગલનો લવારો અને આપણા મેરા મેરા – માં તાત્વિક દૃષ્ટિએ કોઈ જ ભેદ નથી. માટે જ જ્ઞાની અફસોસ સાથે કહે છે –
ક્યાં કરે મેરા મેચ? બાહ્ય વસ્તુ કે વ્યક્તિ પ્રત્યે મેરા મેરા - ની સૌથી વધુ કરુણતા એ છે, કે એ ભીતરની જે ખરેખર પોતાની વસ્તુ છે,
~ 33
