________________
એટલે મૃગજળ. સ્વમાં તૃમિ છે. પરમાં તૃષા છે. સ્વમાં સાર છે, પરમાં છળ છે. પેલું કાવ્ય આ સંદર્ભમાં કેટલું તાદશ છે!...
સોનવણી મૃગનું એ છળ હશે,
પ્યાસ પાછી વળ નર્યું મૃગજળ હશે. મૃગજળ શું હોય છે? જો એ સ્વતઃ ભ્રાન્તિ રૂપ જ હોય, તો ઘરમાં, રસ્તામાં, જંગલમાં બધે જ એનો પ્રતિભાસ થવો જોઈએ. પણ એનો પ્રતિભાસ તો માત્ર રણમાં જ થાય છે. અર્થાત્ એ માત્ર ભ્રાન્તિરૂપ કે શૂન્યરૂપ નથી હોતું, પણ અર્થાન્તરરૂપ હોય છે. જ્યાં એક વસ્તુ છે, ત્યાં તેનાથી જુદી વસ્તુ દેખાય, એને અર્થાન્તરનો ભાસ કહેવાય. તર્કશાસ્ત્રોમાં એને અન્યથાખ્યાતિ કહે છે. પાણી એ પણ મૃગજળ નથી અને રણની રેતી એ પણ મૃગજળ નથી. વાસ્તવમાં રણની રેતીમાં જે પાણી દેખાય છે એ મૃગજળ હોય છે. ટૂંકમાં કહીએ, તો જે જે નથી, એમાં એ જોવું, એ મૃગજળ. આ પરિભાષાને અનુસારે શરીર પણ મૃગજળ છે, સંપત્તિ પણ મૃગજળ છે અને સ્વજન પણ મૃગજળ છે. કારણ કે તું એને તારા માને છે, ને ખરેખર એ તારા છે જ નહીં. તારા તો એ જ છે, જે તારી પાસે છે. બીજું બધું પારકું છે. બધું જ.
તેરા હૈ સો તેરી પાસે
અવર સબ હી અનેરા સનકુમાર ચક્રવર્તી રૂપની અનિત્યતાનો સાક્ષાત્કાર થયો અને છ ખંડના સામ્રાજ્યને છોડીને સંયમના પંથે ચાલી નીકળ્યા. વૈરાગ્યની જ્યોતિ જ્યારે દેદીપ્યમાન બને છે, ત્યારે રાગના બધાં જ અંધકારો ઉલેચાઈ જાય છે. પણ વૈરાગ્ય તો એ રાજર્ષિને થયો
~ 36 -
