________________
મીમાંસક અને નૈયાયિક મતાની તુલના
वृद्धाभिधेयांश्च प्रत्यक्षेगात्र पश्यति' इति [ श्लोकत्रा ० सम्ब० परिहार १४० | सत्यम् । 'श्रोतुश्च प्रतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टया" [श्लोकवा० सम्ब० परिहार १४१] इत्येतदपि सत्यम् । “अन्यथाऽनुपपत्त्या तु वेति शक्ति द्वयाश्रिताम्' [ श्लोकवा ० सम्ब० परिहार १४१] इत्येतत्तु न सत्यम्, अन्यथाऽप्युपपत्तेरित्युक्तत्वात् । तस्माद् द्विप्रमाणकः सम्बन्धनिश्चयः, न त्रिप्रमाणकः । तदेवं शब्दस्य नैसर्गिक शक्त्यात्मकसम्बन्धाभावाद् ईश्वरविरचितसमयनिबन्धनः शब्दार्थव्यवहारः, नानांदिः ।
: 56 આ જ આપણુ! એ વચ્ચે ભેદ છે કે તમારા [મીમાંસક] મતે આ શબ્દ--અ સંબંધને આધારે ચાલતે વ્યવહાર અનાદિ છે, જયારે મારા [નૈયાયિક] મતે જગતની ઉત્પત્તિથી માંડી તે શરૂ થયેા છે. પરંતુ આજે શૐ અસધનું જ્ઞાન કરવાની બાબતમાં આપણા 'તેની રીત તુલ્ય જ છે. તેમ છતાં ત્યાં પણ આ ભેદ્ર તે [આપણા બે વચ્ચે] છે કે તમારા મતે શક્તિ સુધીનું જ્ઞાન થાય છે, જયારે મારા મતે શક્તિને છેડી [કેવળ અનુ જ] જ્ઞાન થાય છે. અને લેાકમાં પણ આટલું જ જ્ઞાન દેખાય છે—આ આના વાચ્ય છે, આ આને વાચક છે, પણ શક્તિ સુધી જ્ઞાનપ્રક્રિયા પહેચતી નથી; જેમકે જયાં સીધે સીધી રીતે શબ્દ અને અને નિર્દેશ કરીને સ ંકેત કરવામાં આવે છે ત્યાં આટલું જ એની બાબતમાં કરાતુ દેખાય છે આ આતે વાચ્ય છે, આ આને વાચક છે. અને વાતચીત કરતા વડીલો દ્વારા જ્યાં શબ્દાનું જ્ઞાન થાય છે ત્યાં પણ આટલું જ તે નણે છે—આ અ` આ શબ્દમાંથી એણે ાણ્યા, પરંતુ તેને એ જ્ઞાન થતું નથી કે શબ્દની તેનાથી જુદી કોઈ શક્તિ છે. આટલા જ જ્ઞાનથી શબ્દમાંથી અનુ જ્ઞાન ઘટતુ હોઈ અને એ જ્ઞાન અપરિહાય" હાઈ તેમ જ અધિક કલ્પના કરવા માટેનું કોઈ કારણ ન હૈ!ઈ રાદાસબંધ નિત્ય નથી. અને એટલે જ શબ્દા་સબંધને નિશ્રય ત્રણ પ્રમાણથી [—પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને અર્થાપત્તિથી] થય છે એમ જે તમે મીમાંસા કહા । તે અમે સ્વીકારતા નથી. શબ્દ, વડીલા અને અભિધેય વસ્તુને અહીં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે' એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે સાચુ છે. અને શ્રેાતા ચેષ્ટા દ્વારા અનુમાનથી જાણે છે કે સાંભળનાર વડીલ અમુક શબ્દના અમુક અર્થ સમજ્યા છે' એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે પણ સાચું છે. ‘અર્થાપત્તિથી શબ્દ અને અથ તેમાં રહેતી શક્તિને તે જાણે છે” એમ જે કહેવામાં આવ્યું તે સાચું નથી, કારણ કે[અમુક શબ્દ અમુક અને વાચક કેમ છે એ વસ્તુ શક્તિની કલ્પના કર્યા વિના] ખીજી રીતે ઘટી શકે છે. તેથી શબ્દા་સબંધનો નિશ્ચય એ પ્રમાણુથી થાય છે, ત્રણ પ્રમાણથી નહિ. નિષ્ફ એ કે અ સ થે શબ્દને સ્વાભાવિક શકત્યાત્મકસંબંધ ન હોઈ ઈશ્વરે કરેલા સ કેતસમયના આધારે શબ્દ–અનેા વ્યવહાર છે, અનાદિ નથી.
57. नन्वीश्वरोऽपि सम्बन्धं कुर्वन्नवश्यं केनचिच्छब्देन करोति, तस्य केन कृतः सम्बन्ध: : शब्दान्तरेण चेत् तस्यापि केन कृतस्तस्यापि केनेति न कश्चिदवधिः । तस्मादवश्यमनेन सम्बन्धं कुर्वता वृद्धव्यवहारसिद्धाः केचिदकृतसम्बन्धा एव शब्दा अभ्युपगन्तव्याः । अस्ति चेत्, व्यवहारसिद्भिः; किमीश्वरेण किं वा तत्कृतेन समयेनेत्यनादिपक्ष एव श्रेयान् ।
';
૩૦
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
