________________
આવી આવી વિચિત્રતાઓ સર્જાશે. માટે જે ક્ષણે કાર્ય થાય, એ જ ક્ષણે આત્મામાં એવા તત્ત્વનો પ્રવેશ થાય છે, જે કાર્યને અનુસારે શુભ કે અશુભ સ્વભાવ ધારણ કરે છે, અને નિયત સમયે આત્માને શુભ કે અશુભ ફળ આપે છે, એમ માનવું પડે.
હવે પ્રશ્ન થાય કે, એ તત્ત્વ શું છે? શું એ આત્મારૂપ જ છે? કે તેનાથી જુદી કોઈ વસ્તુ છે? જો એ આત્મારૂપ જ હોય, તો એનાથી આત્માને કોઈ ફરક પડશે નહીં. કારણ કે આત્મા તો પહેલા પણ હતો જ. એ તત્ત્વ આત્માથી અલગ વસ્તુ છે, એમ માનવું પડે. આ તત્ત્વ એ જ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલરૂપ કર્મ. વિશ્વમાં ઘટતી સુખ-દુઃખની પ્રત્યેક ઘટનાની પાછળ ‘કર્મ’ કામ કરતું હોય છે. કાજી-પાજી આદિ પ્રત્યેક દશા અને નિંદા-પ્રશંસા આદિ પ્રત્યેક વ્યવહારના મૂળમાં તે આત્માનું પૂર્વકૃત ‘કર્મ’ હોય છે. માટે જ કહ્યું છે -
સબ પુદ્ગલ કી બાજી
તત્ત્વજ્ઞાનની પરિભાષામાં કાર્મણ વર્ગણા (Group or Type) ના પુદ્ગલો એ કર્મની પૂર્વ અવસ્થા હોય છે. આ પુદ્ગલો સમગ્ર વિશ્વમાં સર્વત્ર રહેલા હોય છે. જે અવકાશમાં આપણે છીએ, અર્થાત્ શરીરમાં વ્યાપીને એલો આપણો આત્મા જે ‘સ્પેસ’ માં રહેલો છે, એ સ્પેસમાં પણ એ સૂક્ષ્મ પુદ્ગલો રહેલા છે. જ્યારે આત્મા શુભ કાર્ય કે અશુભ કાર્ય કરે છે, ત્યારે આત્મા સાથે જોડાણ પામતા એ પુદ્ગલો શુભ કે અશુભ સ્વભાવવાળા થઈ જાય છે. માત્ર શુભ કે અશુભ કાર્ય પ્રસંગે જ નહીં, પણ વાણી કે વિચાર સમયે પણ આ પ્રક્રિયા ચાલતી રહે છે. આત્મા સાથે એ
108
