________________
“મારું નથી, ત્યાં હું ને “મારું–નો અજપાજપ જાપ ચાલ્યા કરે, એ પાગલપણું નહીં તો બીજું શું છે?
જ્ઞાનીના મનમાં આનાથી વિપરીત ટણ ચાલે છે- “ન , ન મારું' - જે દેખાય છે, એ બધું જ પુદ્ગલ, બધું જ પુલનું, તો એમાં હું ? ને “મારું” શું?
સબ પુલ કી બાજી મનની બધી જ ગૂંચો ઉકલી ગઈ છે. કદાચ મન ખુદ જ ઉકલી ગયું છે. વિક્ષોભ... વિરોધ.. વિગ્રહ. વ્યુત્થાન.. વિપત્તિ.. બધું જ સમાપ્ત થઈ જાય, પછી “મન”નું વજૂદ જ શું રહેશે?. આત્મપરિણતિના એ અખંડ સામ્રાજ્યમાં મનનું કાર્યક્ષેત્ર જશું રહેશે? આધિપત્યનો આસામી આત્મા સ્વયં “સાક્ષી” માત્ર હોય, ત્યારે આત્માને પૂર્ણપણે વશ બનેલું મન શું કરશે? શું કરી શકશે? જીવન્મુક્તિની આ અવસ્થા જ મુક્તિની પરમ દશામાં પરિણમે છે, એ આશયથી હવે અવધૂત ઉપસંહાર કરે છે –
શુદ્ધ ઉપયાગ ને સમતાધારી,
જ્ઞાન ધ્યાન મનોહારી કર્મકલંક કું દૂર નિવારી,
જીવ વરે શિવનારી પાછા જે શુદ્ધ ઉપયોગ અને સમતાને ધારણ કરે છે, શાન અને દયાનના સૌન્દર્યનો જે સ્વામી છે, તે જીવ કર્મ-કલંકને દૂર કરે છે, અને શિવનારીને વરે છે.
— 117 ––
