________________
૨૪૨
વાક્ષાર્થ ભાવના છે એ મત
(અર્થાત્ સાધ્યરૂપ) તે પુરુષવ્યાપાર નામનું સામાન્ય જ્ઞાત થાય છે. તેથી તે વિધિનો વિષય બને છે. નિષ્કર્ષ એ કે બધા ધાર્થોમાં સમાનપણે રહેલું, સાધ્યભાન અવસ્થાવાળું વ્યાપારસામાન્ય ભાવના છે એમ કહેવાય છે.
આ પક્ષમાં ભાવના ધાતુવાચ્ય છે એમ પણ કહેવું શક્ય છે. પાક' આદિ શબ્દોમાં ધાતુ હોવા છતાં “પાક' આદિ શબ્દોમાંથી ભાવનાની ( = વ્યાપારસામાન્યની = પુરુષવ્યાપારની) પ્રતીતિ થતી ન હોઈ, ભાવના ધાતુવાચ્ય નથી એમ જે કહેશે તે અમે કહીશું કે “મતિ ( = થાય છે') વગેરે શબ્દમાં પ્રત્યય હોવા છતાં “મવતિ' આદિ શબ્દોમાંથી ભાવનાની ( = વ્યાપારસામાન્યની = પુરુષવ્યાપારની ) પ્રતીતિ થતી ન હોઈ, ભાવના પ્રત્યયવાગ્યે પણ ન બને. [ “મવતિ' શબ્દમાં રહેલો પ્રત્યય, જે થાય છે (મવતિ ) તેને અર્થાત યાગ આદિન વ્યાપાર જણાવે છે, જે યાગને કરે છે (માવતિ ) તેને અર્થાત પુરુષને વ્યાપાર જણાવતા નથી. ]
ભાવના ધાતુવાચ્ય છે કે પ્રત્યયવાચ્ય તેને નિશ્ચય કરવાને આ પ્રયત્ન રહેવા દઈ એ. સર્વથા ધાતુ દ્વારા કે પ્રત્યય દ્વારા ભાવના જ્ઞાત થાય છે એ પુરવાર થયું.
21. સા ઘાતો પ્રથયાબાડપિ માવનાવતા સર્વ |
__ अपेक्षतेंऽशत्रितयं किं केन कथमित्यदः ॥ .
'भावयेत्' इत्यवगते नूनमपेक्षात्रयं भवति-किं भावयेत् ? केन भावयेत् ? कथं भावयेत् ? इति । तत्र किमित्यपेक्षा वर्गकामपदेन पूर्यते-किं भावयेत् ? રચનાત | , 201, ધાતુ દ્વારા કે પ્રત્યય દ્વારા જ્ઞાત થયેલી ભાવના ( પુરૂષ વ્યાપાર = પ્રવૃત્તિ કૃતિ ) ત્રણ અંશોની અપેક્ષા રાખે છે–સાધ્ય ( શું કરવું ), સાધન ૧ કેનાથી કરવું ) અને કથંભાવ ( કઈ રીતે કરવું ). “કરે એ જ્ઞાત થતાં ખરેખર ત્રણ અપેક્ષા થાય છે– “શું કરે ? શેનાથી કરે ? કેવી રીતે ? શું કરે ? એ અપેક્ષા “સ્વર્ગકામ” ( = સ્વગેરછુક ) એ પદથી પૂરી થાય છે. “શું કરે ?” “સ્વર્ગ.
202. નનુ રામ કૃતિ પુરુષનિર્દેશોડયં, ન નિર્દેશક સત્યમ્, વાવ નિર્દેશઃ | ૩ નિતિશયતિવચન: રાજ્’ | પ્રતિ नान्यार्थे त्यप्युक्तम् । साध्यत्वेन च स्वर्गः काम्यते इति स एव हि किमित्यंशे निपतति 'स्वर्ग भावयेत्' इति । 'खगं कामयते' इति च व्युत्पत्ती विस्पष्ट मेव तस्य साध्यत्वम् । बहुव्रीहावपि तस्यैव साध्यत्वं विधिवृत्तपर्यालोचनयाऽवधार्यते । एवं 'स्वर्ग भावयेत्' इत्यवगते 'केन भावयेत्' इत्यपेक्षायां 'यागेन' इति सम्बध्यते ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
